F A Q E T

Montag, 10. Juni 2013

Çfarë besonin paraardhësit tanë

Nga Mark KRASNIQI

Të bardhat janë një lloj shtojzovallesh, vajza të bukura, pra, diçka si zanat. E Bukura e Dheut, edhe kjo është njëfarë zane. Kjo figurë mitologjike është e njohur jo vetëm në Ballkan, por edhe në botën arabe, nga duhet të ketë ardhur ndër ne. Dragoi, kuçedra, syri i keq, lugati, shtriga etj.
Për të dhënë një pasqyrë më të gjerë, më të plotë të mitologjisë së një populli, nevojitet kohë më e gjatë dhe punë sistematike hulumtuese në terren në vise të ndryshme, përveç studimit të literaturës ekzistuese për këtë temë shumë të gjerë dhe shumë të lashtë. Ndër ne, mjerisht, nuk ekziston ende të paktën një sprovë konkrete, për të përmbledhur në një botim botën mitologjike shqiptare, e cila është shumë e pasur dhe, në disa vise, e ruajtur dhe e gjallë deri më sot.
Por, megjithatë, materiale të mbledhura, vështrime dhe studime fragmentare kemi, qoftë nga autorë të huaj, qoftë nga njerëzit tanë të aftë për këtë punë.
Të dhëna dhe analiza më të plota gjenden në veprat e albanologëve të njohur, siç ka qenë, p.sh., Hani, Nopça, Durham, Lamberci dhe shumë të tjerë. Autorë shqiptarë dhe mbledhës të materialeve të mitologjisë sonë popullore ka shumë, të cilët në revista të ndryshme (p.sh., "Leka", "Hylli i Dritës", "Drita" etj...), ose në botime të tjera kanë dhënë kontribut të vlefshëm për njohjen dhe ruajtjen e kësaj pjese të rëndësishme të kulturës shpirtërore të popullit tonë.
Punën më të madhe për këtë e kanë bërë etnografët tanë pas Luftës së Dytë Botërore, qoftë me kontributet e tyre të vlefshme shkencore të botuara në revistën "Etnografia shqiptare", "Kultura popullore" e materialeve në Institutin e Kulturës Popullore.
Gjithsesi, shtrohet nevoja e botimit të një vepre më të gjerë, në të cilën do të paraqitej, të paktën në vija kryesore, mitologjia e popullit shqiptar, e cila, në kushte të reja ekonomike, kulturore dhe përgjithësisht shoqërore, ka humbur fare rolin e dikurshëm të saj dhe së shpejti mund të qitet në harresë përgjithmonë. Kështu do të varfërohej historia e kulturës së popullit tonë.
Nga shumë punime të autorëve tanë e të huaj, këtu po përmendim vetëm dijetarin tonë të shquar prof. Eqrem Çabejn (1908-1980), i cili qysh në vitin 1939, ka dhënë një pasqyrë të shkurtër, por të qartë, të mitologjisë sonë popullore, botuar frëngjisht në revistën "Revue international des etudes balcaniques", nga e cila po paraqesim vetëm disa të dhëna dhe mendime të tij, të cilat ai i ka zgjeruar dhe shqyrtuar më vonë edhe në botime të tjera të ndryshme.
Në besimet popullore, thotë Çabej, ruhen shumë figura të moçme, të cilat në mitologjinë tonë paraqiten me emër të ri dhe me disa ndryshime kuptimore. Në mitologjinë tonë shpesh përmenden "hijet", si figura mjaft të papërcaktuara, por gjithsesi me kuptimin e një demoni, të një fantazme.
Në Kosovë me fjalën "hije", në kuptimin mitologjik, mund të përfshihen demonë të ndryshëm, por para së gjithash - bota "andej varrit", të vdekurit, zakonisht shpirtra të ligj. Bajlozi i detit përmendet në folklorin tonë mjaft shpesh.
Në Kosovë ka kuptimin e një përbindëshi. Të bardhat janë një lloj shtojzovallesh, vajza të bukura, pra, diçka si zanat. E Bukura e Dheut, edhe kjo është njëfarë zane. Kjo figurë mitologjike është e njohur jo vetëm në Ballkan, por edhe në botën arabe, nga duhet të ketë ardhur ndër ne.
Dragoi, kuçedra, syri i keq, lugati, shtriga, etj., personazhe këto mitologjike, të njohura ndër shumë popuj.
Këtu po përmendim vetëm disa qenie të tjera të kësaj sfere si i paraqet Çabej, të cilat në Kosovë njihen pak ose aspak, të paktën me emrin përkatës. Kështu, p.sh., në Kosovë nuk dëgjohet për Errëtat e Dheut, të cilat Çabej i përmend sipas të dhënave të albanologut gjerman Lamberc. Gjithashtu Dhamsuta është ndër ne e panjohur.
Kështu u quajtka në viset tona veriore "një pelë përrallore, me në shpinë kalorësin të quajtur Dhevështruesi". Tek arbëreshët e Italisë ekziston Fata, e cila duhet t'i përgjigjet zanës ndër ne. Në gojëdhënat e zonës së Përmetit përmenden Floçkat, vasha të bukura me flokë të gjata, që mendohej se rrinin në ujëra e në puse. Edhe Kshetrrat ose Kshetzat, ishin të ngjashme me Floçkat. Hyjrija e Detit është një lloj sirene, pastaj Xhullitë e Judi, janë figura të njohura në zonat tona të veriut, por edhe ndër bullgarë e rumunë. Karakonxholli është figurë mitologjike ndër ne, e ardhur nga mitologjia turke. Në Kosovë njihet me emrin "Kallakonxhë", e cila udhëtarin e huton, ia mjegullon mendjen dhe nuk di të orientohet në hapësirë. Gogu, Sanagogu ose Herri është njëlloj xhuxhmaxhuxhi, shkurtabiqi ose kokërrmeli. Figura mitologjike më pak të njohura janë gjithashtu Mëmëdreqja, lloj përbindëshi në besëtytnitë e hershme ndër shqiptarët (arbëreshët) e Sicilisë në Itali, kurse në besimet e tyre në Kalabri Manaqeli ka qenë njëlloj hijeje.
Nuset e Malit dhe Orët e Malit kanë qenë lloj zanash, emri i të cilave rrallëherë zihej në gojë. Emri i tyre ishte tabu (i ndaluar), prandaj zëvendësohej me emërime, si p.sh., "Qofshin të bardha", "Ato të lumturat", "Ato të mirat" etj., siç thuhet në Kosovë. Në viset e veriut Shurdhi ka qenë demon i rëndësishëm. Në mitologjinë e trakëve të vjetër ky ishte hyjni e motit të keq. Figurë e ngjashme me Shurdhin, në veri ka qenë Verbti. Gjarpri i shtëpisë në disa vise quhet Vitore. Në mitologjinë e shqiptarëve të Çamërisë Vitoret ishin tri Fatitë që mendohej se i vinin foshnjës te djepi natën e tretë të lindjes dhe ia caktonin fatin që do të kishte në jetë. Emri i vitores në thelb është vejtore, "ajo që end pëlhurë, endëse, emër që del edhe me trajtën vektore", - pra, ato ishin endëse të pëlhurës së jetës. Zana - në mitologji është simbol i një vashe me bukuri të pashoqe. Ky emër rrjedh prej hyjnisë romake Diana - hyjnia e pyjeve dhe e gjuetisë. Huazimi i figurave mitologjike në popujt e Ballkanit dhe më gjerë ka qenë i ndërsjellë, duke bërë edhe përshtatje të ndryshme në emër, e disa raste edhe në kuptim. Kjo dukuri është që nga koha antike. Kështu, p.sh., Zeusi, hyjnia kryesore helene (greke), ndër shqiptarët gjithashtu merrej si hyjni, ndoshta me më pak rëndësi se siç e kishte në Greqinë antike, dhe me emër të vendit Zojz.
Edhe hyjnesha romake Diana ka qenë e njohur në mitologjisë ilire dhe trakase, ndoshta më me pak autoritet se te romakët, por prapë me kurorë hyjnie. Mitologjia jonë është tepër e ngarkuar me figura e besime të ndryshme. Përkundrazi, ilirët - të parët e shqiptarëve, duket se kanë qenë më realë ose të paktën më racionalë në këtë pikëpamje. Ata besonin në fenomenet e natyrës. Për ta zot ka qenë, para së gjithash, dielli, pastaj hëna, ujët, rrufeja, bubullima, shiu, zjarri etj. Pra, ilirët besonin në trupat qiellorë dhe në fuqitë natyrore, të cilat ndikonin për të mirë ose për të keq mbi jetën e veprimet e tyre të përditshme.
Mitologjia e të parëve tanë të lashtë, pra, nuk ka qenë e ngarkuar me shtriga, lugetër, magji etj., të cilat u shfaqën ndër ne shumë më vonë. Profesor Çabej ka botuar në revistën "Yllyria" një studim tjetër për zakonet dhe doket e shqiptarëve, ku, përveç të tjerash, shpjegon edhe disa të dhëna mitologjike, sidomos prejardhjen e figurave dhe dukurive të ndryshme të saj. Më vonë (më 1942) ka botuar një studim të posaçëm me titull "Diana dhe Zana", dhe më 1972 artikullin "Disa figura të besimeve popullore shqiptare". Ai, ndër të tjera, thoshte se qysh te Gjon Buzuku (shekulli XVI) përmenden në "Mesharin" e tij "gjigandët" - fantazma me shtat të gjatë e natyrë luftarake. Ai gjithashtu përmend fjalën "hije" me kuptimin e një fantazme tjetër. Edhe në veprat e Pjetër Budit (1566-1622) ka elemente të besimeve tona popullore. Në veprën e Pjetër Bogdanit "Cuneus prophetarum" më 1685, shfaqen zanat si figura mitologjike. Nga fjala "gjigand", të cilën e përmend Buzuku, vjen fjala "vigan" që është sot e përhapur në gjuhën tonë, me kuptim të njeriut me shtat të rritur, të lartë, të zhvilluar. Në Mirditë, shkruan Çabej, ekziston një figurë mitologjike me emrin kuptimor "Dhevështruesi", i cili "në net pranvere vë veshin tek dheu, për të dëgjuar a vjen njeri për së largu dhe a gjëmon ujët e nëndheshëm. Ai gjithmonë shkon kaluar në vithe të "Dhamsutës", një pelë e pagojë që kalon nëpër male e dete dhe shpie larg e larg atë që do të shpëtojë me anë të saj". Në Dukat të Vlorës, në malësitë e Labërisë, besohej në një lloj zane shtatgjatë, të cilën e quanin Suta "drenusha" dhe përfytyrohej në trajtën e një lope.
Ndër shqiptarët e jugut, në Toskëri, Mali i Tomorrit (2418 m) ka kuptim mitologjik dhe mbahej mal i shenjtë. Në majë të tij jetojnë gjallesa mitologjike, një zog i shenjtë, hyjni të ndryshme. Njerëzit bënin be mbi këtë mal si në një gjë më të shenjtë e më të shtrenjtë "për Baba Tomorrin", "për të mirin Tomorr". shumëkush, nga frika e respekti, as emrin nuk ia përmend, por thonë "ai" dhe bëjnë be "për atë çukë".
Figura, personazhe mitologjike ndër ne ka shumë, siç shihet edhe nga kjo që u tha më sipër, por besimet dhe ritet magjike në kuadër të mitologjisë, gati që as nuk mund të numërohen, sepse çdo krahinë, çdo zonë, bashkësi etnike, fisnore, fshatare, familjare, etj., mund të kenë disa veçori, disa besime e besëtytni, disa "bidate" ose zakone, të cilat nuk i ka tjetërkush. Madje, edhe njeriu si individ mund ta ketë botën e tij vetjake nga sfera e magjisë dhe e mitologjisë në përgjithësi. "Tim për shpi, adet për njeri", - thotë populli. Mitologjia është pus pa fund, të cilit nuk i shteret kurrë ujët. Prandaj, si u tha më parë, edhe me këtë rast mund të japim vetëm fragmente nga kjo fushë e gjerë e kulturës shumë të lashtë, më të lashtë se çdo religjion dhe çdo normë tjetër morale të kodifikuar, në çfarëdo mënyre, qoftë nga çfarëdo bashkësie të shkallës primitive ose të përparuar kudo në botë. Zakonet e ndryshme me ceremonial të caktuar, veprimet magjike, në shumicën e rasteve lidhen me stinë të motit, me festa, me ditë të shënuara, me pjesën e caktuar të ditës, pastaj me vend ose me objekt të caktuar. Disa "adete" bëhen në pranverë, disa të tjera në vjeshtë, disa ditën e ndonjë feste, të tjerat ditën e martë, të premte etj., kurse disa paradite ose në mbrëmje, sepse "ashtu duhet", disa zakone lidhen me një kodër, me një lis, me varre, me vende të shenjta ose të nderuara dhe kështu me radhë. Disa lidhen me fillimin ose me mbarimin e shumë punëve.

Burimi: FORUM-AL.COM

Keine Kommentare:

Kommentar veröffentlichen