Jeronim De Rada (1814-1903) është një kryeemër i kombit shqiptar. Për një rastësi që ndoshta mund të mos jetë rastësi, ai quhet Jeronim, çka të kujton dijetarin e qëmoçëm ilir Euseb Jeronimin të shekullit IV, dijetarin dhe filologun gjenial, të parin në historinë kulturore të Europës që përktheu Biblën e Shenjtë në latinisht. Emri Jeronim, mund të shqipërohet si Emërshenjti. Përtej mistikes, përtej mbretërisë ngulmuese dhe xheloze të etimologjisë, një nga rrafshet më të pazëvendësueshme të simbolizmit, emri i Jeronim de Radës është vërtet emri i një Emërshenjti të poezisë së gjuhës shqipe, që lidhet me një epokë të jashtëzakonshme të modernitetit të saj.
Përpara De Radës, poezia shqipe njihte disa dëshmi gati testamentale. Ca fragmente të shqipëruara mrekullisht nga “Kënga e Këngëve” prej Gjon Buzukut, lëvrimi i poezisë profetike, i “Ciklit të Sibilave” nga Pjetër Bogdani, një epos gati i llojit të Miltonit, në shqip prej Pjetër Budit, nuk janë një paradhomë e zymtë dhe e parëndësishme për të hyrë në tempullin e një poezie të re.
Jeronim de Rada, i lindur në Makja të Kalabrisë, ka pasur në të vërtetë një lindje të njëkohshme në mijëvjeçarët dhe shekujt e kulturës së lashtë shqiptare. Lindja e një njeriu të vetëm mund të bëhet lindja e një epoke; këtu s’ka paradoks, as apologji, as sforcim mendor dhe ekstazë pa kuptim. De Rada u bë poeti i parë i madh, para gjithë të tjerëve; ai qe pishtarmbajtës i disa kryeveprave poetike, që ndriçojnë tërë atë që quhet universi i modernitetit poetik shqiptar.
De Rada u ngjiz nga thelbi i thelbeve të gjuhës shqipe, ndonëse ai paraqitet megjithatë në një paradoks që nuk kishte të ardhme, por që nuk mund të mos përmendet dhe të admirohet nga e ardhmja. De Rada shkruajti formën arbëreshe të gjuhës shqipe, gati një gjuhë arkaike, që të kujton shqipen para Skënderbejane. Kjo koine arbëreshe ku ndërthuren dialektet e lashta të së njëjtës gjuhë amtare, gjithsesi qe një koine që mbijetonte me vështirësi, patjetër e ngurtësuar në shumë elementë të saj, por jo nga ajo që quhet energjia e brendshme semanike dhe e vetëgjuhës në përgjithësi. De Rada nuk e pati fatin e Dante Aligerit. Dante Aligeri, duke shkruar dialektin e Toskanës, krijoi kështu gjuhën letrare moderne të Italisë. De Rada, duke shkruajtur një cikël mrekullisht letrar në gjuhën arbëreshe (pa dyshim që nuk duhet të mos e kuptojmë konvencionin, konvencion që s’duhet të na turbullojë logjikën dhe të mos harrojmë atë më kryesoren dhe më përfundimtaren, gjuhën e vetme shqipe), por arbërishtja për shumë arsye, që nuk është vendi këtu të zgjatemi, nuk arriti dhe nuk u bë gjuha letrare, moderne e kombit shqiptar. Fati i buzëqeshi një gjeniu tjetër të letrave shqipe, më të pazëvendësueshmit nga të gjithë shkrimtarët shqiptarë të gjallë apo të vdekur, Naim Frashërit.
Është një ëndërr e vjetër të ravijëzoj diçka për krijimtarinë e Jeronim de Radës. Këta rreshta në formën e një parafjale modeste për kryeveprën e parë të madhe poetike të të gjitha kohërave, të quajtur “Milosao”, ose “Këngë të Milosaut”, të botuar për herë të parë në vitin 1836, më japin mundësinë të shpreh disa mendime, jo aq entuziaste sesa të menduara gjatë dhe jo pa vështirësi në brendësinë e mendjes sime.
De Rada bën pjesë tek ata krijues botërore, që në moshë fare të re, guxon pa mëdyshje tek projekti i madh i një kryevepre. Pa dyshim që vetitë e tij janë vetitë që e përngjasojnë me gjeniun, ndonëse një gjeni i vetmuar, që shkruan në një variant gjuhësor, gjithashtu të vetmuar. Duket sikur ka shumë elementë të pakapërcyeshëm kundër vetvetes. Duket sikur De Rada në të gjitha kuptimet është një Hirushe mashkull i poezisë, një Hirushe tepër e thjeshtë dhe gati e leckosur, këmbëzbathur, por me një bukuri fizike dhe shpirtërore magjepsëse.
Kemi disa variante të “Milosaos”. Një variant i hershëm i cili të bën përshtypje për lakonizmin dhe shumë detaje të lëna përgjysmë. Një variant më të përpunuar dhe së fundi një variant të tretë, i cili përshin 40 këngë, që fillojnë të datuara që nga 27 korriku 1435 deri më 7 nëntor 1443.
Siç shihet, De Rada synon të bëjë një histori të shkruar në vargje pa qenë homerik apo virgjilian. De Rada nuk e respekton formën madhështore dhe marramendëse të eposit. Por De Rada, synon gjithsesi të bëjë një roman poetik, krejt të ndryshëm nga “Eugjen Onjegini” i Pushkinit, apo “Pan Tedeush” i Miskijeviçit.
O Medaur, sa i ndryshëm që është De Rada prej tyre dhe sa e çuditshme është kryevepra e tij prej kryeveprave të tjera!
Duke lexuar përsëri me vëmendje “Milosaon”, kam ndjerë atë që quhet epshi i zbulimeve, përjetimi për të parë një botë akoma të pazbuluar, të lashtë dhe njëkohësisht të re. Instikti im, i arkeologut, tashmë më është bërë një ndërgjegje torturuese. Por unë nuk mund të veproj dot ndryshe, nuk mundem që të mos gëzohem, kur shikoj që midis “Këngëve të Milosaos” poeti ka përfshirë edhe disa vjersha me rimë, madje dhe me distik, që quhen “graxeta”. Ky term krejt origjinal lidhet me këngët e grave, ndaj arbëreshi Bernard Bilota e shpjegon etimologjinë e fjalës “graceta” me emrin “gra”.
Zbulimi që më duket sikur e shijoj për herë të parë është fakti se vetë De Rada i quan të 40 këngët që u ka vënë gati në mënyrë misterioze për të na shqetësuar vëmendjen deri në fund, data të përcaktuara qartë, duke na kumtuar atë që nuk është thënë deri më sot në studimet shqiptare, se kemi të bëjmë me një ditar poetik të heroit, pra të vetë Milosaos, i cili është vetë poet. Pra kryevepra e De Radës është e subjektuar nga një personazh- poet, kips i poetit De Rada, por ama një kips i shekullit XV, i cili, ashtu siç është një jetë reale, ka një datë të saktë të vdekjes, siç kanë njerëzit fizikë. Kënga e Fundit e shpreh qartë që Milosao ka vdekur në 7 nëntor të vitit 1443, pra afërsisht në lakun kohor kur sipas Marin Barletit rikthehet në Krujë dhe në Arbëri Gjergj Kastriot Skënderbeu për të përflakur horizontet e tërë Europës me eposin e tij të lirisë.
Ditari i Milosaos është forma më e çuditshme e një ditari, sepse këtu De Rada bën diçka të re, që nuk ka ndodhur më parë në atë që quhet logjikë e ditarit. Ditari përgjithësisht shkruhet në vetën e parë, ose janë të famshme shënimet në formë ditari të Jul Cezarit ku ai e shkruan historinë po në vetën e tretë. Kurse ditari i Milosaos është shkruar duke alternuar ‘unë’ me ‘ai’. Kjo ndërthurje, që nuk tingëllon aspak absurde dhe pa kuptim, të kujton një nga risitë më të mëdha të Xhejms Xhojsit dhe të shkrimtarëve moderne të të ashtuquajturit “Përroi i ndërgjegjes”.
Të habit guximi i De Radës për ta bërë një gjë të tillë, por ende mund të zbulosh prapë diçka tjetër te kjo kryevepër. De Rada gërsheton subjektin, ose atë që quhet narracion poetik, me dialogët e shkurtër, që burojnë drejtpërdrejt nga tragjeditë e mëdha greke të Antikitetit. Por vepra, jo vetëm nuk merr një karakter të rëndë epik, por çuditërisht ka një formë të tillë të lirizmit, që të trondit, t’i mpreh shqisat dhe të krijon një kthjelltësi të pamasë, siç të krijon meditimi i hollë shpirtëror i teksteve të Zen Budizmit, apo të poezisë së shkurtër dhe më të çuditshme të botës, që janë hajkutë japoneze. Që De Rada e ka njohur poezinë e madhe, të lashtë të Lindjes, kjo nuk ka asnjë dyshim. Është meritë e Eqrem, që ka vërtetuar ekzistencën e emrave indianë të lashtë, ndikime nga vedat sanskrite në krijimtarinë deradiane.
Kam vite, një jetë të tërë, që gjithmonë kam bërë pyetje për De Radën, shumë pyetje. Por asnjëherë nuk i jam shmangur pyetjes: Nga buron kjo magji kaq e veçantë, kaq e plotpushtetshme, kaq pa kufi e artit poetik të De Radës? Ky është një nga misteret më të përjetshme, nga ato që merren ekzegjetët, do të jetë përherë zanafilla e pashtershme e meditimeve në mijëvjeçarin e tretë, ndoshta dhe më tej, për De Radën.
Historia e Milosaos, është gjithsesi një histori shekspiriane në kuptimin më të plotë të fjalës. Ky fakt nuk është vënë në dukje gjithashtu në studimet mbi De Radën. Është harruar pikërisht kontradikta që u kapërcye në formën e një tërmeti, pra të një ‘Deus Ex Mashina’, për të bashkuar Rinën-Xhuljetë me Romeon-Milosao. Padyshim që ky thelb i tragjikes së Shekspirit është kapërcyer në një formë elegante në një tragjedi paksa më të zgjatur nga De Rada. Edhe Rina vdes, por më e rëndësishme është vdekja pranë një lumi në vjeshtë, kur era rrëzon hijen e lisit, të heroit luftëtar dhe njëkohësisht poet, që është Milosao. E mahnitshme është kjo strukturë, që nis me ekuinoksin pranveror dhe me botën që ‘kishte ndruar lisa’ dhe detin, që ‘kish ndrruar ujin’ dhe përfundon me vjeshtën kaq të parapëlqyer nga poetët romantikë, por gjithsesi tashmë nën një lis, pra, nën obeliskun mbivarror të vetvetes, duke parakuptuar ndoshta një gjethësim të ri të tij në një stinë tjetër, por në brigjet e atij lumi lëvizës heraklitian, ku gjithsesi rrjedh diçka e pamohueshme nga uji i lumit të Letës, d.m.th. të harrimit. Vdes Milosao, siç vdes njeriu fizik. Por Milosao është në të vërtetë një hero imagjinar, çdo gjë është fantazi e De Radës, është trill, është stisje e De Radës, që e bën Milosaon, birin e dhespotit të Shkodrës, krijon pra një kips poetik të Shkodrës, të asaj Shkodre, që me anë të Marin Barletit ringjalli vetë Krujën, të asaj Shkodre, që i mjaftojnë vetëm dy rreshta të Migjenit, poetit që ka sensin më të lartë, ndoshta më sublim edhe nga poetët tragjikë grekë, kur e quan gati-gati sikur Migjeni të ishte brenda lëkurës së Milosaos, sikur Migjeni të ishte vetë Milosao, që vdes për herë të dytë, kur klith në mënyrë apoteoze “Shkodra, Shkodra dashnorja e shekujve”.
De Rada i Makjes së Kalabrisë ia kushton kryeveprën e tij Shkodrës, që nuk e pa kurrë, ndoshta Shkodrës që i ngjan Trojës së Homerit, Shkodrës, që e vuan ende mallkimin që nuk i është përgjigjur asaj dashurie të njeriut tashmë me varr të thyer dhe gati të anatemuar, që mund ta quajmë Migjen, ose edhe Milosao. ________________ Huazuar nga Gazeta Shqiptare
200 vjetori i lindjes së gjeniut shqiptar, Jeronim De Rada
Nga Rrahim SADIK, shkrimtar
(“O ju bijt e Motit të Madh…”)
Kur Rilindja Evropiane po bëhej dritë ardhmërie për popujt e shtetet e Evropës; kur kjo Rilindje po shndërrohej në diell lirie për popujt e robëruar; kur po i kthehej qytetërimit botëror pasuria e pafund e kulturës, krijimit mendimit antik, shqiptarët po përjetonin dhunën, prapambetjen dhe asimilimin më të madh që kishin pasur gjatë shumë shekujve të robërisë. Tokat shqiptare dhe mendjet shqiptare po i shkretonte ndryshkja, harresa dhe pashpresa. Të tjerët po krijonin shtete e po zbatonin plane ardhmërie, kur në trojet shqiptare po bëhej edhe më e pranishme errësira mendjes e topitja e trurit. Perandoria Osmane po e llogariste të mbyllur ҫështjen shqiptare, kurse popujt fqinj po punonin që në të ardhmën të merrnin sa më shumë truall nga tokat arbërore.
Teksa po mbyllej kapitulli i kësaj Rilindjeje, u lind një drejtim i ri artistik, shkencor e filozofik, i quajtur romantizëm. Dhe, për fatin e madh të shqiptarëve, romantizmi në elitën intelektuale shqiptare erdhi edhe si Rilindje Kombëtare, duke iu falënderuar Jeronim de Radës, në radhë të parë, po edhe rilindasëve të tjerë, në Itali, Shqipëri e në vende të tjera, që punuan, sakrifikuan dhe kthyen për së mbari ecjen e rrotës së historisë edhe për popullin shqiptar. Rilindje e vonuar, e cila me shpejtësi marramandëse hyri në zemër të kombit dhe i dha gjak përtëritjeje atij, e këputi errësirën shekullore, duke e sjellur dritën e kohës këtu dhe duke ua hapi shqiptarëve rrugën dëmtuar të vazhdimësisë evropiane. Ishte Rilindja Kombëtare ajo që i shtyri shqiptarët drejt epokës moderne, duke i ndarë përfundimisht nga myku shekullor, që kishte ngulitur robëria otomane. Dhe, në themele të kësaj Rilindjeje,plot dritë e madhështi, mbetet madhështore jeta dhe vepra e Jeronim de Radës, që u lind e u shkollua në Itali po jetoi e punoi për Shqipëri, vetëm për Shqipëri.
Gjatë pothuaj një shekulli, Jeronim de Rada ishte ura lidhëse dhe frymëzuesi i lidhjeve midis shqiptarëve në trojet etnike me shqiptarët e shpërndarë në botë; ishte lidhja shpirtërore e kulturore e Shqipërisë me botën; ishte shpirti i shqiptarisë në ato kohë të mugëta; ishte dielli jetëdhënës i kombit, kur kombëtarja po sulmohej e po rrezikohej në të gjitha anët. Ishte personi që hyjnishëm gjallëronte në brendi të kombit e shpaloste para njerëzimit vlerat dhe madhështitë shqiptare, trashëgimitë dhe fatkeqësitë që e karakterizonin kombin e lashtë e të robëruar; nxiste etjen për liri e për dituri, hynte në godina qëndrese e shprese; lidhte lashtësinë me bashkëkohoren dhe bënte të dukshme e të nevojshme dashurinë për kombin, për të kaluarën e tij, duke e ngrehur lartë e më lartë krenarinë e të qenurit shqiptar.
De Rada ishte intelektual i përmasave të rralla, i njohurive të gjithanshme, i formuar me karakteristikat më përparimtare të kohës dhe me dashuri për kombin si rrallë kush deri atëherë. Ishte shqiptari më i nevojshëm për kohën dhe gjithë veprimtarinë e tij krijuese, kombëtare e shkencore e zhvilloi në rrethana të rënda, me sakrifica të mëdha, duke i kaluar të gjitha pengesat me dashurinë e madhe për Shqipërinë e për shqiptarët. Ai bënte jetën e gjithë kombit, në miniaturë dhe thërriste me zërin e gjithë kombit me fuqinë e tij kolosale krijuese, njohëse e ndikuese, në botë intelektuale botërore e kombëtare.
Jeronim de Rada bëri që Moti i Madh, si e quajti ai kohën e lavdishme të Skënderbeut, të gjëmonte historisë; që ajo lavdi e madhështi të rifitonte nderimin e gjithë kombit dhe të ishte e të mbetej indi lidhës i etjeve për liri kombëtare, për shtet e për përparim; themeli i mbetjes liridashës e evropian për shqiptarët. De Rada kështu ishte rilindësi romantik e shqiptari praktik, largpamës dhe krijues vlerash të përmasave të përbotshme.
Ai ishte një erudit dhe këtë e shfrytëzoi për kombin, asnjëherë për vete. Ishte njohës i lashtësisë dhe i rrjedhave historike, ashtu si edhe i arritje të kohës së tij dhe këto i gërshetoi harmonishëm, fuqishëm e qëndrueshëm, për të nxjerrë sa më bindshëm në dritë dhe për ta bërë sa më të qëndrueshme të kaluarën e lavdishme pellazgjike, ilire e shqiptare. Suksesin e tij, artisti e kombëtar Jeronim de Rada e arriti duke bashkëpunuar me njerëzit më eminent të kohës: me krijues të njohur, me njerëz të mendimit shkencor e me ndikim në rrejdhat botërore dhe duke qenë i pranishëm në rrjedhat politike në Itali, Shqipëri e vende të tjera. Me “Këngët e Milosaos”, “Pasqyrë e një jete njerëzore”, “Skenderbeu i pafat” e me shumë vepra të tjera, ndërtoi kështjellën artistike shqiptare dhe lartësoi në përmasa të papara deri atëherë fjalën shqipe dhe këngëtimin shqip.
Me “Shqiptari i Italisë”, “Fjamuri Arbërit” e me gazeta të tjera, ai themeloi gazetarinë e mirëfilltë shqiptare, e cila ishte domosdoshmëri në ato rrethana, kur shqiptarët dhe shqiptaria po i shpaloheshin vetes dhe botës në rrugë qëndrese, shprese dhe ardhmërie. Me interesimin e madh për gjuhën shqipe, me hulumtimin dhe zgjedhjen e fjalëve burimore, me krahasimet e shqipes me gjuhë të tjera, me sjelljen e argumenteve për lashësinë e kësaj gjuhe dhe për ndikimet e saj në gjuhët tjera, De Rada vuri themele të forta dhe të qëndrueshme për albanologjinë si shkencë. Me interesimin për folklorin, me mbledhjen e kujdesshme dhe me analizat që ia bën asaj, sidomos me përmbledhjen e këngëve legjendare arbëreshe, që i titulloi “Rapsodi të një poemi arbëresh” ai i vuri themelet për tubimin, lidhjen artistike e kohore të këngëve të lashta shqiptare, duke patur për qëllim botimin e eposit shqiptar, i cili nuk u realizua dot as nga De Rada e as më vonë.
Mendimi estetik e filozofik te “Parime të estetikës” është tejet i thellë, i qëndrueshëm në rrjedha të kohës dhe bën që kjo vepër, nga njohësit e kësaj fushe, të vlerësohet shumë, si arritje e nivelit të shkrimeve më me vlerë të kohës, për rregullat estetike dhe ka patur e vazhdon të ketë ndikim në kulturën tonë e më gjerë.
Jeronim de Rada u mor me të gjitha veprimtaritë krijuese, me të gjitha shkencat e letërsisë, me politikë dhe me hartimin e programeve kombëtare, duke patur synim të trasonte rrugë të qëndrueshme për krijimin e shtetit shqiptar dhe ardhmërisë së tij. Këtë ai e shprehu në bashkëpunimin që pati me Dora d’Istrian (Elena Gjikën), me vëllezërit Frashëri, me albanologë të shquar evropian dhe me letrat, udhëzimet dhe përkrahjet që dha për secilën punë e për secilën nismë kombëtare.
“Ndoshta kjo është bota”, poezi të zgjedhura nga Myslim Maska
Myslim Maska ka një jetë të tërë që shkruan letërsi. Ndonëse botimin e parë e ka bërë në vitin 2000 (romani “Balada e Ringjalljes”), si shkrimtar u formua në shekullin e kaluar. Të paktën kish tre dekada që përgatitej për të mbërritur në startin e shfaqjes, m’u në vitin e parë të mijëvjeçarit të ri. Jo më kot i bëj këto referime kohore. Përbëjnë, sipas meje, thelbin, synimin dhe qëllimin e një jete krijuesi, atë të Myslim Maskës:
U PERGATIT NE SHEKULLIN E KALUAR, QE T’I PERKISTE SHEKULLIT TË RI !
Qëllimisht e gjitha kjo, e programuar dhe e zbatuar nga vetë protagonisti, shkrimtari Myslim Maska, hap pas hapi, në çdo dështim, në çdo sukses. Në çdo sprovë, në çdo arritje, në të dyja gjinitë, në prozë dhe poezi, ku pretendoi të bëhej dikush në letërsi. Nuk zë në gojë gjininë e kritikës, sepse nuk është kritik i mirëfilltë dhe çmimet që ka marrë në të janë thjesht trille të burokracisë letrare, maska që i janë vënë krijimtarisë së Maskës, ngaqë thjesht nuk kanë kuptuar thelbin e shkrimtarit Maska, i cili, ekskluzivisht u takon denjësisht vetëm këtyre dy gjinive: poezisë dhe prozës.
Thashë se Maska u përgatit të bënte letërsinë e së ardhmes, të kapërcente vetëveten, t’i takonte një bote tjetër letrare. Ose, që të jem më i saktë, synoi të mohonte fatin e ditës që përjetonte artistikisht, për një ditë të pasme të ëndërruar. Priti vitin 2000, kur ishte kapërcyer më së fundi dita e tij dhe, me veprën që botoi, të cilën e kishte programuar dhe përgatitur kohë më parë, i takoi pikërisht ditës pasardhëse, këtij mijvjeçari. Mbase, kolegët e tij bashkëkohorë, që nuk e kishin këtë merak dhe këtë pikësynim, që nuk ia bënë hysmetin kësaj pune, mbetën në kohën e kaluar.
Unë do të thoja se shkrimtari Myslim Maska nuk i takon letërsisë së realizmit socialist. I takon letërsisë së lirisë së vetvetes, letërsisë së botës. Operimet profesionale që bën, në poezi dhe prozë, stili i letërsisë që krijon, i takojnë modernes, asaj që zhvillohej botërisht edhe në shekullin e kaluar, kur nisi të krijonte ai, por që për ne, të mallkuarit shkrimtarë lindorë të Shqipërisë, ishte tokë e panjohur dhe e ndaluar. Maska e guxoi të hynte atje, t’i takonte kësaj letërsie dhe e arriti.
E ndjeva të nevojshme të zgjatesha sa më sipër, ka rëndësi mendoj, për të përcaktuar origjinalitetin e Myslim Maskës, vendin e tij në letërsinë shqiptare. Hyjmë tani tek gjërat e shtëpisë.
Ekziston një përbashkësi, që si fill i kuq përshkon tërë krijimtarinë e Maskës, në të dyja gjinitë. Është një krijues që operon midis dy botësh, reales dhe ireales. Abstragon artistikisht duke përqafuar metafizikën, irealen, të ëndërruarën por të pavërtetuarën shkencërisht, për të të arritur tek e vërteta e tij, realja qenësisht jetësore. Këtë liri që ia ndalon shkenca, ia jep arti. Shkrimtari nuk merakoset dhe kaq për saktësinë e shifrave, i intereresojnë përfundimet ndjesore, jetësore. Nuk starton nga fillimi për të arritur në fund, prej lindjes për të mbërritur natyrshëm tek vdekja, por e zë së mbrapshti, ecën kundër rrymës: e vë veten në një botë të mjegullt ireale, pjellë e fantazisë së tij, jeton me të vdekurit, për të zbuluar dhe sjellur në letërsi të qenësishmet e të gjallëve. Këtë e bën në të dyja gjinitë, por më i suksesshëm mendoj se është në prozë. Proza e Maskës pikërisht për këtë është moderne, falë operimeve të tij prej psikologu dhe metodave më të reja krurgjikale të fjalës artistike dhe të lëndës që ka në krevatin e tij kirurgjikal prej shkrimtari. Në poezi kjo dukuri është e arritur, por jo kaq e suksesshme sa në prozë, pikërisht se metodat poetike të përdorura nuk janë ato më të përparuarat e kohës. Mbase Maska nuk e njeh poezinë moderne, aq mirë sa njeh prozën bashkëkohore. Kjo, mendoj, duket tek ajo letërsi që krijon dhe na sjell. Ne, nga jashtë, shikojmë çka shijojmë, nuk mund të jemi në trurin e krijuesit.
Por, meqë flasim për poezinë, le t’i referohemi asaj, për ç’ka pretenduam më sipër, rreth raportit jetë-vdekje, që i korrespondon atij më të përgjithshmit, ballafaqimit të reales me irealen. Nuk besoj se ka poet në letërsinë tonë, që i është rreferuar si Maska kësaj teme. E dëshmon vetë tematka e tre vëllimeve të tij, shprehur kjo qysh në titujt. “Miq me perëndinë” (2002), “Ishte e bukur Isabela” (2010) - bëhet fjalë për një të vdekur- dhe “Dhimbje perëndie” (2013). Ku janë njerëzit? Ku është realja? Duhet të kalonte poeti lumin që të çon në Had, së bashku me Anakreontin, të arrinte tek Zoti, që të shprehej, duke bashkëbiseduar poetikisht me irealen, Perëndinë. Por s’është vetëm tematika. Edhe lënda poetike, gjendjet emocionale, fjalori, perceptimet dhe përfundimet janë brenda segmentit jetë-vdekje. Në të tre vëllimet.
“Miq me perëndinë”: “Endem rrugëve të Athinës,/ si fantazmë,/ si hije varri...” (“Endem rrugëve të Athinës”).
“Di të puth, por shpirti im ka vdekur” (“Kush ma vodhi zjarrin”).
“Mos me vdekjen bashkë po udhëtoj,/ njeri-tjetrin duke marrë mbi shpinë). “Vetëm në varreza ka ringjallje...” (“Përsiatje në varreza”).
“Sepse vdekja jetën merr me vete,/ sepse jeta djep dhe varr ka vdekjen...” (“Jeta”).
“Është e bukur Isabela”: “E ç’është vdekja? Një zero! Një hiç!/ Ndoshta një gjithçka është patjetër,/ që lind nga e panjohura dhe shkon drejt së pakptueshmes...” (“Për të thënë mirmëngjes”).
“Kockat e mia qenë bërë pëllumba e kishin fluturuar...” (“Kockat”).
“Ështël e bukur vdekja s’ka dyshim,/ një bukuroshe që të deh me marrëzitë...” (“Dialog”).
“Vdekje s’ka, ka vetëm jetë./ Ç’jetë, më thua?/ Vetëm vdekje!” (“ E patitull").
“Keni shkuar ndonjëherë në varreza?/ Ata ku rilind jeta...” (“Shume e bukur jeta”).
“Dhimbje perëndie”: “Tashti i kthejmë kurrizin njeri-tjetrit./ Ndoshta, ndoshta, kështu rrojnë të vdekurit...” ( “Kur ishim të rinj”).
“Kjo është vdekje? Se kush vdes, s’vdes prapë... Jeta është një dritë ëngjëjsh, që të çmend./ Më tej hiç./ Një flori në baltë...” (“Në krahët e dashurisë”).
Ka edhe një veçori tjetër Maska, që vërteton ekzistencën e kësaj manie dhe metode krijuese. Ka përsëritje temash dhe konceptimesh abstrakte brenda dy gjinive. Bie fjala: poezinë “Në kafenenë e pleqve” e ka bërë edhe tregim. Janë po ato rivijëzime psiko-metafizike, po ai qëndrim artistik, të ngjashme zgjidhjet. Kjo ndodh disa herë në krijimtarinë e Maskës. Jep dhe merr midis poezisë dhe prozës, tek shkëmben në to tema të tilla, duke operuar njësoj. Përdor mjetet poetike në prozë (me shumë sukses) dhe anasjelltas, kërkon të bëjë tokësore poetiken, duke përdorur teknikën prozaike (jo me suksesin e parë, por pranueshëm). Është e metë? Mendoj se jo. Përkundrazi! E kanë bërë të tjerë para tij. Kur e praktikon edhe Maska, e bën duke e kaluar nga filtri vetiak, bazuar në lëndën që ka në dorë. Është një praktikë, që dëshmon se autori kërkon vazhdimisht, se krijuesi Maska ravijëzon gradualisht të njejtën, në tërësinë e veprës së vet. Në fund të fundit, kështu krijohet edhe individualiteti artistik i çdo krijuesi. Nuk ka rëndësi në se zbulon gjithmonë monopate të reja - atëhere pse do ekzistonin nobelistët - rëndësi ka, që në ato shtigje ku ec, të veshësh këpucët e tua...
Veçoria tjetër e poezisë së Maskës është dhimbja. Fenomen i ngritur në art. Do të thoja se poezia e tij lind nga dhimbja. Prej saj burojnë vargjet e tij më të bukura. Percepton në fillim vetveten: “Herë si ëngjëll kryengritës/ herë prej pamje prej të marri...” (“Endem rrugëve të Athinës”) dhe pastaj ia bën radiografinë shpirtit: “Pse ma bëre shpirtin kaq rëmujë?/ Dhe nga vetja ime jashtë më flak...” (“Qesh e vuaj”), për të arritur në përfundimet e tij tipike, të tipit: “Nuk më tha askush kur do të vdes,/ askush nuk e di, pse do të rroj”, apo “Kush më mallkoi, vallë, njerëzit apo djalli?/ Ti e gjallë varrosur, unë vdekur së gjalli...” (“Baladë”). Apo më kulmorja, më poetikja: “ Ndoshta kjo është jeta, ndodh në maj,/ breshëri torturon një trëndafil...”. Jeta-breshër dhe shpirti i poetit- një trëndafil. Janë të shumta këto metafora befasuese në poezinë e Maskës. Që mbijnë në tokë reale dhe rriten duke abstraguar gjendje emocionale, që e kapërcejnë tokësoren, bëhen kozmike, universale: “Atje lart në qiell ulërin stuhia,/ Grimca të florinjta yjesh/ më bien mbi flokë”. (“Ndoshta ende”).
Folëm për vdekjen. Jo se deshëm ne të flisnim për të, por e desh poeti, e ka të prerferuarën, për të hymnizuar kësisoj jetën. Dhe kur vjen fjala për jetën, shpërthejnë të gjitha lulet e Drobonikut beratas, shpërrthen gjithë ai folklor që është mishëruar tek ky poet, për t’u shfaqur artistikisht në një shprehje dhe formë moderne. Në një art poetik të kultivuar. Në të tre vëllimet ka gjetje mahnitëse jetësore, ka origjinalitet dhe bukuri shpehjeje. Poezia e Maskës ka metaforat e saj të papërsëritshme, emocionuese. Po të rrish me laps në dorë, do mbushësh fletore. Zgjodha disa syresh, nga rrëpirat sipër Drobonikut. Siç janë gjetjet e tipit: “Këtu nënat, vajzat i shtyjnë vetë... / Të puthen rrugës në mesditë...” (“Deti i dashurisë”). Dikur do thoshim: ç’është kjo, morale është kjo? Sot, baballarë vetë, duam edhe ne, që vajzat tona të çlirohen, të lumturohen, të dashurohen... Apo të mrekullueshmet vargjet-jetë: “Të gjitha çupkat janë të bukura,/ sepse një ditë do të bëhen nuse./ Të gjitha nuset janë të bukura,/ sepse një ditë nëna do bëhen./ Të gjitha nënat janë të bukura,/ se vjen një ditë e bëhen gjyshe...” (E paharruara”). Siç janë edhe metaforat origjinale: “Është floku im kjo tufë barri” - flet motra e vdekur, në baladën e mrekullueshme “Një zë të gjallëve”. Apo: “Ullinjtë më ngjanin si kuaj të bardhë...” (“Ullinjtë e fëmijërisë”), ose përsësëri ullinjtë “... përplasin krahët dhe duan të fluturojnë,/ si fazanë gjigandë, pa e ditur për ku...” (“Droboniku”).
Pra, dhemb poeti. Është fati i tij, i çdo poeti. Maska ka dhimbjet e tij origjinale. Dhemb shumë gjer edhe për maçokun Xhesi. I vdesin të dy njëkohësh, maçoku dhe babai. Trazohen dhimbjet, bëhen lëmsh në shpirtin e poetit. Asgjë e shtirur, asgjë pompoze dhe grafike, dhimbje në raporte thjesht njerëzore: “Pasi më mori Xhesin,/ pas tre muajve më mori babanë./ Ndoshta për të më lehtësuar dhimbjen,/ më bëri hatanë...” (“Jeta-ëndrra”). Kështu e koncepton poezinë Myslim Maska, si t’i vijë, si t’i hyjë në filtrat e tij poetikë. Në daltë tym apo zjarr, kjo nuk është punë e tij. Ai thjesht koncepton detajin, filtrohet ai automatikisht në vetëdijen poetike dhe del art. Kurse ti, si lexues, e percepton me mënyrën tënde...
Do të doja të flisja më shumë për prozën e Maskës, ndonëse vetë shkruaj vargje. E thashë, atje më duket më poet. Se po të vazhdoj të flas më tej për poezinë, mbase do ta mërzis. Do më duhet të them gjëra më profesionale. Nuk e dua këtë, se e kam mik. Preferoj t’ia them, duke pirë raki... Ç’farë do t’i thoja më tepër? Uuuuf.... Po ja... Sktruktura e vjershërimit në librin e parë, nuk i përshtatet brendisë. Strofa katërshe, naimjane, kur mundet - e rimuar, në një kohë që brendia është një shekull më përpara. Është restauruar kjo tek libri i dytë, për mua, më i miri, për t’u kthyer në mani “modernizmi i vargut” në librin e tretë, kështu që hera-herës bie pashmangshëm në prozaizëm, ku ndjehet zot. Mirëpo, ngatërrohet kufiri prozë-poezi. Se, dreqi e mori, ekziston një kufi midis tyre, ndonëse “të përparuarit” e sotëm, të rinjtë, që as marrin mundimin të njohin të djeshmen, sjellin pa u lodhur teorizma të reja, rreth “kaosit kozmik”, ku përsillen sot këto dy gjinitë specifike letrare. Vetëm nëse Maska e bën këtë qëllimisht, gjë që nuk ma do mendja. Tjetër: ndonëse selektori Foto Malo ka bërë punën që di të bëjë, i kanë shpëtuar aty-këtu disa përsëritje, disa poezi që nuk duhej të ishin në përmbledhje, ngaqë thjesht poeti ka më të mira. E di që kanë bashkëpunuar, mirëpo këtu qëndron difekti: poeti nuk duhet të bashkëpunojë me redaktorin e tij, t’i diktojë se ç’duhet të bëjë. Janë të ndara punët dhe unë e di, që Maska është manjak për librat që nxjerr... Do të dalë e tija. Ia arrin me sukses, doemos, por ka edhe... shpëtime. Janë pothuaj dhjetë-pesëmbëdhjettë poezi, që, sipas meje, mund të ishin shmangur ose zëvendësuar me të tjera.
Thashë shumë, por mund të thoja shumë më tepër për poezinë e Myslim Maskës. Qëndruam një ditë gjithë pasdites, duke folur rreth kësaj dhe e lamë të vazhdonim një kohë tjetër... Mbase për librat e tjerë të tij. Se e ka zgjidhur vetë fatin e tij martir:
“Sa një pupël u katandisa,/ nga dashuria për njerëzit!” Kush ta ka fajin, Myslim Maska?
