Kur flet Dodona

Ese për kulturën tonë kombëtare

Shkruan Namik SELMANI

Në se ke freskuar pak ballin, sytë e fytyrën në gjolin e Janinës, në se ke dëgjuar regëtimat e fundit të zërit e të rrahjes së zemrës së Frosinës në një ujë të ëmbëltuar nga dora e sundimtarit çibukgjatë Ali Pashë Tepelena ,në se ke hapur një nga një dyert e gjimnazit ‘ Zosimea” e ke ndjerë hapat djaloshare të Naim Frashërit, në se ke blerë diçka në tregun e zhurmshëm të Janinës apo ke rrufitur një kafe të ftohtë në një nga buzuqet e këtij qyteti, dikur kryeqendër e madhe administrative e një “mbretërie të vogël”, si mund ta quajmë Pashallëkun e Janinës ……vetëm pak kilometra larg të pret Dodona ,qyteti i lashtë ilir dhe teatri që mban emrin e tij.
Një qytet tipik epiriot me një teatër gjigand në sinorët e tij. Qyteti e teatri i dhanë emrin njëri-tjetrit e asnjëherë nuk u “grindën “për kurorën e lavdisë që atyre iu dhanë kohërat. I bukur e misik.I lashtë e i ri.Në të bëhesh skllav i diturisë dhe i kulturës së vendt tënd, i fjalës shqipe që jehonte anekënd. Në të bëhesh vëllam me orakujt antikë që parashikonin fatet e të gjithë kohërave,pikërisht në strehët e këtij qyteti.
Të hipën një çast një trill ,një dëshirë ngulmuese. Të gërmosh e të gërmosh.Të marrësh argatë nga e gjithë bota e qytetëruar që, jo vetëm me libra, por edhe me sytë e tyre, me duart e tyre , me fantazinë e tyre, të shohin qytetërimin e pasur shqiptar.Madje jo të gërmosh thellë po edhe pak të çukisësh.
Vetëm sa për të hequr fillin e barit të harlisur e , më tej….zbulon thesaret ilire, zbulon Thesprotinë e lavdishme. Jo pak, por 50 shkallë kishte teatri i Dodonës .Mali i lartë Tomoros që i rri pranë, duket se ia shton edhe më tepër lavdinë, madhështinë këtij teatri antik.Edhe kështu me pak përpjekje zhbiron në vlerat arkeologjike që i japin atij një kurorë lavdie nga bota e qytetëruar.
Në kulturën shqiptare ai me plot gojë është më i mirënjohuri. Molosët e thesprotët e lashtë kur e kanë përuruar patjetër kanë thirrur me mijëra njerëz në Festën e përurimit.
Secili nga ata do ta ketë pasur një kurorë dafine mbi krye, sepse të gjithë në një farë mënyre ishin fitimtarë.Në këtë mënyrë ata kanë krijuar një kurorë vigane lavdie që e meritonte vërtet Dodona në atë kohë, por edhe në shekujt që do të vinin pas.Thonë se këtu kanë pasur rezidencën e tyre pellazgët.Nuk do të ketë pasur seli më prestigjioze në antikitet, por edhe në kohërat moderne , kur njerëzit e pasur me trille pasanikësh kërkojnë të shkojnë edhe në Hënë me çdo çmim.
Vetë gjeografi i shquar grek Skymni që në shekullin XII ka shkruar prerë.”DODONËN E THEMELUAN PELLAZGËT”.
Edhe me ato pak përpjekje të bëra nga shteti grek për lashtësinë dhe autoktoninë e teatrit të Dodonës, vlerat e pakundërshtueshme të arkeologjisë ilire ia kanë dhënë prej kohësh kurorën e lavdisë dhe të madhështisë që ka ky objekt për kulturën tonë kombëtare Është më i mirëmbajturi.
Të gjithë ishin fitimtarë të asaj që krijonin për vete e për të gjithë brezat e tjerë shqiptarë
Vazhdon të gërmon sadopak në themelet e Dodonës dhe beson menjëherë se ke lënë akoma edhe një gur pa lëvizur, pa pastruar. Ke lënë një portë të pahapur ende, prej nga do të të shfaqet një horizont ri i kulturës tonë antike.Vështirë të mendosh se ke shkuar në Çamëri e s’ke vizituar Dodonën .Ai është me plot gojë “Kryeqyteti i Artit Shqiptar “.
Prozhektorët e munguar këtu ia lënë vendin diellit këngës, vargut , urimit , krenarisë, të vërtetës, të ardhmes …Të mbledhura tok, ato ndriçojnë shumë më tepër se të gjithë prozhektorët e skenave më moderne të botës, ku njeriu i gëzohet tingullit të këngës , magjisë së sportit , garave nga më të çuditshme që ka bota, luftës së vërtetë të toreadorëve që zgjojnë kohët më të lashta., fjala e politikanit…
Dikur Bota e madhe e ndalte frymën në Dodonë. Hijëzonin hyjnitë e njerëzit të hija e Lisit të Moçëm të Dodonës . O , sa i moçëm ka qenë e është ai Lis! Doemos shumë më i moçëm, për deri sa, si thotë edhe miti, pëllumbat niseshin që aty për të përcaktuar fatet e jetës njerëzore kudo ku njeriu frymonte , fliste, hante , punonte dhe argëtohej.
Thonë se edhe gjethet e atij Lisi fëshfërinin ndryshe, krejt ndryshe.Si një këmbanë. Si një hambar jehonash. Si një zhurmë e ëmbël e një porte që të fton të hysh pa bërë asnjë trokitje sado të ngadaltë në ca dyer të rëndë fisnikësh….Si një majë e lartë mali prej nga sheh edhe detin më të largët ……
Si një breg i ri Itake prej nga pret Odisetë e rinj të kulturës së një populli aq të lashtë. Më tej orakujt mes vedi bënin garë mençurie. Zeusi ,pasi zbriste nga Olimpi,vinte e ulej në shkallët e Dodonës çame .
Fliste më hyjnitë e tjera.Diçka thurnin nën atë qiell e në ato shkallë. “ Këtu bëhesh gur ,-thotë një poet nga Kosova.,-e të ngatërrohen fijet e fjalëve.”Asdreni, ky Ligjërues i flamurit shqip , që në shekullin e 19-të, shkruan plot krenari : “Në botë shoq si nuk i gjendej tjetër /n’argjend erdh’ ar statuja rreth qarkuar …”Fatos Arapi shkruan: “Mjegullor Zeusi i Dodonës /na sheh nga bebëzat e tyre .“
“Shqiponjat epiriote klithin mbi Lisin e Dodonës që është Patriarku i jetës,”-thotë një tjetër poet shqiptar.
Më duket se me filizët e atij Lisi janë mbjellë e kanë kërkuar kaltërsi qiellore shumë lisa të tokës ilire.Të tokës shqiptare. Sërish fjala e poetit sokëllin: “Mijëra sëpata i ranë Lisit të Dodonës e s’e prenë ,/mijëra zjarre i vunë , dhe s’e dogjën.””Të merret goja në Dodonë “.- thotë poeti i Kosovës .
Më tepër se në një tokë ugarshkrifur, ata janë mbjellë në një brazdë kulture ku shkruhet Mbijetesa e kombit tim, që shumë kërkojnë të ma vjedhin, të ma fshehin , të ma shtrembërojnë e të ma fusin në një Thes të fshehur …
Këngëtari popullor nga Filati që është vetëm disa kilometra larg Dodonës, pa asnjë gjuhë diplomatike ,ku shpesh thuhen shumë gjëra e nuk thuhet asnjëherë e vërteta, këndoi:
Seneja dyzet e pesë
Grek e turq me të pabesë
Duej të merrin fshesë .
Më tej thërret historinë. Kërkon ndihmë nga Dodona e lashtë që t’i japë fuqinë e së vërtetës .T’i japë një “pasaportë”të identitetit të tij kulturor
Farë e Pellazgëve të parë
Kur të tjerët as ishin parë.
Në këto vatanet tona
Ku shqip fliste dhe Dodona.
Duke iu referuar rëndësisë së Dodonës , një nga studiuesët më të shquar të kësaj periudhe, Moikom Zeqo shkruan :”Historia politike e Ilirisë në antikitet ka disa shembuj të lavdishëm. …” Dhe lisi, pylli, shkallët, mbretërit, statujat, hyjnitë, skllevërit, detarët, lufta, shpatarët , kurorat e dafinave e të ullinjve , shandanët që garonin me yjet e Fushës së Dodonës …të vijnë në sy, në shpirt, në veshë.në trup……
Kemi të drejtë vërtet të krenohemi. Në se në shkallët e Amfitatrit të Dodonës uleshin njëherësh mbi 20 000 vetë, Amfiteatri i Dinozit në zemër të Athinës nuk i kalonte të 17 000 vetët, ndërsa i Epidarit 14 000 vetë.
Ky Kryeqytet i Artit Shqiptar nuk mund të quhej kurrësesi një oaz i vetmuar . Vetëm në Ambraki (Arta e sotme ) me Urën e famshme të Artës, një objekt mitik, poetik ,legjendar , që ishte edhe kryeqyteti i Pirros së Epirit, numërohen 1015 monumente antikë e dy teatro antikë.
Të gjitha u grabitën nga gjeneralët italianë, duke zbukuruar pallatet e shtëpitë e pasanikëve të këtij vendi. Ajo pamje trishtuese e tragjike e monumenteve kokëprera në Apolloni , është më se tragjike në këto troje të lashta ilire.
Dy studiues të shquar anglezë, njohës të saktë të kulturës evropiane James Petifer dhe Miranda Vickers ,shkruajnë ndër të tjera për këtë zonë :” Këto ndërtesa të Epirit (Çamëri) përbëjnë një nga zonat më të rëndësishme gjeografike të periudhave venedikase dhe osmane në Evropën juglindore.”
Të gjitha këto objekte zbukuruan sheshet e Romës e të qyteteve të tjera italiane.Është një grabitje që vërtetohet edhe nga vetë historianët romakë të kohës , siç janë të mirënjohurit Cicëroni e Plutarku.
Ende ka një frikë të madhe që i ndjek nga pas vjedhësit e historisë.
TË MOS HAPEN MË TEJ THEMELET E DODONËS !
Madje as për të bërë një marrëveshje kulturore fqinjësh në kuadër të shkëmbimeve kulturore me arkeologë të të dy vendeve.Se shfaqet edhe në madhështor Lisi i Dodonës . Se shfaqen edhe më të ndritshme mbishkrimet bojëfreskëta për Çamërinë tonë të bukur e të lashtë. Se shfaqet edhe më e madhërishme Kështjella e Antiharrimit, e mbuluar paksa me mjegull historianësh e arkeologësh gënjeshtarë. Kjo kështjellë flet me gjuhën e pagabueshme të arkeologëve, të poetëve , të historianëve , të bardëve të lashtë e modernë , me zërat e aedëve ilirë , të cilëve iu dritëzonin sytë kur shihnin të vërtetat e kulturës së një kombi pa asnjë mëdyshje.
Dang!Dang! Dang! Dang! Këmbana e fuqishme e tundur nga klerikët ilirë të antikitetit dëgjohej deri larg, për të njoftuar të gjithë njerëzit deri në në rrëzë të malit Tomoros (mal në afërsi të Dodonës ).Të gjithë duhet të vinin sa më shpejt aty që t’i faleshin perëndive ilire. Sidomos perëndisë së Diellit.
Duhej të vinin sa më shpejt aty, në hijen e atij Lisi të lashtë që të shihnin e të dëgjonin fjalët e Orakullit për të parashikuar të nesërmen, të mbjellat, luftrat, paqen, lindjet e fëmijëve….E, kur menduan që t’i gjenin një emër atij vendi të shenjtë, legjenda thotë se i erdhi në mendje gjëmimi i përditshëm i këmbanave .E quajtën Dodonë .Një emër tipik shqiptar që vinte nga vetë tingulli “dang-dong!”
Në gjurmët e mitologjisë ilire , po kaq të pasur sa edhe ajo greke , edhe sot e kësaj dite banorët autoktonë të Dodonës këndonin shqip:
Diell-o, diell-o,
Ama bukë e miell-o
Se të hamë prëmë( në mbrëmje)
Bashkë me time ëmë.
Vetëm në shqipen e bukur , apo në këtë “Gluhë perëndie “ si thotë poeti ynë kombëtar Naim Frashëri, mund të spjegohen pa asnjë mëdyshje emrat Akeron e Hade. Akti i largimit nga kjo botë për në botën tjetër ishte një lloj harrimi . Kur njeriu vdiste sipas mitologjisë ilire ,shpirtin e tij e merrte Harroni.Harrojeni , i thoshin njëri-tjetrit .Ndaj vetëm kështu mund të spjegohet kuptimi i lumit të Çamërisë Akeron.Po Hadi? Lumi Harron e çonte këtë njeri në Ha-Dhe . Atje ku njeriu ha dhe. Edhe kjo spjegohet vetëm me kumbimin e fjalës shqip.
Mund të vazhdojmë edhe më në këtë hulumtim në hijen e Dodonës së lashtë. E Dodona kthehet kështu në një daulle lëkurënderur që tashmë kërkon , kërkon , shumë më tepër se një këmbanë tempulli, të zgjojë të gjithë shurdhmemecët e historisë.
Sërish dua të citoj studiuesen angleze Vickers ,që vëren indiferentizmin e dashakeqësinë greke dhe me dhimbje e protestë shkruan :” Gjendja e turpshme, në të cilën e ka lënë shteti grek një pjesë të mirë të kësaj trashëgimie, duhet të bëhet çështje e shqetësimit ndërkombëtar.”
Kur shkel pragun e saj të ndritshëm apo kur lexoj e dëgjoj për të , bashkohem me mijëra njerëz që i shoh e i takoj në udhët e jetës sime. Me bashkëkohësit që e prekën dhe u ngjitën në këto shkallë duke u bërë aktorë të fëmijërisë së tyre. Herë- herë takoj anembanë Shqipërisë ,por edhe tej në botën e qytetëruar filizët e shëndetshëm të burrave e grave që vdiqën pa e prekur tokën ku lindën ata vetë e të parët e tyre.
E , unë në emër të atyre që kanë ikur nga kjo botë ,por edhe të atyre shqipfolësve e sidomos filizëve të rinj të Thesprotisë së lashtë që do të lindin, pavarësisht se ku, nën Hijen e Lisit të Dodonës bëhem Zëri i Klithmës së saj. Herë kthehem në sokëllimë. Herë-herë një rrokullimë e Gurëve të Fjalës së Mençur ilire që vjen nga shekujt.
Zëri i Dodonës ma kthen zërin shpesh në një ninullë të kënduar për moshat e rritura.Jo për t’i vënë në gjumë. Jo. Jo.Një mijë herë JO.Por për t’i dhënë butësinë e merituar parardhësve të mi çamë. Herë- herë më duket zëri si një Sirenë
Le të përqafohen me Lisin e Dodonës të gjithë filizët e Vreshtit të Fjalës të mënçurisë.Të krenarisë për vendin nga erdhëm e që shpesh na e mohojnë egërsisht, duke na e mbajtur të fikur Farin e Bregut..
***
Flet Dodona …I ulur këmbëkryq dëgjoj fjalët e saj. Më tej pa droje përulem e puth një nga një të gjitha shkallët , gurët e lëmyshkuar , skenën , tokën, në të cilën flenë aktorët, spektatorët e panumërt e mjeshtrit ilirë. Që e ndërtuan atë, e frymuan dhe luajtën në këtë skenë vigane…
Dhe një këngë vulos shqiptarizmin e Dodonës