Fqinj shekullorë aq të afërt, siç janë shqiptarët me grekët, nuk mund të mos jepnin e merrnin nga njëri-tjetri. Përmenda bashkëjetesën shumë shekullore të përbashkët nën ombrellën e perandorive jashtëballkanore, por edhe emigrimet brenda njeri-tjetrit. Njihen tanimë historikisht kolonit helene të Dyrrahiumit (Epidamusit) apo të Apolonisë. Këto qytetërime korkyro...-korinthase të shekujve IV para erës së re vazhduan shumë gjatë. Ndonëse ato, sipas Tuqididit, babait të historisë, ishin të ndara me mure rrethuese nga banorët “barbarë” ilirë, nuk mund të kishte një mënjanim total të bashkëjetesës së tyre me banorët vendas. Kështu që shumë martesa do të kenë trazuar gjakun heleno-ilir të tyre në periudha, të ndryshme ç’ka forcuan karakterin ballkanik të të dy popujve. Por pa u shtyrë aq thellë në histori le të vijmë në qindvjeçarin tonë që po mbaron. Zonat kufitare, ose Epiri, patën marëdhënie tepër të ngushta jo vetëm tregëtare, kulturore, por edhe martesa të shumta. Dihet tanimë trazimi martesor i grekëve të Shqipërisë me shqiptarët, sikundër dihen lidhjet e gjakut të tyre me grekët e Epirit të Jugut. Por një histori fare pak e prekur është e marëdhënieve në një trevë tjetër jugore si ajo e brezit Konicë-Kostur-Follorinë, me përballjen shqiptare të Leskovik-Ersekë (Kolonjë)-Korçë. I hymë aq thellë historisë për të treguar se këto dyndje të mëdha shqiptarësh në fill të viteve ’90 drejt Greqisë, nuk ishin aq shumë të mjeruara, sepse nuk hynin në xhunglat e panjohura të Amazonës, por në një vend fqinj, me lidhje të shumta gjaku me njëri-tjetrin.
“Una raca, una faca” thonë shpesh italianët për ngjashmërinë e tyre më evropianë të tjerë, por më shumë se sa shqiptarëve e grekërve, kjo nuk do t’u shkonte askujt…Në qendër të Athinës është një klinikë ORL që mban emrin e zotit Themistokli Karas. Edhe pse tepër e kushtueshsme në këtë klinikë u është dashur të vizitohen edhe shumë shqiptarë. Në sajë të humanizmit të pronarit të saj dhe të mjekëve të tijë, shpesh, shqiptarët paguajnë vetëm diçka simbolike. Një ditë kur shkova aty, së toku me një shok për të takuar një mjek, hymë në bisedë me një grua e cila ishte me sa dukej pastruese në klinikë. Sa e pyetëm për mjekun që kërkonim, ajo buzëqeshi dhe na njohu që ishim shqiptarë.
-Flasim më mirë shqip, djema,-tha ajo befas shkoqur.
U emocionuam. E harruam mjekun për të cilin kishim vajtur. U ulëm diku në njërën nga stolat e koridorit të gjatë dhe pranuam të bisedonim me gruan për një hall të cilin ajo donte të na e bënte të njohur. Shkurt na u prezantua.
-Jam nga fshati Plikat i Konicës, o djemë, -tha ajo me atë toksërishte të atyre anëve, por që koha e kishte gryer disi,-në fshatin tonë më shumë se gjysma flisnin shqip. Mbas shtëpisë sonë ishte ngjitur shtëpia e një shqiptari. Ngaqë ai ishte shumë shakaxhi na detyronte edhe ne të flisnim shqip. Në shtëpinë tonë bëheshin shumë fëmijë. Më e madhja e motrave ishte Angjeliqia e cila në vitet e fundit të Luftës së II Botërore duhej të ishte 16-17 vjeç. Aso kohe vinte në fshatin tonë një tregëtar nga Erseka. Ai kishte shumë miq atje. Trgojnë se ai ra në dashuri me motrën tonë.E tregojnë simpatik e të zgjuar. Them e tregojnë, sepse unë isha i vogël, as 8 vjeç dhe nuk i mbaj mend shumë.Por as motrën nuk e mbaj mend mirë.Në verën e vitit 1944 tregëtari martohet pa dasmë me motrën tonë dhe ikën për në Ersekë. Siç e dini pas Luftës Botërore në Greqi plasi lufta civile. Në këto kohë në fshatin tonë u luftua më shumë se gjatë Luftës së Dytë Botërore.Në pamundësi për të jetuar aty prindërit e mi vendosën të shpërnguleshin në Rumani ku kishin ca të njohur. Ishte fundi i vitit 1947. Sapo i kisha kaluar të njëmbëdhjetat. U vendosëm në periferi të Bukureshtit ku kishte edhe shume grekë të tjerë, por edhe shumë shqiptarë.. Pra nuk e ndjenim veten fare të huaj. Aty unë u martova me një bashkëatdhetarin tim grek. Aty jetuam 40 vjet. Fillimisht punova në një fabrikë corapesh dhe më pas, rreth 20 vjet, në një fabrikë sapuni. Edhe në Rumani, si kudo në vendet socialiste punuam dhe nuk jetuam keq. Por e keqja e atyre sistemeve ishste se të linin me gisht në gojë, pa asnjë pasuri. Më 1988 bëmë dokumentat për t’u riatdhesuar në Greqi. U çuditëm shumë që nuk na sollën asnjë pengesë. Këtu natyrisht qe ndryshe.Ndoshta ata 40 vjet po t’i kisha kaluar këtu nuk do të isha tanimë pastruese. Por jam e kënaqur nga zoti Karas, pronari ynë, por edhe nga doktorët. Zonja Sofia Dini, sepse kështu e quanin gruan, heshti papritur dhe u përlot. Ishte aq e beftë heshtja e saj san e vështruam njëri-tjetrin.
-Ju vini nga Shkodra, sikundër kam ardhur unë nga Rumania,-filloi të fliste vrullshëm, por unë hapur dua t’ju bëj një kërkesë. Mbase do të mund të më ndihmoni që Angjeliqia ime e mirë të mësojë se unë tanimë jam në Athinë e jo në Bukuresht, e të vijë të më takojë. E kam amanet nga babai. Sepse ai mbylli sytë dhe nuk e pa më kurrë Angjeliqinë. Ju shqiptarët thoni një fjalë të madhe: “Guri tretet, amaneti mbetet”!
Nuk mund të mos përloteshim edhe ne. Pastaj në intimitet na tregoi se sa merte vesh, se hallexhinjtë që hynin në klinikë ishin shqiptarë, i ndihmonte me sa mundëte, por hallin e saj po e zbraste për herë të parë. Nuk dija se si ta mbaja atë premtim. Megjithatë thashë me vrull se mund të shkruaja në një gazetë shqiptare dhe lajmi do të merrej vesh.
-Shkruaje në “Zëri i popullit”,-tha prapë aq sa na habiti.
-Zakonisht shkruaj në gazeta të pavarura,-thashë unë të vërtetën sepse deri atëherë nuk kisha shkrojtur në Z.P.
-Po ti shkele njëherë, sepse unë e di se ajo gazetë është më e dëgjuara në Shqipëri nguli këmbë.-Mbase nuk të qortojnë për një amanet të një gruaje të thjeshtë që kërkon motrën e saj! Nuk jam mirë ekonomikisht, shtoi,-pa do të hidhesah vet ndonjë ditë deri në Ersekë e ta kërkoja, tani që u hapën rrugët.
Ajo tha “do të hidhesah deri në Ersekë”sikur të bëhej fjalë për të udhëtuar deri në qytet aty pranë. Në të vërtetë fare pranë jemi, më shkrepi në kokë, por politikanët na kanë larguar aq shumë. I premtova se do të bëja gjithçka për të gjetur motrën e saj. Edhe këto rreshta janë për atë grua të thjeshtë. Edhe për Angjeliqi Thanasin motrën e saj, fotografinë e së cilës e botova dhe tani e mbaj me vehte.
* * *
I kemi përmendur arvanitasit si emigrantët e parë të mëdhenj të Arbërisë mesjetare drejt Greqisë. Ata qenë ura e parë, thamë, që i lidhi kaq shumë këta popuj. Shumë shqiptarë u punësuan nëpër fshatrat e tyre, nëpër punishtet e tyre, femrat e tyre, madje edhe në shtëpitë e tyre. Shekujt i kanë komplikuar disi gjërat dhe ka arvanitas të cilët, nuk e pranojnë këtë lidhje gjaku me shqiptarët. Shkaqet janë të shumta. E para dhe, besoj më kryesorja, është vendosja e klimës së mosbesimit midis dy vendeve në shekullin e fundit. Pa po është politika e cekët, pa bosht e synim e qeverive shqiptare gjatë të gjitha regjimeve. Është i habitëshëm qëndrimi i ambasadorëve të akredituar në Greqi nga vendi ynë në njëzet vjetet e fundit të cilët nuk kanë bërë pothuajse asgjë për konfirmimin e etnitetit të madh të arvanitasve, megjithëse disa syresh, e shihnin si një copë atdhe ambasadën tonë në Athinë. Kaq intolerant që regjimi totalitar punist ndaj shoqatave arvanitase, sa edhe gjatë përgatitjeve për Kongresin e Drejtëshkrimit të Gjuhës Shqipe, që u mblodh në fillim të viteve ’70 nuk ftoi asnjë personalitet të kësajë diaspore aq të madhe. Shumë studiues të shqipes nga arvanitasit , shpesh detyroheshin t’i drejtoheshin Prishtinës për të marrë pjesë në tubimet gjuhësore. Por dihen tani më shumë kontribute të këtijë etniteti në interest ë vehtvetes. Bibliotekat e Athinës janë mbushur me librat e tyre për shumë cështje të mëdha të këtijë etniteti, por edhe të vetë historisë së Greqisë. Po të lemë të flasi vetë, në faqet e këtijë libri, njëri nga personalitetet e brezit të mesëm të intelektualëve arvanitas, mik i madh i shqiptarëve e sidomos i intelektualëve, avokat, shkrimtar, publicist, por edhe botues të njohur. Është miku im Aristidh Kolja, por edhe miku i gjithë atyre që i bashkon fjala e shkruar. Trup mesatar, i qeshsur, një njeri me fizionomi tipike ballkanike, por më i kulturuar se aq, një botë shqiptare e lashtë, aspak e komplikuar nga trazimete fundit të shpirtrave tanë, Aristidhi flet një shqipe aq të pastër sa vetiu të lind dëshira që të gjithë si vëllezërit e tij ta dinin shqipen po aq bukur. Por me sa duket nuk është dhe kaq e lehtë. Ne folëm për “dembelizmin” e qeverive shqiptare, por nuk duhet të mohojmë se kjo çështje është tepër e ndjeshme edhe për qeveritë greke. Ndoshta ka ardhur koha që probleme të konsideruara “tabu” nga të dy palët të hapen në diellin e së vërtetës. Nga kjo veç të mira do të kishim. Duke qenë një komunitet i madh arvanitasish në Greqi, askush nuk do të besonte se trojet ku banojnë ato janë shqiptarë, sikundër edhe për ndonjë ngulim grek në thellësi të tokës shqiptare. Kjo plagë duhet shëruar. Por le t’a lëmë fjalën zotit Kolja, sepse më mirë se ai nuk dimë të flasim:
-Është e vështirë të thuash se sa është numri i saktë i arvanitasve të Greqisë. Sot nuk është e mundur të bësh një regjistrim të saktë dhe të thuash:”Kaq jemi”! Ajo që njihet më lehtë janë rajonet e fshatrave ku banojnë këta njerëz, apo që kanë banuar më parë, sipas dokumentave tanimë të gjetura. Të habit përhapja e tyre dhe depertimi mes popullsisë më të vjetër greke. Të shumta janë fshatrat e tyre në Thiva, pranë Athinës, në Poloponez, por edhe në Dodekanez e ishujt si Argoaonikoi, Evia e Qikladhes, por edhe në Viotia, Arolidha, apo të shtyrë thellë ishullin e madh të Kretës, d.m.th. në qendrat historike të Greqisë së Vjetër. Aty është ruajtur gjuha e tyre deri më sot, si edhe në disa vende të Mesinias, Ahaia dhe të Arkadhies. Në disa zona të tjera gjuha humbi lashtë si në Etoloakarnania, Lakonia e në ishujt e Qikladhës. Por gjuha shqipe flitet sot edhe në Epir e Thrakë, por ajo popullsi nuk hyn arvanitasit, d.m.th te ajo popullsi që u vendos në Greqinë Jugore në shekullin e XIV-të. Rrënjët e grekërve janë tepër të trazuara e të lidhura me ato arvanitase. Akoma edhe ata që erdhën në Greqi, pas vitit 1992kur u krijua shteti Qemalist turk, nga Azia e Vogël, në një farë mase janë me rrënjë arvanitase, kryesisht ata që erdhën nga Izmiri, Stambolli, Brusa, etj. Një shembull i vogël: në Stamboll ekziston një lagje që quhej “Arnautqoi” që do të thotë fshat arvanitas. Banorët e kësajë lagje arvanitas të krishterë, u ç’vendosën në Greqi. Por pak nga pasardhësit e tyre e njohin origjinën e vjetër të stërgjyshërve. Por për të bërë diçka konkrete për të gjityha këto, siç mund ta dini ne kemi krijuar shoqatën “Marko Boçari” të cilën e kam nderin ta kryesoj. Në të marrin pjesë njerëz të artit dhe të kulturës, njerëz të shtypit, të cilët ngulmojnë të zbulojnë të gjithë rrënjët e tyre e për të cilat janë krenarë. Deri tani shoqata ka botuar disa kalendare-albume të cilat paraqesin, sipas viteve të javëve, korifejt e botës arvanitase. Kështu kalendari-ditar me 12 kryeministrat me origjinë arvanitase që i kanë shërbyer shtetit grek ka zgjuar interes të veçantë, por siç është e natyrëshme, edhe polemika. Një kalendar tjetër është ai me 12 emrat e piktorëve më të shquar arvanitas, të vendosur kronologjikisht, e të ilustruar me ndonjë vepër të tyre dhe biografitë përkatëse. Një botim i tillë i është kushtuar gruas arvanitase duke e ilustruar atë me veshjet karakteristike, të cilat, ruhen ende sot në sepet e gjysheve, natyrisht me ndonjë trazim krahinor vendas. Zotëron në të figura e Roza Boçarit, (1818-1875) vajzës së trimit Marko Bocari. Një botim tjetër është “Veshja Popullore Arvanitase”, i cili është shoqëruar dhe me vargje të poezisë popullore që të kujtojnë nektarin e poezisë të De Radës së madh arbëresh.
Në vresta
Ne ni kuçar,
Këndon ni zok
E bukur.
Tër vresstat
I skova, rruss
Si buza
Jote ss’t
Tshova….(të pashë)
………………………..
Kurt ë shoh pleksidhet (gërshetat)
Zëmëra më dridhet.
Një kalendar-album i kushtohet figurës madhore të Marko Boçarit, këtijë arvanitasi të madh që bëri aq shumë edyhe për gjuhën tonë. Pa dyshimkontributi i luftëtarëve arvanitas në Revolucionin grek të vitit 1821 është shumë i madh dhe një kalendar-ditari tij u është kushtuar 12 figura më të spikatura. Emrat njihen botërisht:Konstandino Kanaris, Andrea Aiaulis, Theodhoro Grivas, Laskarina Bubulina, (Bubullima do ta shqiptonte menjëherë çdo shqiptar), Dhimitrio Andrucos, Athanasios Skurtaniotis, Jeorjos Karaiskaqis, Kiço Xhavella dhe Marko Bocari, (Pocari do ta shqiptonin përsëri menjëherë). Janë lavdia e kombit grek e dimë. Ne duam vetëm pjesën e lavdisë sonë. Por ne e kemi botuar edhe revistën “Besa”, një periodik i cili synonte të hapte hapësira më të mëdha për kulturën popullore arvanitase, personalitetet e tjerë më të vegjël të vet, por edhe të mbështesin emigracionin shqiptar të viteve të para. Sepse edhe emra të mëdhenj bashkëkohës janë po aq të vlera tona si paraardhësit. Emrat e Melina Mërkurit, Eli Lambetit, Odisea Elitit 9origjina nga nëna e tij), Grigori Bithikikoci, Dhimo Muçi, Jani Argjiri, etj, etj.
Libri im i parë “Arvanitasit dhe origjina e grekërve”u botua në vitin 1983. Ai ka dy pika referimi bazë:pellazgët në lashtësi dhe arvanitasit në periudhën bashkëkohore. Besoj pa masë se kam transmetuar tek shumë historianë bashkohorë grekë se…”historia grekeqë nuk ka parasysh pellazgët dhe arvanitasit, as greke dhe as histori nuk është”.Në vitin 1991 përfundova veprën tjetër “Gjuha e perëndive”, një studimky për fenë e lashtë greke dhe idhujt e saj, për emrat e perëndive e të idhujve me lidhjet e tyre me emërtime vendesh. Fjalët, emrat dhe toponimet fshehin një histori të tërë e cila del në dritë përmes interpretimit të origjinës së tyre. Libri im tjetër i botuar së fundi e ka titullin “1991-1994,Greqia në grackën e serbëve të Millosheviçit”, që është një denoncim i politikës së jashtëme të atëhershëm greke, e cila e tërhequr nga premtimet e rreme serbe për gjoja zgjidhjen e çështjes së Maqedonisë, dhe gjithëçka për të ndihmuar synimet e mëdhatë Millosheviçit, Karaxhicit, e pasuesve të tyre, duke arritur deri aty, sa të izolohen publikisht shtete të tjera dhe më e keqja, duke tronditur marëdhëniet e saj me Shqipërinë fqinje.
-A keni qenë ndonjëherë në Shqipëri?-pyesim njeriun e letrave.
-Shqipërinë e kam vizituar katër herë. Herën e parë dhe të dytë isha i ftuar nga institucione shqiptare. Herën e tretë vajta të shpjegoja mënyrat e bashkëpunimit ekonomik midis Greqisë dhe Shqipërisë, duke shprehur se marëdhëniet e acaruara që përmenda, do të kapërcejnë krizën. Kam bindjen se Greqia shpejt do të kuptojë se vëllezër të vërtetë të saj nuk janë serbët por shqiptarët. E vërteta është se nuk arrita rezultatet që dëshiroja, megjithatë, thellë në vetvete kam parandjenjën se një bashkëpunim serioz në të gjitha fushat, midis dy vendeve. Herën e fundit vajta incognito. Dëshiroja t’u bëj një vizitë miqëve të mi me të cilët kalova ditë të paharruara. Paralelisht u përpoqa të prek dhe të vë në rrugë të drejtë çështjen e aftësive dhe veprimtarive artistike e kulturore të emigrantëve shqiptarë në Greqi duke diskutuar me artistë të mirënjohur.
-A vazhdoni ta ndiqni jetën e emigrantëve shqiptarë, ndonëse shumë prej tyre janë ilegalë?
-Emigracioni dhe hyrja në grupe e shqiptarëve në Greqi përbën një ngjarje të gjallë, historike, me përmasa që nuk janë vlerësuar. Për mua është një vërtetim i gjallë i teorisë pellazge. Të gjithë ata që janë konsideruar si fise të lashta greke si Ahhet, Jones, Eolët, Maqedonasit, vijnë nga pellazgët në periudha të ndryshme, nga i njëjti vend i Ballkanit Voriperëndimor. Dhe unë që e mbështes akoma atë teori, nuk mund ta imagjinoja se në fund të shekullit XX-të, kur shtetet bashkëkohore kanë intuitë konsoliduese për kombin, do të kishte akoma një shpërnguljetë tillë nga i njëjti vend. Isha natyrisht nga të paktit, për të mos thënë i vetmi, që kisha kapur përmasat, shtrirjen dhe rëndësinë e kësajë ngjarjeje historike. Por zëri im nuk qe dëgjuar. Në këtë periudhë Greqia u lidh, siç permenda, me politikën serbe të Millosheviçit dhe mbante qëndrim armiqsor ndaj emigrantëve shqiptarë, ndryshe nga populli grek që në fillim, siç e dinin, i priti krahëhapur. Propoganda e shteteve mund ta bëjnë ditën natë dhe natën ditë. Kështu u mashtrua populli grek që mbajti shpesh një qëndrim të rezervuar të këtyre nevojtarëve fqinj. Në ndonjëherë edhe armiqësor e të ashpër.Natyrisht këtë propogandë e ndihmuan shumë edhe disa elementë keqbërës të ardhur në Greqi. Personalisht ruaj marëdhënie të mira me emigrantët shqiptarë dhe më vjen mirë që shumë prej tyre kanë bërë prokopi këtu, por që edhe me moralin e tyre të lartë imponojnë tek njerëzit simpati e admirim.
-Si historian, publiçist e avokat njëherazi, cili është mendimi juaj për çështjen e Kosovës?
-Rreth Kosovës në Greqi ka shumë konfuzion, pasaktësi e mangësi dhe, në fund të fundit, pikëpamje konkrete. Në librin që përmenda, “1991-1994, Greqia në grackën e Milloshevicit”, i informoj opinionin dhe lexuesin grek edhe për problemin e Kosovës. Natyrisht me fakte synova të ndryshoj përpjekjet propagandistike serbe se gjoja Kosova është pjesë e Kombit serb. Sepse, para se të vinin në Ballkan sllavët dhe në Kosovë serbët, ajo zonë banohej nga fise ilire, greko-pellazgesi Dardanët dhe Peonët. Stërnipërit e këtyre fiseve janë sot shqiptarët e Kosovës dhe të Shkupit, (ish-repuplika jugosllave e Maqedonisë0. Një shekull më parë, kur serbët përpiqeshin të nguleshin përfundimisht në Kosovë, politikanë të njohur grekë u përgjigjeshin: “Nuk kini asnjë të drejtë historikembi këtë zonë e cila banohet nga shqiptarët, vëllezërit tanë, nga të njëjtat atësipellazgjike, d.m.th. nga stërgjyshë të përbashkët”. (Shih: Vic.Berard “Odhiporiko stinMakedhonia” 1996). Prandaj shpresoj se përsëri ndjenjat e grekërve ndaj shqiptarëve do të bëhen vëllazërore dhe do të forcohet përpjekja kosovare për të fituar bashkimin me vendin amë. Nuk duhet që në Kosovë të luhen tragjeditë e Ballkanit. Në qoftëse politikanët grekë e shqiptarë do të gjejnë mirëkuptim në këtë çështje do të dalin të fituar. Kush e kuptoi, e kuptoi!
• * *
KËSHILLA ARVANITASE
-Njeriu që harron Atdheun, ka harruar veten e tij.
-Gruaja e mirë është themeli i shtëpisë.
-Njeriu që flet keq për këdo, largoju si murrtajës.
-Llafazanin vështroje në sy, ndërsa me mend zgjidh punët e tua.
Burri nuk duhet të hyjë në meskur zihen dy gra me fjalë.
-Ruaji prej lakmisë së parasë siç ruhesh nga shiu në dimër.
-Njeriut që qesh mos ia vë re edhe një fjalë të tepërt.
-Në dasmë ngopu me këngë e gëzim e jo me ushqim.
-Në punë ec me vrap vetëm me këmbë dhe me hap me mend.
Fragment nga libri "Ikja e madhe"
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen