Zhuj Selmani

 Nga Zymer Ujkan Neziri: 

Zhuj Selmani, dëshmor i shquar i kombit 
dhe i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.

Pak të dhëna biografike për Zhuj Selmanin

-Vendi i lindjes:  Zhuji lindi në katundin Koshutan, Rugovë, afërsisht më 1844. Jetoi rreth 30 vjet, afërsisht deri më 1875.

-Prejardhja: Zhuj Selmani është i biri i Selman Muçës, familja Zymeraj, barku Lu­c­ëgjekaj, pa­sa­r­dh­ës të Gjekë Stanishës, vëllazëria Muriq e fisit Kel­m­end.

*Selman Muça, i ati i Zhujit, pati edhe këta djem: Zymerin, Hysenin, Bajramin e Sokolin. Pasa­r­dhësit e Selman Muçës sot janë familja Zymeraj. 

Koha lindjes së Zhuj Selmanit dhe gjendja në Shqipëri

Zhuj Selmani lindi n­ë kohën kur ki­sh­in kaluar vetëm pak vi­te nga tri ngjarje t­ë m­ëdha p­ër L­ë­vizjen Kombëtare në Shqipëri: Ma­­sakra e Manastirit, kur osmanët pre­në në besë 500 burra të shquar të Toskërisë (1830), kur ra sundimi gati njëshekullor e fa­m­i­ljes kry­­en­gritëse të Bushatlinjve në Shkodër (1831) dhe kur u bë kryengritja e njohur e Hamzë Kazazit (1834). Në ato vite të vë­sh­ti­ra, por të lavdishme, edhe Ru­gova dhe vi­­set e tjera të Kelmendit va­zh­d­o­n­in me për­­pj­ek­jet për liri. Është e njohur kryengritja e viteve 1835-1837, por pas dështimit të saj, një pjesë e rugovasve shp­ër­n­gulen në Srem, në Nikinc e Hrtkovc, Vojvodinë.

E, kur në familjen e Selman Muçës së Gjekëstanishajve të Koshutanit lindi Zhuji, Pri­n­ci­pata e Se­­rbisë kishte hartuar programin e fshehtë politik për Serbinë e Ma­dhe, nga Ilija Gar­a­sh­a­nini (1844), në dëm të madh të Shqipërisë, po edhe të disa viseve të Ballkanit, të cilin e kanë për­k­ra­h­ur deri më sot po­li­t­i­k­a­nët serbë dhe Kisha Ortodokse Serbe.

                                  

 Bëmat heroike të Zhuj Selmanit

Në vitet kur Zhuji e kreu shërbimin ushtarak të rregullt dhe shërbimin ushtarak rezervë, në Sh­qi­p­ëri vazhdonin përpjekjet për liri, kurse Rusia, Serbia e Greqia bënin plane për copëtimin e saj. Është i njohur projekti i Rusisë, më 1866, për copëtimin e Shqipërisë: gjysma e saj do të ba­sh­ko­hej me Bosnjën e Hercegovinën, kurse gjysma tjetër me Thesalinë dhe Janinën. Dy vjet më vonë, më 1868, përfundoi marrëveshja ndërmejt Greqisë dhe Serbisë për copëtimin e Shq­i­përisë: Se­r­b­ia deri në Durrës, kurse Greqia nën Durrës e poshtë.

Në anën tjetër, pushteti osman vazhdonte me mbledhjen e taksave të shumta në Shqipërinë e ro­bë­ruar, nga vergjia (për pasurinë e patundshme), e deri te taksa e rrugës, taksa e tregut, taksa po­li­core etj. Edhe gjendja në Rugovë e në Plavë e Guci, krahas konflikteve në kufi me Malin e Zi, ishte e rë­n­dë, si në Rrafshin e Dukagjinit e në Malësi të Gjakovës. Është e njohur qëndresa kun­dër­osmane e vi­teve 1867-1873. 

Nga burimet gojore thuhet se Zhuji qëndroi në Kullën e Sheremetit rreth 10 vjet. Dihet se pas De­­­k­retit të Gjylahanesë (1839), shërbimi i rregullt ushtarak (nizam) zgjaste 4-5 vjet, kurse shër­bi­mi rezervë (redif) zgjaste 7 vjet. Redifët e kryenin shërbimin në vendlindje dhe Zhuji, me si­­guri, ka qenë redif në Kullën e Sheremetit, deri në vdekje, më 1875.

Ka të dhëna, po ashtu nga tradita gojore, se Zhuji ka qenë edhe lahutar, madje lahutar shumë i zo­ti. Aty, në Kullë, në kohë pushimi, i binte edhe lahutës dhe aty këndonte këngë epike për para­ardhësit e shquar. Shokët e tij trima bëheshin edhe më të gu­xi­m­shëm për qëndresë kur sul­mo­he­shin nga Mali i Zi. Kënga e lahutës së Zhujit u bë sinonim i mbrojtjes së atdheut deri në vdekjen e tij he­r­o­ike.   

Zhuj Selmani, i njohur si Zhuji i kufirit, që aq shumë i nxori telashe knjazit në Ce­ti­­në, Zhuji i Ku­llës së Sheremetit, siç është thënë edhe më 1991, e bëri vdekjen ashtu si Oso Ku­ka disa vite më parë (1862) dhe ashtu ngjashëm si vdiq edhe Mic So­koli disa vite më vo­në (1881). Si Osa, si Zhuji, si Mici-trima që jetojnë gji­th­m­o­në.

Edhe kënga popullore e bën Zhujin të pavdekshëm në shumë vise të atdheut: 

                                «Kah le dielli e praro hana,

                                Zhuj Selman nuk ba mâ nana!»,

që dëgjohet edhe sot në të katër anët e epikës sonë historike. Zhuji ishte sa trim aq edhe i pa­sh­ëm. Rreth 30-vjeçar. I pamartuar. Guximit të tij ia kishte la­kmi edhe kn­j­az Nikolla. Thuhet se ishte oficer ku­firi në Jashikovc, kur Mali i Zi përpiqej për të pushtuar sa më shumë toka shqiptare para se të mb­ahej Kongresi i Berlinit. Zhuji, i betuar se për të gjallë të tij nuk i shkelë kujt këmba këndej kufirit:

                                   «Hip në kullë, pisket si zana:

                                    Merni vesh ju kapetana,

                                   Merni vesh, kallxoni zekut,

                                   S’i lshoj Kullat e Sheremetit!».

I sulmuar keqas, pas shumë sulmeve dhe i rrethuar fort pas shumë rrethimeve, në ko­­hën kur har­a­m­bashët e knjazit kujtonin se të gjallë do ta ço­jnë në Cetinë, ai i ka­llë me barut ata dhe ve­të­f­li­johet për atdheun e vet.

Zhuj Selmani këndohet në këngë epike historike, madje ai këndohet nga nënat edhe në ni­nulla, duke dëshiruar që fëmijët e tyre në djep, kur të burrërohen, të bëhen si Zhuj Selmani.

Emri i Zhujit, pas vdekjes, më 1875, është epi­z­u­ar në të gjitha ka­tu­ndet e Rugovës dhe jashtë saj, si­domos në Rrafshin e Dukagjinit. Madje, edhe gjatë një hulumtimi në vitet 90 të shekullit të kaluar, janë gjetur me dhjetra burra, të rinj dhe fëmijë që mbajnë emrin Zhuj Selmani, në shenjë nderimi dhe nga dëshira e përgjasimit me këtë trim të madh, ashtu siç dëshmohet kjo dukuri e lashtë etnokulturore shqiptare edhe në tra­di­t­ën e hershme ilire të epizimit të emrave të burrave të shquar.

Çështja shqiptare pas vdekjes së Zhuj Selmanit

Zhuj Selmani del në skenën e historisë më të re shqiptare dhe në taditën gojore bën emër të madh si­do­mos pas vd­e­kjes heroike në Kullën e Sheremetit. Ishin ato vite të Krizës Lindore, 1875-1876, kur shq­ip­tarët vazhdonin jetën në robëri nën Perandorinë Osmane dhe ishin të rrezikuar nga fqi­njtë, kur fillon kryengritja në Bo­snjë (1875), e pa­s­taj në Bullgari (1876). Në ato vite, Per­an­do­ria Osmane ishte lodhur edhe nga thatësia e madhe (1873-1875), nga kriza eko­no­mi­ke, gje­­n­dja e rëndë sociale e varfëria, po edhe nga uria në An­a­doll. E më pa­staj, Se­r­­­bia e Mali i Zi i shpallin lu­ftë kësaj perandorie (1876), me sy­ni­m­in për zg­j­e­­­­­rim në territoret fqi­nje, sidomos në Vilajetin e Ko­so­v­ës dhe në Vi­laje­tin e Sh­ko­drës.

Lufta ruse-turke, 1877-1878, dhe pësimi i forcave osmane e ke­që­soi ed­he më shu­më gjendjen e çë­­shtjes shqiptare, e kjo u vërtetua në Shën Stefan e në Be­­r­lin (1878), por Lidhja Shqiptare e Pri­z­­renit (1878-1881) u kundërvihet ven­di­meve të padrejta të Evropës për copëtimin e Shqipërisë. Ajo e kundërshtoi edhe Pe­ra­ndorinë Osmane, politikisht dhe ushtarakisht, ku fa­milja dhe bashk­ë­lu­­ftëtarët e Zhuj Se­l­m­a­nit nga Rugova e Peja dhe nga vi­s­et e tjera i thanë jo-në e parë Evropës dhe Malit të Zi në Nokshiq, me ar­më në dorë, në betejën e famshme në dhjetor 18­79, për të vazh­d­­uar edhe në be­te­jat e janarit 1880, kur Mali i Zi, i gjunjëzuar, he­q­ do­rë nga Pl­a­va e Gucia.

                 

Personalitete të shquara nga familja e Zhuj Selmanit

*Zymer Selmani, ishte luftëtar dhe pleqnar. Zymeri ishte djalë i Selman Mu­çës, që la pasardhës pesë djem e dy vajza (Ukën, Metën, Rizën, Isufin e Sel­ma­nin dhe va­jzat Butën e Hâlën). U vra në Cigë, afër Pejës, më 1912, pas pushtimit të Ru­go­v­ës e të Pejës nga Mali i Zi.

*Hysen Selmani, Bajram Selmani e Sokol Selmani, tre vëllazërit e tjerë të Zhu­jit, gjithashtu u vranë. Hyseni la pasardhës (Cekën, e Ceka la Ramën, kurse Rama la Bajramin), kur­se Bajrami e Sokoli nuk lanë pasa­r­dhës. Hyseni, Bajrami e Sokoli ishin luftëtarë dhe trima. Të rinj dhe të gu­ximshëm. Dëshmorë të familjes së Se­l­m­an Muçës, dëshmorë të popullit. Lu­ftuan ashtu siç pat luftuar Zhuji, duke va­zh­duar rrugën e tij për t’ i mbrojtur at­dh­eun dhe kombin.

Pra, Selman Muça i Koshutanit ishte baba i pesë trimave, i pesë at­dh­e­t­a­r­ë­ve, i pe­së dëshmorëve, i pesë burrave të dheut.

*Kajë Galja (Gali, dëshmor i Betejës së Nokshiqit, ishte i shoqi i Kajës, nga mar­t­e­sa e saj e parë në Nokshiq; mënyrë tradicionle e mbiemrave të grave të mar­t­u­ara), ose Kajë Shabanja, kur ishte vajzë, e njohur edhe si Kajë Selmanja, ose, ndryshe, e njohur si motra e Zhujit, siç kishte dëshirë ta quante veten dhe siç njihet në këngë po­­pullore, është bijë e shquar e familjes Zy­meraj, e mar­t­u­ar në Nokshiq. Kaja dhe Zhu­­­­ji ishin fëmijët e dy vëllezërve, Shaban e Selman Muça.

Kajë Galja ishte pjesëmarrëse në mbrojtjen e atdheut nga sulmet e Malit të Zi: Be­t­e­­ja e No­k­sh­i­qit, më 1879, si dhe betejat në Nokshiq, më 1912-1913 dhe, përsëri, betejat në No­k­shiq, më 1918-1919, ku luftoi së bashku me fëmijët e vet: Zymerin, Imerin e Begen. Pra, u shquan për at­dhe dhe këndohen në këngë popullore edhe fëmijët e Ka­jë Galës, nga martesa e dytë, të lindur në Nokshiqin e famshëm: djemtë Zymer Maliqi e Im­­er Maliqi dhe e bija Bege Maliqja.

Të shquar nga pasardhësit e Gjekës, të parit të Koshutanit të sotëm, në shekullin XIX, janë:

*Sali Jaha, bajraktar dhe komandant i Bajrakut të Rugovës së Sipërme;

*Kadri Bajri, udhëheqës ushtarak dhe udhëheqës politik i Rugovës gjatë Lidhjes

Shqiptare të Prizrenit dhe gjatë Lidhjes Shqiptare të Pejës;

*Hysen Bajri, bajraktar i Bajrakut të Rugovës së Sipërme dhe dëshmor i kombit.

E, në shekullin XX, u shquan:

*Rizë Zymeri, komandant politik i Rugovës në Luftën e Dytë Botërore, (krahas Zhukë Haxhisë, komandant ushtarak i Rugovës në Luftën e Dytë Bo­tërore), dë­sh­m­or i kombit;

*Sak Faslia, luftëtar i shquar i Rugovës në Luftën e Dytë Bo­tërore, bartës i fla­mu­r­­it në beteja, dëshmor i kombit;

*Bajram Rama, luftëtar i shquar dhe i burgosur i njohur politik në kohën e Ju­go­s­ll­avisë së dytë.

Burime gojore për Zhuj Selmanin 

Në vitet ’90 të shekullit të kaluar është hartuar artikulli për Zhuj Selmanin, që u bo­­tua në revistën rajonale «Gurra», Drelaj, (Zymer Neziri, «Zhuj Se­l­m­ani », rev. «Gurra», Drelaj, Rugovë, nr. 2, 1991, f. 4), nga këto burime go­j­o­re:  Z. Neziri, Të dhëna nga Ramë Sadiku-Kurdedaj, 75 vjeç, më 1972; Z. Ne­ziri, Të dhëna nga Shaban Sadiku-Palaj, 70 vjeç, Koshutan, më 1972; Z. Ne­ziri, Të dhëna nga Cubë U. Zymeri, Lucaj-Dreshaj, Koshutan, 72 vjeçe, më 1982; Z. Neziri, Të dhëna nga Ujkan Zeqiri-Palaj, Koshutan, 84 vjeç, më 1991. Këtu do shtuar edhe të dhënat e reja për Sokol Selmanin, mbledhur nga Suzanë Muriqi, në qershor 2013. 

Këngë për Zhuj Selmanin

Kënga e Zhujit, e kënduar malësorçe, pas rënies së tij, ishte bërë him lufte kundër Malit të Zi. Këngën për Zhuj Selmanin e kënduan trimat duke u nisur në beteja. E kanë kënduar dhe e kë­n­d­ojnë rap­so­dë nga Ru­go­va dhe nga viset e tjera: Qos Alia, Eles Tarçuku, Metë Rrustemi, Xhemë Ze­ka, Fasli Zy­meri, Adem Salihi, Adem Syla, Haxhi Meta; Dervish Shaqa, De­m­ush Neziri, Shaqë Avdia, Mon Sokoli, Marash Krasniqi, Augustin Ukaj; Gëzim Nika, Shqipe Ka­s­trati, vëllezërit Mleçani, vëll. Çeta, vëll. Rama, Nusret Muçiqi e Corona, Afrim Mu­­çiqi, Gjergj Ukaj, Bardhec Hajdari, Sa­­f­et Rizaj e të tjerë. E kanë kënduar edhe brezat e luftës çlirimtare gjatë 100 vjetëve të për­p­je­k­je­­ve për çlirim, gjatë dy luftërave botërore dhe në periudhën ndërmjet tyre, të kry­engritjes së njohur, Lëvizja Kaçake. E këndoi edhe brezi më i ri i çlirimit, Hamzë Ja­shari, Mu­jë Krasniqi dhe shumë luftëtarë të lirisë të Zonës së Dukagjinit.

Edhe në ansamblin e folkorit autokton ‘’Rugova,’’ si­p­as Vesel Nikçit, që 66 vjet paraqitjeje para pub­li­k­ut, brenda e jashtë vendit, kënga e Zhuj Selmanit u këndua malësorçe, nga: Shuk Mustafa, Ka­s­ëm Faslia, Sinan Januzi, Pa­sh Jonuzi, Halil Faslia, Shake Faslia, Hysen Kastrati, Ramë Idrizi, Ar­if Zhuji, Bajram Ibishi, Hy­s­en Asllani, Zekë Kastrati, Isa i Sadri Elezit.

Tradita e studimeve për Zhuj Selmanin

Emri i Zhuj Selmanit dhe kënga për vdekjen e tij heroike në Kullën e She­re­m­etit, në kufi me Ma­l­in e Zi, duke e mbrojtur tokën e të parëve, është vle­rë­s­u­ar lart nga të gji­thë epikologët shqi­p­t­a­rë në Tiranë, në Prishtinë, dhe në qe­n­drat e tjera studimore si një ndër krijimet më të bukura ar­ti­s­ti­ke të po­e­z­i­së sonë gojore për vetëflijimin, ma­dje edhe nga studiuesit e shquar: Mark Kr­a­s­n­iqi, Zi­hni Sako, Qemal Haxhihasani, Anton Çetta, Demush Shala, Agron Xha­golli, Enver Mehmeti, Adem Zej­nu­ll­ahu, Hasan Gjonbalaj, e tash, së fundi, edhe Ali Muriqi. Fat­k­e­q­ë­s­i­sht, kjo nuk bën të thu­het edhe për historianët tanë, duke shpresuar se as tash nuk është vonë që ata t’i dalin hakut kë­tij personaliteti të shquar të his­to­risë sonë të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ma­dje, edhe data e vetëflijimit të Zhuj Selmanit, më 1875, është mbështetur në të dh­ë­n­at e tr­a­ditës gojore, fillimisht nga stu­di­­u­esi Mark Krasniqi, por që do sa­k­t­ë­s­uar edhe nga dokumetet historike. Pritet që edhe veprat ma­dhore kombëtare, Historia e popullit shqiptar dhe Fj­alori enciklopedik shq­i­p­tar, t’i bëjnë vend figurës atdhetare të Zhuj Se­l­m­a­n­it.

Vlerësimi shtetëror i Zhuj Selmanit    

Personaliteti i Zhuj Selmanit deri më tash është vlerësuar dy herë në Tiranë, nga kry­­e­­ministri i Qeverisë së Republikës së Shqipërisë, z. Sali Berisha, më 26.1.1993, në Tiranë, du­ke e de­ko­r­u­­ar me  ''Ur­dh­rin e Lirisë'' - Klasi i Parë, nr. i Dekretit 435, si dhe sot, nga presidenti i Republikës së Shqi­përisë, z. Bujar Nishani, me ‘‘Medaljen e Artë të Shiponjës’’, numri i Dekretit 8394, Tiranë, më 22.11.2013.

Kë­shilli Organizues, sivjet, në korrik, iu drejtua edhe presidentes së Republikës së Kosovës, që të ndajë një dekoratë për Zhuj Selmanin, me rastin e zbulimit të shtatores së tij në Pe­jë, të punuar me për­ku­sh­tim të madh nga skulptori i dalluar rugovas, Gëzim Muriqi. 

Përfundim

Vetëfliljimi i Zhuj Selmanit në kufi me Malin e Zi, në prag të Lidhjes Shqiptare të Pri­zrenit, ishte she­­mbull i ri në histori se përpjekjet për liri kërkojnë sakrifica të më­dha. E, populli ynë i këndoi bë­m­at heroike të Zhujit dhe atij i ngriti mo­nu­­­mentin e përjetësisë. Me këngën për Zhuj Se­l­m­anin kanë dhënë jetën edhe trima të njohur të lirisë edhe pas vitit 1912, gjatë afër 100 vje­t­ëve në robëri. Zhuji u bë idol për luftëtarët e lirisë deri në luftën fitimtare të Ushtrisë Çl­i­r­i­m­tare të Ko­­so­vës, kurse ne sot po lajmë një pjesë të borxhit të madh që kemi ndaj tij dhe brezit që i vu­ri themelet e pavarësisë së shtetit shqiptar.

___________

Marrë nga radiokosovaelire.com