Rreziku i Shqipërisë në kohën e krijimit të shteteve ballkanike
Shqiptarët e besimit të krishterë, e që ishin shumica, me të madhe u shpërngulën në Itali si në Venedik, në Napuli e në krahina të tjera. Nga një marrë- veshje turko-venedikase, sipas Marin Barletit vetëm nga Shkodra më 1467 në Venedik ishin vendosur rreth 5 000 shqiptarë. Pjesa tjetër që kishin mbetur, sidomos gra e fëmijë, iu nënshtruan islamizimit me ndihmën e shumë oficerëve të rinj shqiptarë, të cilët ishin marrë peng që në fëmijëri, të cilët edhe ishin shkolluar në institucionet ushtarake osmane. Ata kishin hyrë në shërbimin osman dhe shumë prej tyre ishin kthyer në Shqipëri. Në mesin e tyre i kishte edhe predikues të fesë siç ishin dervishët, hoxhallarët dhe lloj-lloj sektesh të tjera. Kështu, Shqipëria nga shekulli i XVI deri në shekullin e XVIII pothuaj se e tëra u islamizua, përveç viseve të thella malore, të cilat i rezistuan islamizimit deri në ditët e sotme. Me imponimin e fesë islame Perandoria Osmane bëri që më lehtë t’i përfitojë popujt e Evropës, të Azisë dhe të Afrikës për t’i pushtuar popujt e besimeve të tjera. Vlen të theksohet se në periudhën e hershme të feudalizmit u zhvilluan shumë luftëra në emër të fesë, prandaj edhe janë quajtur luftëra fetare.
Rrezikimi i Shqipërisë në Ballkan
Fundi i shekullit të XIX-të dhe fillimi i shekullit të XX-të për Shqipërinë paraqiten rrezikun më të madh për zhdukjen nga faqja e dheut pas pasardhësve të tyre-Ilirëve në kohën e luftërave romake, ilire, bizantine dhe sllave deri në shekujt X-XII. Shekujt XIX-XX ishin një periudhë e zezë për popullin shqiptar të strukur në Ballkanin Perëndimor. Turqit osmanli synonin që të krijonin kombin turk nga të gjithë popujt e islamizuar. Shqiptarëve iu ishte ndaluar gjuha, shkollimin, traditën dhe çdo gjë që ishte shqiptare. Në anën tjetër rusët, e sidomos serbët malazezët, maqedonasit, bullgarët dhe gregët pretendonin tokat shqiptare.
Krijimi i shteteve të reja ballkanike
Në shekullin e XIX-të u krijuan shtete të reja ballkanike me ndihmën e shteteve të Evropës, por në veçanti të Rusisë. Të gjitha shtetet e mëdha të Evropës kishin pretendime ndaj territoreve të sapo çliriuara nga Perandoria Osmane dhe sidomos Rusia synonte që të ketë ndikim sa më të madh në Ballkan, kurse qëllimi i saj i fundit ishte dalja në Detin Mesdhe, të cilin mendonte së më se lehti mund ta realizonte përmes Serbisë e cila për shkak të historisë shoviniste ndaj tokave shqiptare për hir të Perandorisë? së Nemanjiqve, e cila e kishte sunduar një pjesë të madhe të Ballkanit dhe pjesë të mëdha të Shqipërisë në shekullin e XII.
Më 1930 Greqia me kryengritje të përgjithshme popullore dhe me ndihmën e shteteve evropiane e krijoi shtetin e vet në një territor të Atikës dhe të Peleponezit me disa ujdhesa përreth dhe me qendër Atinën, Serbia, fëqinji verior që nga vitit 1878 kishte fituar autonominë nga Perandoria Osmane. Ajo kishte të drejtën e shkollimit në gjuhën e vet, administrimin dhe ishte zgjeruar deri në Nish në jug, deri në Drinë në jugpërendim dhe deri në Pirot në lindje. N të njëjtën kohë ishin krijuar edhe Mali i Zi dhe Rumania si principata. Kështu i ishte hapur rruga Rusisë për dalje në Detin Adria- tik përmes Rumanisë,Serbisë dhe Malit të Zi. Poashtu edhe principate veriore e Bullgarisë, Rumelia veriore. Më 1908 dy Rumelitë, ajo veriore dhe lindore u bashkuan në një shtet dhe u krijua Bullgaria. Popullit shqiptar i kanosej rreziku i copë- timit nga të gjitha këto shtete, kështu që çështja shqiptare ishte vështirësuar shumë.
Krijimi i vilajeteve shqiptare
Në vitet e ‘60-ta të shekullit të XIX në trojet e Perandorisë Osmane u krijuan territore administrative osmane, të cilat fituan një lloj autonomie, sepse brenda territorit kishin një shumicë të një përkatësie. Në trojet shqiptare u krijuan katër vila jete: Vilajeti i Kosovës, Vilajeti i Janinës, Vilajeti i Manastirit dhe Vilajeti i Shkodrës.
Vilajeti i Kosovës
U krijua në vitin më 1864 me qendër në Prizren, por shumë shpejt qendër e vilajetit u bë Shkupi. Vilajeti i Kosovës përfshinte rreth 42 km. Katrorë edhe atë: një pjesë të veriut të Shqipërisë, Kosovën e sotme, Preshevën e Bujanocit, në jug Tetovën dhe deri në Gostivar si dhe Plavën e Gucinë në perëndim. Në territorin e këtij vilajeti për popullin shqiptar ndodhen ngjarje tronditëse, ndërsa në Kosovë deri më 1999 kur u çlirua nga okupatori serb Sllobodan Milosheviqi.
Lidhja e Prizrenit e 10 qershorit të vitit 1878
Pas vdekjes së Skënderbeut dhe bashkimit të principatave shqiptare në Lezhën legjendare më 1444 dhe të luftës 25 vjeçare të shqiptarëve kundër Perandorisë Osmane, qershori i vitit 1878 ishte fillimi i bashkimit të shqiptarëve në një front të përbashkët për t’u pavarësuar.
Rilindja Kombëtare Shqiptare e cila lindi në Stamboll e kishte për qëllim jo vetën ngritjen kulturore, arsimore e fetare, por qëllimi i saj i fundit ishte formimi i shtetit shqiptar nga të gjitha trojet etnike ku jetonin shqiptarët me shumicë, pra në katër vilajetet të banuara me shqiptar: në Kosovë, në Manastir, në Janinë dhe në Shkodër. Personalitetet më të shquara ishin: vëllazërit Frashëri, Thimi Mitko, Nikolla Naço, Ismail Vlora, Luigj Gurakuqi, Bajram Curri, Isa Boletini, Idriz Seferi, Sylejman Vokshi, Ali Pashë Gucia-Ferri e shumë të tjerë. Duke e parë rrezikun e copëtimit të tokave shqiptare me paqen e Shën Stefanit, por edhe me Kongresin e Berlinit, ata u ngutën dhe vetëm tri ditë para Kongresit të Berlinit u tubuan në Prizren dhe morën vendime shumë të rëndësishme për shpëtimin e kombit shqiptar që të mos zhdukej nga faqja e dheut.
Paqa e Shën Stefanit e 3 marsit të vitit 1878 dhe copëtimi i tokave shqiptare
Pas luftërave turko-ruse të viteve 1877-78 dhe humbjes së Perandorisë Osmane, Turqia ishte e detyruar që t’i bëjë lëshime marrëveshjes ruso-turke pas kësaj lufte. Në Manastirin e Shën Stefanit të afërsi të Stambollit. Në fakt Turqia pranoi copëtimin e tokave shqiptare në dobi të Serbisë, të Greqisë, të Bullgarisë dhe të Malit të Zi. Serbia u zgjerua në drejtim të Leskocit, të Kurshumlisë, të Prokuplës, Vrajës, Bujanocit dhe Preshevës të cilat kishin qenë të banuara me shqiptarë. Mali të Zi iu dhanë Hoti, Gruda, Plava, Gucia, Ulqini dhe Tivari. Bullgarisë iu dhanë Tetova, Manastiri, Gostivari dhe deri në Korçë, kurse Greqia e mori Janinën me rrethinë.
Në atë kohë Idriz Seferi ishte takuar në Shkup me Abdyl Shkupin, i cili e kishte njohur me punën e Komitetit Shqiptar, i cili ishte formuar në Stamboll dhe punonte pa ndërprerë për çështjen shqiptare. Nga Abdyl Shkupi Idriz Seferi kishte marrë udhëzime që Karadaku të organizohej si bazë për ngjarjet që do të rridhinin më vonë dhe në veçanti për t’u mbrojtur nga Serbia.
Lidhj e Prizrenit e 10 qershorit të vitit 1878
Të vetëdijshëm se ishin në rrezik që t’i humbin trojet e veta dhe identitetin kombëtar, në atë kuvend morën këto vendime: që të njihen katër vilajetet shqiptare, që në vilajetet shqiptare administrata të jetë në gjuhën shqipe dhe që shqipja të jetë gjuhë zyrtare, që të hapen shkollat në gjuhën shqipe, që ushtarët shqiptarë të shërbejnë në territoret e mbaruara me shqiptarë, që të krijohen fonde për punë në viset e banuara me shqiptarë. Gjithashtu në fshehtësi u formua Komiteti Shqiptar i mbrojtjes, kryetar i të cilit u zgjodh Sylejman Vokshi.
Idriz Seferi nuk kishte marrë pjesë në punimet e Lidhjes së Prizrenit
Me rekomandimin e Abdyl Shkupit në Karadak bënte riorganizimin e çetave shqiptare, sepse Serbia i kishte pushtuar trevat e banuara me shqiptarë në rrethinën e Leskocit, të Prokuplës, të Kurshumlisë dhe treva të tjera. Ajo synonte ta pushtojë Anamoravën dhe tërë Koso-vën. Sylejman Vokshi në bazë të përvojës që kish –te në luftën e deriatëhershme, Idriz Seferin e kishte emëruar komandant i pjesës verilindore të Vilajetit të Kosovës prej Merdares s deri në Shkup, kurse Isa Boletini prej Merdare deri në Mitrovicë dhe Bjeshkët e Zhlebit. Sipas tp gjithë historianëve fronti i veriut ishte më i rëndi sepse kishte të bënte me një me një shtet sllav, i cili priste që sapo të largohej Përandoria Osmane nga Ballkani, e dihej se ditët i kishte të numëruara. Atëherë me të drejtë thuhet se Isa Boletinit dhe Idriz Seferit u kishte rënë barra më e rëndë për mbrojtjen e Shqipërisë veriore. Në Kuvendin e Prizrenit ishte vendosur që territori i Shqipërisë të mbrohej me diplomaci, por edhe me gjak. Me qenë se diplomacia evropiane, të cilën e përbënin Anglia, Franca, Italia, Austria dhe Gjermania, e sidomos Rusia nuk do t’i përkrahnin kërkesat e shqiptarëve, të cilët në Kongresin e Berlinit nuk kishin të drejtë të merrinin pjesë për zgjidhjen e çështjes së tyre.
Kongresi i Berlinit u mbajt më 13 qershor të vitit 1878 në Berlin të Gjermanisë. Në të cilin u shqyrtuan shumë ankesa. Të gjitha shtetet ishin pajtuar me ndarjen e tokave ballkanike sipas Paqes së Shën Stefanit. Popujt e Ballkanit në kohë kishin shtetet e tyre, si Mali i Zi, Greqia, Serbia Bullgaria dhe Rumania. Që të gjitha ankoheshin, por në të shumtën e rasteve pa të drejtë. I vetmi populli shqiptar s’kishte arritur që ta formojë shtetin. Arsyeja ishte se me shqiptarët e besimit mysliman në shtetin turk, Perandoria Osmane synonte që ta formojë kombin turk nga të gjithë myslimanët. Kishte edhe shumë arsye të tjera të brendshme pse shqiptarët ishin të vonuar dhe rreziku i humbjes së identitetit kombëtar ishte i madh.
Kongresi i Berlinit çështjen e shqiptarëve fare nuk e zgjidhi me presionin e Rusisë, e cili i kishte përgatitur Serbinë dhe Malin e Zi që më forcë t’i marrin tokat shqiptare dhe me kompromis[ i ishte dhënë e drejta Austohungarisë ta aneksojë Bosnjen e Hercegovinën, por ajo synonte edhe tokat shqiptare. Hoti, Gruda, Plava, Gucia dhe Ulqini i ishin premtuar Malit të Zi, Kosova dhe Maqedonia Serbisë, kurse jugu i Shqipërisë i ishte premtuar Greqisë. Të gjitha këto shtete ishin përgatitur që më herët dhe vazhdonin me të gjitha mjetet për ta dobësuar lëvizjen shqiptare dhe pritnin momentin e caktuar të futeshin në tokat e premtuara.
Kështu shtetet e Evropës të cilat në vitet 1878-1912 u bënë kumbar i shteteve ballkanike: Serbisë, Greqisë dhe Malit të Zi, pas 97 viteve më 1999 u ndihmuan shqiptarëve për ta larguar “Sadamin” Ballkanit nga Kosova. Shtetet e mëdha në luftë për marrjen pjesën sa më të madhe nga shpërbërja e Përandorisë Osmane edhe ato u munduan që të shkëputin nga shqëpria e cunguar. Shumë prej krijuesve të “paqes” as që dinin për Kosovën dhe Shqipërinë, si psh. Bizmarku, i cili e kishte bashkuar Gjermaninë, duke i parë nga dritarja çamët kishte pyetur kush janë ata më fustana të bardhë, qeleshe të bardha të rrafshta në kokë. Pasi e mori përgjigjën se nuk janë as turq as grekë, por janë shqiptarë-arnautë në Shqipërinë e jugut, ai vetëm e tundi kokën në shenjë mos dije. Edhe një shembull se si dhe sa na ka njohur bota ne shqiptarëve. Një inxhier i punimeve të shumë kanaleve të ujit, në mes tjerash edhe i Kanalit të Njuxhersit në bashkimin e SHBA-ve, Woodroow Wilson (më vonë kryetar i SHBA) ishte caktuar në komisionin për vlerësimin e kanalit Danub-Moravë-Vardar-Selanik. Gjatë udhëtimit nga Bujanoci nëpr Preshevë, Kumanovë, Shkup, Tetovë, kushte vërejtur se popullsia e atyre trevave nuk ishin serbë as turq. Pas bisedave kishte kuptuar se ishte popullatë shqiptare, që nuk ka ashgjë të përbashkët me serbë e as me turq përveç që një pjesë e tyre ishte e besimit islam. Thuhet se në saje të atyre njohurive e kishte ndihmuar çështjen shqiptare, kur kishte arritur në postin e kryetarit të ShBA-ve dhe në veçanti më 1919 në Konferencën e Parisit i kishte kundër-shtuar synimet për shpërbërjen e Shqipërisë.
Që nga viti 1850 Serbia në krye me Milosh Obrenoviqin kishte lidhur marrëveshje me Francën për studime në lidhje të Danubit përmes Moravës dhe Vardarit me Detin Egje. Përmes këtij kanali-rruge detare më vonë janë përzierë Anglia e Gjermania e më në fund edhe SHBA-të dhe Rusia. Mirëpo Lufta e parë Botërore e kishte ndërprerë këtë projekt madhor (Marr nga A. Jahiu).
Pas Kongresit të Berlinit, shqiptarët e kishin të qartë se duhet të përgatiteshin me forcat e veta duke iu përveshur punës për t’i mbrojtur trojet e veta. Të gjitha gazetat që dilnin në gjuhën shqipe në kolonitë shqiptare në Rumani, në Bullgari, në Egjypt e gjetiu kishin për detyrë që ta njoftonin opinionin evropian me çështjen shqiptare dhe luftën e tij të drejtë për formimin e shtetit të vet.
Idriz Seferi
(1847-1927)
U lind nga babai Isufi dhe nëna Kaja, që të dy nga Seferi. Pasi që martesa e Isufit dhe Kajës për rrethanat e kohës ishte e palejueshme ata u larguan nga Seferi dhe ishin vendosur në Shqipëri. Sipas një versioni Idrizi ishte lindur në Lumë. Pas disa viteve, me lejen e Canit, vjehrrit të Isufit ata ishin kthyer në vendlindje. Pajtimi u pas vdekjes së Isufit kur Idrizi u bë për martesë. Meqenëse heret ishte vërejtur se Idrizi ishte djalë i zoti ai ishte pranuar në Shoqatën e pajtimtarëve. Gjyshi i tij kishte ndërhyrë të djemtë dhe nipat e vet që Idrizin ta pranojnë si të vetin. Kështu pas martesës Idrizi ishte bërë pjesë e familjes së gjyshit të vet haxhi Can Seferit. Idrizi më 1914 nga Seferi u shpërngul në Zhegër ku edhe vdiq. Deri sa ishte gjallë luftoi kundër pushtuesit serb.
Lidhja e Pejës dhe Idriz Seferi
Pas Lidhjes së Prizrenit më 26-30 janar të vitit 1899 u mbajt[ Lidhja e Pejës, kurse personaliteti më me rëndësi dhe dora e djathtë e komandantit të përgjithshëm të Lidhjes së Prizrenit Sylejman Vokshit ishte Haxhi Zeka. Idriz Seferi mori përsipër organizimin ushtarak në pjesën verilindore të vendit. Ai gjithnjë ishte në lëvizje në Karadak, në Anamoravë dhe në Vardar. Në vitin 1909 të shekullit XX duke u kthyer nga Shkupi, ku kishte qendruar dy ditë në Kaçanik, Haxhi Zeka ishte takuar me Idriz Seferin me të cilin kishin bisedur gjër e gjatë për ta organizuar luftën. Në bazë të asaj që më vonë kishte dëshmuar Bislim Hogoshti, Haxi Zeke e kishte pyetur “çka po thotë Karadaku” kurse Idrizi i ishte përgjigjur “ barut rusi në gji”.
Lufta e Llapit dhe ndihma e Idriz Seferit
Idrizi Seferi pasi që kishte dëgjuar për luftën e Llapit kishte përgatitur 100 forca të armatosura për t’i ndihmuar, por llapjanët e kishin kryer punën vetë duke vrarë shumë tagrambledhës. Kur bylykbashi ishte kthyer në seli dhe ishte pyetur nga eprori i vet se a e kishte mbledhur vergjinë dhe ku e kishte ushtrinë, sipas këngës popullore ishte përgjigjur:Si ne paqi ju bukën thatë
Si ni paqi shpijat me kashtë
Urdhni i pashës mej pa grat
............................................
E pvet pasha q’e bane ushtrinë
E lash n’Llap tuj mledh verginë
E pvet pasha ku i le pishtolet
I lash n’ Llap mej ruajt vorret
Kotë vargje janë pasqyrim i një rezistence të fuqishme, por edhe i vetëdijesimit kombëtar, për të mos u besuar gënjeshtrave dhe premtimeve boshe të sulltanit.
Lufta e Plavës dhe e Gucisë
Pas copëtimit të tokave shqiptare nga Kongresi i Berlinit shqiptarët kishin vendosur që me gjak t’i mbronin territoret e veta. Mali i Zi e kishte ushtrinë e vet të organizuar dhe në krye me komandantin Mark Milanin ia kishte mësyrë Plavës e Gucisë. Luftëtarët shqiptarë pas thirrjes së besa-besës se vendi është në rrezik dhe duhet të mbrohet nga Peja, Gjakova, Deçani dhe e tërë Kosova nisen çetat e armatosura. Nëpër Pejën legjendare natë e dit vërshonin çetat shqiptare. Gryka e Rugovës vlonte nga kënga e lirisë shqiptare. Plava e Gucia e kishin filluar luftën me patriotin komandant Jakup Ferrin, pasi që Mark Milani me 12 mijë malazezë ishte afruar në kufijtë shqiptarë. Idriz Seferi Jakup Ferrit i dërgoi ndihmë 100 luftëtarë në krye me komandantin Kurt Tërnavën, të cilin Idrizi e kishte krah të djathtë. Nga Shkodra në ndihmë Plavës e Gucisë i kishin shkuar luftëtar të prirë nga Isuf Sokoli e Filip Ceka, nga Rugova të prirë nga Celë Shabani, si dhe nga Podguri, Reka e Peja të prirë nga Haxhi Zeka Ushtria malazeze ishte armatosur me armë moderne ruse. Beteja u zhvillua në Nokshiq dhe ishte shumë e ashpër. U bë luftë fyta-fytas. Ushtria malazeze pësoi humbje të mëdha. Në atë Luftë u vra Kurt Tërnava bashkëpunëtor dhe krah i fort i Idriz Seferit. Për këtë betejë rapsodi popullor këndoi:
Mark Milani hypi n’Previ
Shikon Limin me dylbi
Çka asht ky Lim qe derdhet zi
Hajmedet për vojnikt e mi
Sa ta kaloi qafën e Previsë
Kurr s’i lypi ma isefir Shypnisë
Kurt Trnava n’kaparan
N’crnagor po ban denam
Ku je kon more Bislim
E myta shkaaun e qita n’Lim
Në betejën e Nokshiqit forcat shqiptare i munden malazezet edhe pse ata ishin të armatosur me armë moderne ruse, kishin përkrah- je morale dhe materiale nga Rusia dhe shtetet sllave të Ballkanit. Po ashtu ishte një vërejtje e madhe për Perandorinë Osmane, e cila shqiptarët i përdorte për nevojat e veta, por i pengonte për t’i mbrojtur trojet e veta. Për Kongresin e Berlinit ishte një turp i madh, sepse padrejtësitë e vendimeve të tij në lidhje me çështjen shqiptare dolën në shesh.
Lufta kundër bandave sllave
Serbia me përkrahjen dhe ndihmën e Rusisë ishte shtrirë në jug në dëm të tokave shqiptare, ndërsa në perëndim në dëm të Bosnjës, kështu që ajo priste momentin e largimit të Perandorisë Osmane për ta pushtuar Kosovën, Maqedoninë dhe në mos tërë Shqipërinë dhe mu për atë qëllim organizonte dhe dërgonte në Kosovë mercenarë për t’i vrarë krerët e lëvizjes shqiptare. Sipas strategjisë serbe grupet paramilitare ishin të moshës madhore, të pamartuar dhe të regjistruar si vullnetarë. Ata visheshin me rroba shqiptare, kur ishin në lëvizje bartnin plisa të bardhë dhe e mësonin gjuhën shqipe për të komunikuar me njerëz apolitikë i dhe me barinj për të marrë informacione të ndryshme se çfarë mendimi ka popullata dhe si do të reagonte në rast të pushtimit të territore shqiptare. Ata strehoheshin nëpër fshatra të pakicës serbe, por më tepër në kisha ku ishin larg syrit të popullit shqiptar. Serbët e Kosovës dhe të viseve të tjera ishin të liruar nga shërbimi ushtarak dhe kishin të drejtë të shkollimit në gjuhën e tyre kurse shqiptarët kishin të obliguar shërbimin ushtarak por edhe e merrnin redif (rezerv) të ushtrisë turke, ndërsa nuk u lejohej shkollimi në gjuhën shqipe, por në gjuhën arabe. Në shumë pika ngjasonte me ditët e sotme kur serbët e Kosovës ankohen për të drejtat që i kanë në Kosovë, por nuk i shfrytëzojnë sepse Kosovën nuk e njohin si shtet të vetin.
Çeta e cila u zbulua dhe u shpartallua në Pasjan më 4 korrik 1907
Propaganda serbe nga Kosova gjithnjë ishte në rritje. Atë e përcillte shteti, por edhe priftërinj e mësues të cilët jetonin në territorin osman. Në Pasjan, fshat serb në lindje të Gjilanit u zbulua një çetë komitash prej 30 vetësh, të cilët ishin strehuar në kishën e fshatit. Një kalimtar rasti i kishte hetuar dhe e kishte lajmëruar Saqip Muqibabën, kurse Saqipi e kishte lajmëruar Idriz Seferin. Me urdhër të Idrizit ata ishin rrethuar nga çeta shqiptare, me gjithë atë ata e kishin hetuar dhe kishin ikur dhe strehuar në Gjylekar të komunës së Vitisë. Përsëri ishin rrethuar dhe pas një lufte të ashpër ajo çetë komitësh ishte asgjësuar, e bashkë me ta edhe komandanti i tyre, Dragolub Nikoliqi nga Beogradi. Pas shpartallimit të kësaj njësie të armatosur, njësi të organizuara nuk janë hetuar më deri më 1912 kur Serbia e pushtoi Kosovën. Vlen të theksohet se në viset e banuara me shqiptarë ekzistonte njësia zbuluese serbe “Dora e zezë” (Crna ruka). Personat e saj ishin të veshur në rroba civile dhe kishin për detyrë t’i përcillnin sidomos personalitetet e larta shqiptare dhe më pas e lajmëronin shërbimin e vet në Beograd. Mënyrat e përcjelljes ishin të ndryshme, si me fotografi, qëndrimin e tyre, pastaj me përvetësimin e njerëzve labilë. Idriz Seferi në lidhje organizimin dhe mbrojtjen nga synimet e ndryshme thoshte ” Mblidhni mendjen, mbyllni gojën, shtrëngoni dhëmbët që armikut të mos i shkojë asnjë pikë uji në mulli të vet” (Seferi ndër shekuj f.42).
Komitetet mbrojtëse kombëtare dhe mbledhja e Gjilanit
Perandoria Osmane e shtrënguar nga fuqitë e mëdha, e sidomos nga Rusia, vazhdimisht i bënte koncesione Serbisë në dëm të shqiptarëve. Po ashtu, futja e çetave serbe në Kosovë dhe në Maqedoni ishin tregues të qartë për synimet e Serbisë ndaj territoreve shqiptare si dhe zhgënjimi me xhonturqit, të cilët më 1908 shqiptarëve u kishin premtuar reforma në arsim dhe në kulturë, si dhe që shqiptarët të formojnë Komitetet Kombëtare të Mbrojtjes. Ato komitete filluan të formohen më 1909 së pari në Ferizaj, pastaj në Shkodër, në Prizren, në Manastir, në Shkup, Gostivar, Tetovë, Pejë, Gjakovë, Gjilan, Mitrovicë, Dibër e gjetiu. Komitetet ishin organe ushtarake me qëllim të mbrojtjes së atdheut nga rreziku i shteteve fqinje dhe Perandorisë Osmane.
Të gjitha komitetet lëshuan një proklamatë të përbashkët, e cila ishte nënshkruar nga Komiteti Qendror i Kryengritjes, në të cilën ndër të tjera thuhej “Perandoria Osmane nuk u duk aspak mirënjohëse për shërbimet që ia dhamë, por përkundrazi na hodhi në zverk zgjedhën e tiranisë duke kërkuar të na shuaj nga faqja e dheut (faqe 43). Në ato rrethana me iniciativën dhe nën udhëheqjen e Idriz Seferit në mars të vitit 1910 në Gjilan u mbajt mbledhje me krerët e Anamoravës në të cilën shquheshin Zeqë Pira, Islam Pira e Hamdi Kurteshi nga Pozhorani, Shabi Kajolli nga Gjylekreshta, Mustafë e Adem Kabashi nga Kabashi i Vitisë, Murat Bilalli nga Bresalci, i cili e mbajti flamurin në emër të Bresalcit, të Poneshit, të Llabjanit, Kishnapolës, Sllakocit, Vërbicës e Marecit, pastaj Fetah Sadovina e të tjerë ( po aty f. 43). Në mbledhje u shqyrtua gjendja momentale dhe u miratuan të gjitha vendimet e Komitetit Qendror si dhe të merren masa të ngutshme për t’u përgatitur për luftë. U vendos që të formoheshin njësitë vullnetare, në mënyrë që të jenë në gjendje gatishmërie për të hyrë në luftë.
Bashkëpunimi i Idriz Seferit me Kajmekamin e Gjilanit
Studiuesi mr. sc. Aliruza Selmani sjell disa të dhëna për bashkëpunimin e Xhelal Beut me krerët shqiptarë të Lëvizjes, por edhe dënoncimet që i janë bërë. Kështu mësuesi Zhivko Popoviq në letrën dërguar konsullit të Shkupit Bullanxhiq, i cili pastaj ia kishte dërguar Ministrisë së Punëve të Jashtme të Serbisë në Beograd merret vesh se valiu i Kosovës, i cili kishte dyshuar në kajmekamin i kishte tubuar bejlerët për të parë se a janë simpatzues apo përkrahës të kryengritjes, por bejlerët e kishin bindur se nuk janë përkrahës të kryengritjes. Raportuesi thoshte se besimi ndaj sulltanit është vetëm farsë e shqiptarëve (Seferi ndër shekuj f.45-46). Raportuesi gjithashtu lajmëronte se Xhelal Beu nëpër ndeja thoshte se shqiptarëve ua kam lakmi që luftojnë për lirinë e vet dhe për trimërinë që poe e tregojnë (po aty f. 46). Lidhjet e Xhelal Beut me krerët shqiptarë, e në veçanti me Idriz Seferin ishin shumë sekrete. Kur në fillim të marsit të vitit 1910 ishte mbajtur mbledhja e Gjilanit. Xhelal Beu se për t’i fshehur gjurmët, kinse i kishte burgosur Idriz Seferin, Ramë Abdylin, Shabi Kajollin e disa të tjerë, kurse në realitet i kishte mbajtur në zyrën e vet dhe u kishte dhënë për të ngrënë e për të pirë gjithçka që kishin dashur. Se ajo ishte vetëm kamuflim i Xhelal beut e dëshmon edhe fakti se të nesërmen Isufi i biri i Idrizit me një grup malësorësh kishte arritur në Gjilan kinse për t’i liruar dhe se lirimi i tyre nga burgu ishte bërë pa kurrfarë rezistence dhe se duke dalë nga burgu Idrizi iu kishte drejtuar Xhelal Beut me fjalët “edhe unë ty po të burgos”. Xhelal beu i kishte ndihmuar shqiptarët në çdo mënyrë.Vrasja e priftit Katiniq
Pas luftës së Kaçanikut shumë pjesëmarrësve të luftës u kishte dhënë vërtetime se nuk kishin qenë pjesëmarrës për t’i shpëtuar gjyqit të ushtarak Shefqet Dërgut Pashës dhe për t’u kthyer të lirë në familje. Mbledhjen e armëve edhe nga popullata serbe deputetet serbë me keqardhje e përcollën në parlamentin turk. Ata e akuzonin valiu dhe zyrtarët osmanë me prejardhje shqiptare. Kur ministri i luftës i Perandorisë Osmane e kishte vizituar Kosovën, i cili më 25 maj 1910 kishte qëndruar në Gjilan, Xhelal Beu kinse për t’u treguar kundër kryengritësve e kishte burgosur Sahit Agën me të bijtë Hysenin e Hasanin, të cilët ishin në radhët e kryengritësve shqiptarë. Poashtu Xhelal Beu ishte i interesuar që të meremetohej rruga Gjilan-Ferizaj. Më 28 tetor 1910 gazeta serbe “Zakonitost” që botohej në Shkup kishte shkruar “Tashmë 23 ditë është duke u meremetuar rruga Gjilan-Ferizaj” Poashtu qeveria serbe kishte reaguar ashpër në Stamboll për shkak se çiqinjëve të Kufcës, fshat afër Gjilanit, bejlerët nuk po ua japin tokën për ta punuar, por ata po e punojnë vetë, ndërsa kajmekami u kishte thënë se “ju jeni qeraxhinjë në tokë të huaj dhe nëse nuk ju duket mund të shkoni në Jemen ku keni tokë sa të doni” (faqe 48).
Ndaj veprimit më 22 janar 1911 Sasha Ristiqi i kishte shkruar konsullit serb në Shkup duke e shprehur habinë për qëndrimin e kajmekamit ndaj të ankuarve duke thënë se “Çifqinjët e kanë të drejtën mbi tokën që e punojnë”. Kur me rastin e amnestisë së janarit të vitit 1911 mytesafiri e kishte liruar nga burgu aktivistin e lëvizjes shqiptare Hamdi Novobërdën nga Gjilani, serbët e Gjilanit ishin ankuar te kajmekami se Hamdiu e kishte vrarë priftin Kataniq për motive politike si dhe iu kishte kërcënuar të tjerëve. Xhelal Beu e kishte refuzuar të kenë qenë vrasje politike duke thënë se më të rrezikshëm janë mësuesit serbë se Hamdiu ( po aty faqe 48).
Edhe pse pushteti qendror ishte në dijeni se Xhalal beu ishte në lidhje me kryengritësit shqiptarë për shkak të situatës së tensionuar në vitet 1910–11 nuk ndërmorën masa ndaj tij, por bashkë me shumë redifë (ushtarë rezervë) nga Gjilani e trasferuan në Jemen për ta shuar kryengritjen arabe. Në mesin e redifëve kishte edhe seferas si Isuf Isuli, i biri i Idrizit i cili edhe u vra atje, pastaj Dalip Dalipi, Sahit Sahiti dhe Hajdar Zeneli. Xhelal Beu ishte marrë vesh me Jahjanë, imamin prijës të kryengritëseve arabë dhe e bind që të mos luftojnë në mes veti, sepse edhe shqiptarët sikurse arabët luftojnë për të njëjtin qëllim, pra për çlirimin e tokave të veta. Xhelal beu pas largimit nga Gjilani nuk i kishte shkëputur lidhjet me Idriz Seferin dhe bashkëluftëtarët e tij. Ai kah gjysma e vitit 1911 ishte emëruar vali i Kumanovës dhe kishte vazyhduar ta ndihmojë popullin e asaj ane.
Kuvendi i Ferizajit më 5-23 korrik 1908 dhe rrjedhat politike në Gjilan dhe rrethinë
Si parapërgatitje e pjesëmarrjes së Kazasë së Gjilanit në Revolucionin xhonturk ka qenë tubimi në fshatin Orman?, afër Shkupit në verën e vitit 1908 dhe në prag të revolucionit. Organizatorë të tubimit ishin Komitetet xhonturke, kurse pjesëmarrës ishin edhe prijësit shqiptarë të pjesës juglindore të Vilajetit të Kosovës. Në atë tubim përveç Idriz Seferit morën pjesë edhe Islam Pira dhe Hamdi Kurteshi nga Pozhrani me ç’rast u shqyrtua çështje e koncesioneve që kishte bërë sulltani ndaj fuqive të mëdha, për keqpërdorimet e organeve të pushtetit si dhe ishte marrë qëndrim që në të ardhmen të mos paguhet asnjë detyrim dhe të punohet për krijimin e një shteti demokratik parlamen- tar në të cilin do të siguroheshin të drejtat kombëtare për të gjithë banorët e vendit (Aliriza Selmani: Gjurmime historike për Gjilanin dhe rrethinën f. 10).
Në Kuvendin e Ferizajit u morën vendime të shumta, me ç’rast po i veçojmë disa: Më 2 korrik sulltanit iu dërgua një telegram kërcënimi që nëse nuk shpallet Kushtetuta e vitit 1876 do të fillonte marshimi i 50 mijë shqiptarëve drejt Stambollit (po aty f. 17). Duke e ditur se sulltani nuk do të përgjigjet pozitivisht shqiptarët kishin filluar marshimin drejt Shkupit ng Bujanoci, Gjilani, Presheva, Kumanova, Tetova e tj. Asokohe ambasadori austrohungarez në Stamboll njoftonte Vjenën se rreth 50 mijë shqiptarë ia kishin mësyrë Shkupit nga veriu i Shqipërisë (po aty f. 22). Në ndërkohë në rretinë përgatiteshin vendstre-hime për kryengritësit që arrinin nga çasti n]ë çast. Sipas konsulit serb Bullançiq në fshatrat Orman dhe badofc ishte paraparë të vendoseshin rreth 2 mijë kryengritës, ndërsa në Shkup iahin goditur 10 furra për të pjekur bukë dhe ishin poprositur 200 tenda për vendosjen e tyre ( po aty f. 41). Sulltani i trembur nga lëvizja revolucionare shqiptare dhe xhonturke u detyrua ta pranonte kushtetutën e vitit 1876 në natën në mes 22 e 23 korrikut të vitit 1908.
Më 25 korrik në Shkup ishte planifikuar të shpallej kushtetuta në mënyrë solemne. Këtë gjë populli e priste me shpresë dhe me entuziazëm të madh. Për atë arsye, atje më 24 korrik në mbrëm-je shkuan në Shkup me tren special nga Ferizaji 60 përfaqësues nga Kuvendi i Ferizajit. Ata u pritën ngrohësisht dhe me nderime të mëdha nga autoritetet dhe qytetarët, mirëpo masës së armato-sur shqiptare nuk iu lejua që të hyjnë në qytet. Për këtë qëllim komiteti xhonturk dha urdhër që qyteti të rrethohej me forca të mëdha ushtarake dhe me topa (44).
Kryengritja e përgjithshme në Vilajetin e Kosovës më 1910
Pasi që paria shqiptare kishin kuptuar se as sulltan Hamiti, as Komiteti turk për Shpëtim dhe përparim, çështjen e pavarësisë nuk mendonin ta zgjidhnin fare në favor të kombit. Shqiptarët e dinin se rreziku i Serbisë për shqiptarët dhe trojet e tyre ishte shumë herë më i madh se ai osman. Kështu mbledhja e Komitetit të Gjilanit e udhëhequr nga Idriz Seferi kishte bërë përgatitjet për luftën e ardhshme. Përveç të tjerash ishte vendosur që popullit t’i bëhej thirrje që të mos paguajë taksa, që të mos i përgjigjet ftesës për shërbim ushtarak, që të sigurojë armë dhe të jetë vigjilent. Kazaja e Gjilanit dhe e Prishtinës si territor kufitar me Serbinë duhej që me kujdes t’i përcjellë veprimet dhe synimet e Serbisë ndaj çështjes shqiptare. Idriz Seferi ia kishte bërë me dije parisë së Serbisë së luftë të përbashkët kundër mund të bënin vetëm në baza të barabarta dhe pa asnjë kushtëzim. Si dëshmi e fillimit të parapërgatitjeve ishte edhe deklarata e Idrizit, i cili kishte thënë “Vllazen na se shpejti do të nisemi ta zamë Grykën e Kaçanikut, të Moravës e të Preshevës e të grykave të tjera të rëndësishme. Atje do t’i tregojmë Turqisë dhe Evropës se sa luftojmë na për trojet tona, për të drejtat tona, për lirinë tonë dhe jo për mbret e kral sikur se po shkruajnë nëpër gazeta (Seferi ndër shekuj f. 50).Fillimi i kryengritjes
Sinjalet e parra të kryengritjes ishin konfliktet e para të armatosura në ditët e prillit të vitit 1910 në Pejë dhe në Llap ndërmjet fshatarëve shqiptarë dhe ushtrisë turke, e cila kishte shkuar t’i vjelë taksat me dhunë. Autoritetet osmane në vend se të lejonin hapjen e shkollave në gjuhën shqipe dhe që të liberalizohej jeta e popullit kishin urdhëruar mbylljen edhe të atyre shkollave që ishin hapur dhe i kishin shtuar represaliet ndaj popullit. Konform me situatën Komiteti Qendror i kryengritjes kishte parashtruar këto kërkesa: vetëqeverimi i Shqipërisë nën hijen e Perandorisë Osmane me flamurin shqiptar të bashkuar me atë turk, guvernatori i dërguar i Turqisë të jetë me miratimin e Shqipërisë, Shqipëri të quhen katër vilajetet, pra Vilajeti i Shkodrës, i Kosovës, i Manastirit dhe i Janinës dhe të qeverisen me kabinet shqiptar, me ushtrinë e vet kombëtare, me nëpunës të vet pa dallim feje dhe derisa Turqia të mos i përmbushë këto kërkesa kryengritësit nuk do t’i lëshojnë armët nga dora, por do t’i kërkojnë me gjak e me theror sikur të mos mbesë vetëm një shqiptar-Qetësia e vendit të mos trazohet, të huajt do të mbrohen. Pasi që të fillojë kryengritja çdo shqiptar duhet të vrapojë shpejt kudo qoftë për t’u bashkuar me kryengritësit. Poashtu edhe ushtarët shqiptarë të tokës dhe të detit të çdo shkalle si dhe nëpunësit civilë e të tjerë që ndodhën në bukë të Turqisë. Ndryshe kush nuk do të ngritet ose të tradhtojë kudo dhe në çfarëdo mënyre bëhet pengim për ta prishur kryengritjen dhe qëllimet e saj, do të dënohet me vdekje, si dhe familja e tij, kurse gjë e mall i zaptohet për kryengritje. Kush nuk është i zoti ta ndihmojë kryengritjen me ar[më, lypset ta ndihmojë me para në çdo mënyrë. Mjekët dhe barbërësit ( farmaceutet) shqiptarë detyrohen të bashkohen me kryengritësit për të shërbyer programit. Çdo gazetar shqiptar me të filluar të kryengritjes, me të marrë vesh, lypset ta botojë Programin e kryengritjes në faqen e parë të gazetës së tij. Përmbajtja e katër nyjeve të para të lidhet me patriotizmin e shqiptarëve (po aty f. 51).
Lidhur me fillimin e kryengritjes të përgjithshme të Vilajetit të Kosovës thuhej se në rrafshin e Kosovës në Mitrovicë, në Vushtri, në Prishtinë, në Gjilan, në Ferizaj e gjetiu kishte rreth 30 mijë ushtarë turq të armatosur, prej të cilëve rreth 15 mijë ishin nga rrethi i Mitrovicës. Në mesin e ushtarëve kishte edhe shumë shqiptarë që kishin dezertuar nga radhët e ushtrisë turke. Me qëllim shuarje të kryengritjes shqiptare Turqia në pjesën e parë të prillit kishte dërguar 18 batalione ushtarësh nga Shkupi, ndërsa më të shpejt pritej për t’u dërguar edhe 34 batalione të tjera. Për shkak të situatës shpërthyese sulltani shpall një dekret shtetrrethimi për Prishtinën dhe Pejën duke kërkuar nga populli t’i dorëzojnë armët. Komandant i ekspeditës për dorëzimin e armëve ishte caktuar Shefqet Turgut Pasha i cili ishte shumë i aftë, por edhe shumë gjakpirës i shqiptarëve, prandaj edhe quhej ashtu. Më 9 mars 1910 Ismajl Qemajl Vlora në emër të deputetëve shqiptarë në parlamentin turk kushte kundërshtuar ekspeditën e Turgut Pashës dhe kishte kërkuar që menjëherë të ndërpritet terrori ndaj popullit shqiptar duke e vënë rrezikun nga Aleanca Ballkanike në mes të fqinjëve të popullit shqiptar, të cilët pothuaj se i kishin bërë hartat e copëtimit të territorit shqiptar, siç thuhej pas largimit nga Ballkani të të sëmurit të Bosforit. Në rrethin e Gjilanit gjatë prillit ishin shtruar incidentet, por edhe numri i vullnetarëve shtohej nga çasti në çast. Në popull mbretëronte atmosferë lufte. Idriz Seferi ishte kreu i organizimit dhe vazhdimisht mbante mbledhje me krerët e kryengritjes në Pozhran, në Viti, në Preshevë e gjetiu. Në të gjitha ato mbledhje ishte trajtuar gjendja e mbrojtjes së popullsisë serbe dhe ishte theksuar se për çfarëdo keqtrajtimi çdo individ do të përgjigjet. Popullata serbe nuk ishte ftuar në kryengritje, ndërsa përfaqësuesit e shtetit serb në Shkup dhe në Prishtinë përmes agjentëve të tyre e njoftonin qeverinë serbe për çdo gjë që ndodhte në Kosovë, e veçmas në Anamoravë. Konsuli serb në Prishtinë për tubimin e Pozhranit kishte njoftuar eprorin e vet se në Kazanë e Gjilanit është tubuar një masë e madhe kryengritësish dhe se shqiptarët e të gjitha viseve janë simpatizeus të Lëvizjes (25). Me qëllim të ngulfatjes së kryengritjes, ministri i luftës i Përandorisë Osmane, Mah-mut Shefqet Pasha, kishte vendosur që në Kosovë t’i sjell’ forcat elite të stërvitura nga oficerët gjermanë dhe të armatosur me armët më moderne gjermane të kohës.
Tubimi i Carralevës
Para se të fillonte lufta në oborrin e xhami-së së fshatit në Carralevë ishin tubuar krerët e luftës, si Isa Boletini, Idriz Seferi, Hasan Hyseni i Budakovës, Ramadan Zaskoku e të tjerë. Tubimin e kishte udhëhequr Idriz Seferi në të cilin ishte shqyrtuar gjendja rreth përgatitjes, e sidomos furnizimi i luftëtarëve me ushqim. Ishte konstatuar se gjendja me furnizim të ushqimit ishte organiz-uar mirë dhe se kryengritësit në asnjë grykë dhe në asnjë përrua nuk kishin mbetur pa bukë, të cilën ua kishte siguruar vetë populli. Vlen të përmendet se nga Bjeshkët e Carralevës shihe-shin kupolat e tendave gjakpirëse të Shefqet Turgut Pashës, por ato nuk i trembnin luftëtarët e lirisë shqiptare, të vendosur për të luftuar për pavarësinë dhe çlirimin e të gjitha territoreve shqip –tare, të cilat me shekuj sundoheshin nga push-tues të ndryshëm.
Beteja në Grykën e Kaçanikut
Prandaj lidhja e Kosovës me hekurudhë kishte shtuar ambicjet dhe pretendimet për Kosovën. Gryka tjetër e Kosovës që çonte në drejtim të qendrës së lashtë Prizrenit ishte ajo e Carralevës. Ajo grykë edhe pse nuk kishte hekurudhë ishte tejet e rëndësishme për depërtimin e ushtrisë osmane thellë në territorin shqiptar të Kosovës dhe të Shqipërisë së sotme. Kosova në lindje i kishte edhe dy gryka të rëndësishme për hyrjen e armiqve nga lindja në zemër të Kosovës, Gryka e Konçulit dhe Gryka e Karadakut. Në kohën kur turqit ia mësynin Kosovës vinin më shumë nga Kumanova, Presheva dhe Bujanoci. Këto ishin tri qendra shumë të rëndësishme në lindje të Vilajetit të Kosovës, por edhe shumë të rëndësishme për kumunikacionin ndërkombëtar, e sidomos në kohën kur fqinj ynë verior Serbia me Rusinë kishin bërë plane për ta pushtuar Luginën e Preshevës, që nga Bujanoci, deri te Kumanova e Shkupi, bile kishin punuar edhe për ndërtimin e kanalit Danub-Deti Egje në Selanik.Vlera e Grykës së Karadakut u tregua edhe në vitit 1999
Pas bombardimit të Serbisë për qëllimet gjenocide dhe eliminimin e popullit shqip-tar nga toka e tyre shekullore dhe pastrimin etnik dhe kur Ushtria Çlirimtare e Kosovës bashkë me forcën e Aleancës Atlantike ai theu kurrizin Serbisë dhe u nënshkrua Marrëveshja e Kumanovës ku Serbia kapituloi para NATO-së siç thotë populli ynë edhe pse ne shqiptarët pritnim se okupatori i fundit do të largohet nga Kosova rrugës prej nga ka ardhur dhe po asaj rruge do të vinin çlirimtarët, por ajo nuk ndodhi. Armiku u largua të njëjtës rrugë nga kishte ardhur, por çlirimtarët na erdhën Grykës së Karadakut. Nëpër atë baltën nga vinin edhe më herët turqit osmanli, bullgarët më 1913 dhe 1941, serbët më shumë shkonin në Karadak, Grykës së Karadakut për t’i zënë kaçakët shqiptarë, për t’i identifikuar djemtë e shëndosh dhe për t’ua përgatitur kurthat në 100 vitet e fundit.
Se cila është Gryka e Karadakut për ata lexues të nderuar që nuk din vetëm disa rreshta. Prej kufirit të Maqedonisë me Kosovën nga mali Maja e Zezë dhe fshati Bellanoc në mes Stançiqit në Kosovë rrjedh përroi i cili quhet uji i kuq dhe përroi i fshatrave Rusht dhe Dunavë dhe bashkohen këto dy përroje, të cilat derdhën në Moravë mes të Lladovës dhe Budrikës. Gjatësia e lumit që quhet Shurdhanka nga burimi e deri në derdhje ka 30 kilometra. Ky lumë nga derdhja në Moravë kalon nëpër Lladovë, Zhegër, Haxhaj Pidiq, Shurdhan. Verës ka shumë pak ujë, kurse në vjeshtë, dimër dhe pranverë ka shumë ujë. Strategjia e grykës është me shumë rëndësi, sepse rruga Gjilan-Kumanovë shkurtohet rreth 20 km. Nëse shkohet Gjilan-Preshevë e shumë më gjatë është Elezhan-Shkup-Kumanovë. Tash e tri vite është asfaltuar rruga Gjilan-kufiri me Maqedoninë. Cila ishte dëshira e shqiptarëve me rastin e ardhjes së çlirimtarëve? Francezët erdhën nëpër baltën e trojeve shqiptare prej Sllupçanit deri në Zhegër, sepse rruga ishte e paasfaltuar. Tanket franceze dhe ushtarët që ishin përlloqur na u dhimbsen, por një plak na tha ndasht sepse gjyshërit e tyre na kanë hyrë në hak më 1912 sepse atëherë është dashur të na ndihmojnë. Plaku mori aplauz për ushtarët e rinj dhe jo për ushtarët e vjetër. Në fund është fakt se me qindra helikopterë të Aleancës nga Kumanova kanë hyrë në Kosovë, në Gjilan e rrethinë dhe njerëzit e kuptuan se sa rëndësi paska pasur Gryka e Karadakut për Anamoravën.
Marrja e Grykës së Kaçanikut
Kryengritja e Vilajetit të Kosovës kishte për-fshirë të gjitha viset e Kosovës, por caku kryesor ishin Gryka e Kaçanikut dhe Gryka e Carralevës ku ishin përqendruar forcat më të mëdha të kryengritësve. Kjo ishte planifikuar qysh më herët, sepse këto dy gryka e shkëputnin ushtrinë turke në Kosovë dhe e pamundësonin ardhjen e ushtrisë turke nga Selaniku, Manastiri e Shkupi. Këto dy gryka, e sidomos ajo e Kaçanikut e paralizonte Perandorinë Osmane në këtë pjesë të Ballkanit. Gryka e Kaçanikut ruhej nga krye-ngritësit e Anamoravës, të Preshevës dhe kuptohet të Kaçanikut, ndërsa komandant ishte Idriz Seferi. Qëllim kryesor i kryengritësve ishte që ta marrin hekurudhën që lidhte Shkupin me Mitrovicën. Sipas shtypit serb komandës ushtarake osmane i zihej për të madhe që kishte lejuar që kryengritësit shqiptarë të marshonin drejt Kaçanikut. Forcat shqiptare rreth 3 mijë vetë, të prirë nga Idriz Seferi ishin strehuar në malet e Beqir Sadovinës dhe më 23 prill marshuan drejt Kaçanikut, e morën Shkallën e Kaçanikut dhe e zunë Grykën te Guri i Shpuem, kurse të nesërmen në orën 7,30 e ndalën trenin që vinte nga Shkupi dhe pasi që bënë kontrollin e trenit i çarmatosen 40 ushtarë e oficerë turq, por nuk i keqtrajtuan. Në vazhdim kontrollimi bëhej, dhe trent qarkullonin drejt Mitrovicës normalisht, por pa ushtarë turq. Më 27 prill qarkullimi i trenave ishte ndërprerë, kurse pushteti osman edhe zyrtarisht prijës të kryengritësve të Kazasë së Gjilanit i kishte shpallur Idriz Seferin, Adem dhe Mustafë Kabashin nga Kabashi, Ramë Abdylin nga Pozhrani, Salih Kupinën nga Tërpeza, Hasan Lutën, Katil Ahmetin dhe feti Proshin. Kryengritësit nga Presheva, Gjilani, Kaçaniku e Tetova kishin zënë pritat në të dy anët e Grykës së Kaçanikut, ashtu sikurse edhe kishte qenë planifikuar që më parë. Për këtë ngjarje konsulli serb në ditarin personal kishte shkruar “Në Kaçanik ndodhet Idriz Seferi dhe 6-8 shqiptarë të armatosur. Seferi deklaron se fitorja është e sigurt dhe se ushtria armike do të pësojë keq”(27). Për numrin e kryengritësve shqiptarë në Grykën e Kaçanikut jepen shifra të ndryshme prej 3 mijë, 15 mijë, 20 mijë. Sipas mendimit të shumë historianëve aty kishin qenë rreth 5-6 mijë kryengritës të armatosur kurse numri i saktë nuk mund të dihet, sepse përditë nga Gjilani, Vitia e Presheva niseshin vullnetarë drejt Kaçanikut. Se çfarë beteje e përgjakshme ishte bërë flasin këto vargje:
Kaçanikut i raft pika
Nuk e ditka çka asht frika
U vranë me pushkë
Janë therë me thika
Therë me thika nan sahat
Tej sa kali ra not n”gjak (28)
Kryengritësit ishin shumë të përgatitur dhe çka është me shumë rëndësi të theksohet se në shënjestër ishin sidomos oficerët osmanë, ndërsa ushtarët kurseheshin, gjë të cilën e dëshmon edhe gazeta bullgare “Dnevnik”, e cila shkruante se” oficerët u veshen me rroba nizami-ushtari për të mos u dalluar me që kryengritësit shqiptarë po bënin kërdi duke vrarë oficerë, sidomos në luftën e Carralevës dhe të Kaçanikut. Plagët e oficerëve janë në gjoks e lartë, dhe kjo dëshmon se shqiptarët shtinë drejt (29).
Marrja e Grykës së Kaçanikut ishte planifikuar më heret
Kjo ishte planifikuar qysh më herët, sepse këto dy gryka e shkëputnin ushtrinë turke në Kosovë dhe e pamundësonin ardhjen e ushtrisë turke nga Selaniku, Manastiri e Shkupi. Këto dy gryka, e sidomos ajo e Kaçanikut e paralizonte Perandorinë Osmane në këtë pjesë të Ballkanit. Gryka e Kaçanikut ruhej nga krye-ngritësit e Anamoravës, të Preshevës dhe kuptohet të Kaçanikut, ndërsa komandant ishte Idriz Seferi. Qëllim kryesor i kryengritësve ishte që ta marrin hekurudhën që lidhte Shkupin me Mitrovicën. Sipas shtypit serb komandës ushtarake osmane i zihej për të madhe që kishte lejuar që kryengritësit shqiptarë të marshonin drejt Kaçanikut. Forcat shqiptare rreth 3 mijë vetë, të prirë nga Idriz Seferi ishin strehuar në malet e Beqir Sadovinës dhe më 23 prill marshuan drejt Kaçanikut, e morën Shkallën e Kaçanikut dhe e zunë Grykën te Guri i Shpuem, kurse të nesërmen në orën 7,30 e ndalën trenin që vinte nga Shkupi dhe pasi që bënë kontrollin e trenit i çarmatosen 40 ushtarë e oficerë turq, por nuk i keqtrajtuan. Në vazhdim kontrollimi bëhej, dhe trenat qarkullonin drejt Mitrovicës normalisht, por pa ushtarë turq. Më 27 prill qarkullimi i trenave ishte ndërprerë, kurse pushteti osman edhe zyrtarisht prijës të kryengritësve të Kazasë së Gjilanit i kishte shpallur Idriz Seferin, Adem dhe Mustafë Kabashin nga Kabashi, Ramë Abdylin nga Pozhrani, Salih Kupinën nga Tërpeza, Hasan Lutën, Katil Ahmetin dhe Feti Proshin. Kryengritësit nga Presheva, Gjilani, Kaçaniku e Tetova kishin yënë pritat në të dy anët e Grykës së Kaçanikut, ashtu sikurse edhe kishte qenë planifikuar që më parë. Për këtë ngjarje konsuli serb në ditarin personal kishte shkruar.
Luftimet në Grykën e Kaçanikut
Gryka e Kaçanikut ishte bllokuar nga të dy anët nga kryengritësit kah Shkupi dhe Ferizaji. Turgut Pasha në cilësinë e komandantit suprem të ushtrisë osmane në Kosovë u kshte bërë thirrje kryengritësve që të shpërndaheshin dhe të shko-nin nëpër shtëpi të veta. Ai u përpoq ta përdorë metodën e dinakërisë dhe për atë qëllim më 27 prill i kishte ftuar në Prishtinë të gjithë krerët shqip-tarë nga të cilët kishte kërkuar që të ndikojnë te kryengritësit që të qetësohen dhe të shpërndahen nëpër shtëpi. Këtë komanda ushtarake e kishte bërë me qëllim që të përfitojë në kohë deri sa të arrijnë forca të reja nga Selaniku dhe Stambolli. Në ndërkohë Turgut Pasha kishte tubuar Këshillin ushtarak të luftës me komandantët dhe gjeneralët: Shefki Pasha, Ali Pasha, Xhavit Pasha si dhe Daut Pasha. Turgut Pasha ishte i sigurt në fitoren e tij, kështu që konsullit serb Nenadiq në Stamboll i kishte deklaruar se “ së shpejti do të nisemi në Ka -çanik ku do t’i kapim dhe do t’i vrasim prijësit kryengritës. Raportuesi shprehte rezervë ndaj atyre fjalëve të tij sepse “ në ralitet ishte shtuar dyshimi i portës në fitore (31). Pas përgatitjeve intenzive dhe të gjithanshme nga Këshilli i ministrave ishte dhënë urdhër që forcat ushtarake nga Ferizaj dhe Shkupi të nisen drejt Kaçanikut. Nga Ferizaj ishin nisur 30 batalione të këmbësorisë me altileri dhe reparte të kalorësisë në tri drejtime: Krahu i majtë nën drejtimin e osman Pashës me 8 batalione ushtarësh, 2 bateri topash malor dhe 4 mitralozë, kishte marshuar në drejtim të Pozhranit, Viti, Korbliq, për të vepruar nga ana e veriut dhe për të arritur në Han të Elezit. Krahu i djathtë nën komandën e Xhavit Pashës me 10 batalione, me 2 bateri topash, me 4 mitralozë ishte planifikuar të vepron -te në jugpërendim, kështu që kishte marshuar drejt rrjedhës së Lepencit. Kolona e tretë qendrore e udhëhequr nën komandën e vetë Shfqet Pashës me 8 batalione, me 4 bateri topash dhe me 8 mitralozë kishte marshuar në drejtim të Ferizajit, Komogllavë, Begracë, Nikoc për të arritur në Kaçanik të Vjetër. Ushtria e stacionuar në Shkup poashtu marshoi në tri drejtime. Një kolonë marshoi nëpër Quhor e Bllatë për ta sulmuar Demjakun. Disa batalione që ishin nisur nga Shkupi, të udhëhequr nga Mehmet Pashë Dervalla pasi që e kishin thyer rezistencën e shqiptarëve kishin depërtuar në Gllobiçicë dhe kishin arritur që t”i vendosin topat në një lartësi që dominonte në Grykën e Kaçanikut. Kolona e tretë nga Shkupi ishte nnisur në drejtim të Kumanovës, të Preshevës, të Bujanocit, Gjilanit. Kështu forcat kryengritëse ishin të rrethuara në të gjitha anët në mes Gjilanit, Karadakut, Ferizajit, Shkupit, Maleve të Sharrit, Anamoravës dhe Kaçanikut. Para se të bëhej rrethimi i hekurt i kësaj pjese të Kosovës, Shefqet Turgut Pasha kishte urdhëruar që të shkatërrohen të gjitha fshatrat shqiptare ku do të kalonte ushtria turke me qëllim të frikësimit të popullsisë dhe të zbrajes së kryengritësve shqiptarë për ta ndërprerë luftën. Kolona e majtë e komanduar nga osman Pasha i kishte shkatërruar fshatrat kabash, Binçë, Pozharan e të tjera në të cilat ishin fortifikuar fshatarët të cilët forcave turke u shkaktonin dëme të mëdha, kurse konsuli serb kishte shënuar “Osman Pasha hyri në Kaçanik me një ushtri tejet të shkatërruar” kolona e Shefqet Turgut Pashës pasi që u përforcua me njësi të reja nga Ferizaji vazhdoi rrugën në drejtim të Kaçanikut. Ushtria e kolonës së dytë dogji radhazi fshatrat Begracë, Stagovë, Runjevë, Verban dhe të tjera duke vrarë shumë civilë, gra e fëmijë. Të gjitha kolonat marshuan drejt Grykës së Kaçanikut. Më 29 prill kishte filluar beteja më e madhe ndërmjet kryengritësve dhe forcave turke. Sipas burimeve historike ushtria osmane kishte angazhuar rreth 9 mijë këmbësorë, 2 batalione të altilerisë dhe repartet e kalorësisë. Turgut Pasha me me altileri rrafshoi për toke fshatrat përreth Grykës së Kaçanikut. Luftimet më të rrepta u zhvilluan prej 30 prillit deri më 2 maj 1910, kur në Shkallë të Kaçanikut luftohej fyt për fyti me ç’rast mbeten shumë të vrarë në të dy anët.
Kryengritësit luftuan me guxim të hatashëm gjë të cilën e pranuan edhe oficerët osmanë, të cilët ishin mahnitur me trimërinë dhe disiplinën e tyre. Kryengritësit pas 2 majit u tërhoqën në drejtim të Karadakut dhe të Anamoravës, prej nga e vazhduan luftën edhe shumë kohë. Një pjesë e kryengritësve u tërhoq në drejtim të Grykës së Carralevës për ta vazhduar luftën për mbrojtjen e Rrafshit të Dukagjinit si dhe qytetin e besa-besës shqiptare Prizrenin. Kështu përfundoi një prej betejave më të mëdha nga kryengritësit shqiptarë nën udhëheqjen e Idriz Seferit. Luftimet vazhduan në Carralevë e gjetiu. Turdut Pasha pas tërheqjes së kryengritësve u doli prapa shpine dhe u përpoq që t’i rrethonte me qëllim të shpartallimit sa më të shpejtë.
Lufta e Komogllavës
Pasi kryengritësit u tërhoqën nga Gryka e Kaçanikut, Idriz Seferi me shtabin e vet ndodhej në Komogllavë, ku kishin zënë pozita dhe me qëllim të vazhdimit të luftës drejt Karadakut. Sipas studiuesit turk Syjelman Kulçe më 2 maj 1910 ishte zhvilluar një betejë e madhe. Sipas këtij historiani ishte zhvilluar luftë e rreptë ku turqit kishin humbur oficerë dhe 113 ushtarë, ndërsa sipas kryekomandantit dy batalione turke kishin shtënë kundër njëri tjetrit për shkak të rrëmujës që ishte krijuar. Në këtë luftë vetë komandanti Idriz Seferi ishte përballur me ushtrinë turke dhe ishin vrarë 12 ushtarë turq. Lufta ishte e rrufeshme, por e pabarabartë, sepse Idriz Seferi ishte me fare pak ushtarë, kurse forcat turke ishin në ofanzivë dhe shumë më të mëdha. Në saje të shkathtësisë Idriz Seferi shpëtoi bashkë me suitën e vet, kurse luftërat nuk u ndërprenë deri më 1912. Gjatë luftimeve më 1910 Idriz Seferi dy herë është shpallur i vrarë nga komanda e ushtrisë Osmane.
_______________________
Shkrimi ësjtë botuar me rstin e 100 vjetorit të betjës së Kaçanikut
Marrë nga gazeta "Bota sot"
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen