Razi Brahimi lindi në Delvinë në 9 maj 1931. Shkrimtar, studiues, kritik letrar, historian i letërsisë, romancier, tregimtar etj, profesor Razi Brahimi ka qenë po ashtu shef i Katedrës së Letërsisë në Institutin e Arteve.
Ai kreu studimet shkëlqyeshëm për gjuhë- letërsi shqipe në Institutin e Lartë Pedagogjik, Tiranë dhe mban titullin shkencor Docent. Punoi në Lidhjen e Shkrimtarëve, në shtëpinë botuese “Naim Frashëri” dhe dha leksione letërsie në universitet dhe Akademinë e Arteve.
Razi Brahimi është themelues i kritikës letrare shqipe të letërsisë sonë të pas luftës me vepra themelore si “Fjalë për letërsinë” (1960), “Shënime letrare” (1969), “Kur flasim për poezinë” (1972), “Vepra dhe profile krijuese” (1986), “Duke ndjekur procesin letrar” (1989) etj.
Është autor i 15 librave me poezi, tregime e novela, roman, kritika e studime letrare dhe shumë studime kritike në konferencat akademike.
Nga veprat letrare mund të përmendim romane, novela dhe vëllime me tregime si “4 vajza”, “Zgjimi i pranverës”, “Tregime”, “Kthesa të forta”, “Larg familjes” etj.
Nga veprat e fundit mund të përmendim vëllimin me poezi “Ç’desha të them”, “Vetëvrasje poetësh” etj.
Razi Brahimi është ndarë nga jeta në moshën 84-vjeçare, më 04. 08. 2015
. . .
Në gjenezën e një romani
Nga Razi Brahimi
Nga mënyra si është publikuar, romani “Mjegullat e Tiranës” hyn në sërën e librave që përbëjnë “arkivin krijues” të shqiptarëve, çka deri më sot nuk ka qenë e zakontë në botimet shqiptare. Ai, siç deklarohet vetë autori, “është një vepër që ka lindur e tillë”, d.m.th e pallogaritur për t’u botuar, diçka e ngjashme me ditarë dhe dokumente intimiteti. Për këto arsye është vepruar drejt që ky krijim letrar (i cili vështirë se mund të quhet vepër, sepse është vetëm një skicë romani), nuk është botuar prej autorit, po prej një studiueseje e admirueseje të tij me mbititullin “Një roman i panjohur i Ismail Kadaresë”, shoqëruar nga një bisedë dhe një hulumtim i gjatë “gjenetist” i Viola Isufajt, që e tejkalon vëllimin e vetë romanit. E veçantë në këtë rast është se, ndërsa në vende të tjera botime të kësaj natyre bëhen pas ndarjes nga jeta të shkrimtarëve dhe “gjenetistët” janë të çliruar prej hijes së tyre, këtu kemi të bëjmë me një autor të pranishëm e autoritar, i cili jep verdiktin e vet për gjenezën e krijimit dhe merr pjesë në polemika për të.
Nuk është rastësi që diskutimet për “Mjegullat e Tiranës” janë përqendruar në çështje që kanë të bëjnë me vërtetshmërinë e përmbajtjes dhe me gjenezën e tij si kalim prej ndodhish (faktesh) jetësore në ditarë e letërkëmbime dhe, prej tyre, në krijim fiksion letrar, që nënkupton sa shfrim impulsesh të brendshme me qëllim lehtësues e çlirues, aq edhe parakuptim të një të adresuari, të cilit do t’i besohen të fshehtat e zemrës. Shkak për këtë vërtitje të diskutimit rreth çështjeve të gjenezës, ka qenë zbulimi prej vetë Kadaresë i karakterit autobiografik të subjektit, pohimi prej tij i shumë hollësive të marrëdhënieve intime me një vajzë në kohën e studimeve universitare, aq sa po të përmendej edhe emri i vajzës nuk do të mbetej më asnjë e fshehtë, përveçse dëshirës së ligjshme për t’u njohur edhe me qëndrimet dhe interpretimet që do të mund të bënte vajza e shndërruar në personazh pa dijeninë dhe pa pëlqimin e saj.
Jo vetëm për sa u tha (autoreklamë, reklamë, shqyrtim “gjenetist”, replika jashtëletrare për libra), por edhe pse kemi të bëjmë me një krijim nën trysni krize psikologjike, dhe ngaqë pa dashje, kam qenë i implikuar në gjenezën e “Mjegullat e Tiranës”, edhe ky shkrim do t’i përmbahet të njëjtës linjë shqyrtimi me ç’është shkruar prej të tjerësh e prej vetë autorit.
Kadareja, për shkaqe që i di ai vetë, dhe Viola Isufaj ngaqë nuk është e informuar, nuk kanë përmendur që ndërtimi i “romanit” është paraprirë prej një cikli vjershash erotike të botuara në revistën erotike “Nëntori” (qershor 1958), frymëzuar prej të njëjtash përjetime dhe shkruar nën trysninë e brenda qerthulli të një traume shpirtërore.
Këtë cikël vjershash erotike Kadareja e ka sjellë në redaksinë e “Nëntorit” nga mesi i majit 1958. Disa ditë më pas kisha zgjedhur prej tyre nja dymbëdhjetë. Të tjerat, i thashë Ismailit, qenë tepër licensioze, prandaj nuk mund t’i botoja. U pajtua me vlerësimin që iu bë, veçse m’u lut që vjershat të botoheshin me patjetër në numrin e qershorit të revistës. Unë i dhashë rëndësi kësaj këmbënguljeje dhe ia plotësova dëshirën, po e ditur se po i hapja “telashe” vetes, sepse fill pas botimit, më thirrën në aparatin e Komitetit Qendror të PPSH, ku m’u tha se po e përfshija revistën “Nëntori” në skandale publike shtyrë prej miqësisë me Kadarenë. U çmerita prej kësaj vërejtjeje, por aty për aty, pandeha se bëhej fjalë për teprimet erotike dhe thashë se s’kemi pse të jemi aq të ngurtë në vlerësimet e lirikës së dashurisë.
Reagimi ishte habitor: “More, nuk di gjë ti, apo bën sikur nuk e di?!” dhe më treguan për dashurinë fatkeqe të poetit dhe qëllimin e tij që me atë cikël vjershash të diskreditonte vajzën, që pikërisht në qershor martohej. I njëjti qëndrim u mbajt edhe nga Bashkimi i Grave, një funksionare e të cilit më tha se vjershat “nëpërkëmbnin të drejtat dhe dinjitetin e vajzës”. Më erdhi turp që isha përdorur pabesisht dhe në vend të një tufe lulesh, përmes “Nëntorit”, i kisha dërguar studentes një gotë farmak në ditët e martesës.
Gjendja e traumatizuar shpirtërore e Kadaresë u shfaq qetësuese edhe në provimin e formimit (të diplomimit) të Historisë së Letërsisë Shqiptare. Kam qenë anëtar i komisionit në atë provim dhe i kam në sy si sot hyrjen e Ismailit në sallë dhe vërtitjet e tij si somnambul rreth bankës ku ishte ulur studentja, për të ushtruar mbi të trysni terrorizuese, aq sa po bëheshim gati të ndërhynim për të shmangur ndonjë skandal të mundshëm.
Pa as më të zbehtin niet për t’u marrë me anën intime dhe etike të marrëdhënieve njerëzore të çiftit të shndërruar në personazhe letrare, faktet e përmendura kanë rëndësi për të hetuar e gjykuar gjendjen shpirtërore të Kadaresë në kohën kur kanë shkruar vjershat diskrete (pranverë 1958) dhe pamundësinë që në të njëjtën kohë të ketë shkruar edhe “Mjegullat e Tiranës” me titullin fillestar “Dashuria nr.2”, gjë që do të binte në sy po të krahasohej tendenca që përshkon vjershat e shkruara nën efektin e etheve të dështimit, sedrës së prekur, vuajtjes së pafshehshme dhe etjes hakmarrëse, me përmbajtjen e romanit, ku është tentuar të jepet një imazh deri diku objektiv i përjetimeve të dashurisë dyanshmërisht të pamundur për t’u kurorëzuar me martesë.
Në vjersha sundon tej e mbanë erotika, lektija e vajzës dhe epërsia e djalit të dashuruar, pasqyruar me qëllim diskreditues dhe me anë hollësish seksuale diskrete të llogaritura për të ushtruar trysni psikologjike përmes kujtimesh dhe efektesh publike të zbulimit të fshehtësive, që vetëm në raste hipokrizie e kompleksesh inferioriteti u bëhen të njohura të tjerëve. Në roman gjendja shpirtërore e autorit, përkatësisht e personazhit të Bardhyl Kazazit, sado e paçliruar plotësisht prej dhimbjes dhe fyerjes që i janë shkaktuar prej fejesës së studentes, mishëruar në personazhin e Emës, duket më e qëndrueshme, prandaj edhe gjykimet për çka ndodhur janë më të përmbajtura, më të prira drejt shikimit objektiv nga njëfarë distance të asaj që ka ndodhur dhe ndonëse është ruajtur po ajo ndjenjë epërsie e gjithanshme, gjer edhe fizike, e autorit, personazhit e të personazhit rrëfyes, prapsëprapë nuk janë kursyer vlerësimet e bukurisë e të hireve femërore të vajzës.
Ndërsa në vjersha fare pak gjë të kujton kohën dhe vendin ku shtillet dashuria, në roman, falë mundësive që jep proza, po edhe intensioneve të autorit, janë dhënë si atmosfera e përgjithshme e jetës në Tiranën e viteve ’50, edhe shumë hollësi nga jeta studentore, nga preokupimet e studentëve dhe çapkënëritë e tyre si dhe të mendësive e psikologjisë në atë periudhë shndërrimesh të gjithanshme shoqërore jashtë të cilave nuk mund të qëndronin as marrëdhëniet e dashurisë dhe të familjes. Prandaj, gjersa në vjersha epërsi i është dhënë shfrimit të dufeve rinore në harlisje erotike jashtë çdo kushtëzimi, në roman dashuria, përveçse është e përcaktuar psikologjikisht nga mosha, gjendja shoqërore dhe prirja e djalit për të gjetur një vajzë të bukur dhe vajzës për të parë te djali njëherësh me tiparet mashkullore, edhe prestigjin dhe perspektivën e tij, reflekton dhe dritëhije mendësish të kohës. Dëshira dhe stepja, guximi dhe ndrojtja, hovesh të papërmbajtshme dhe llogaritje pasojash, vullnete të rinjsh dhe ndikim në rastin tonë përcaktues të familjes, po edhe të egoizmit dhe cinizmit të një të riu, i cili ka dhunti, ambicie dhe mundësi të bëhet i famshëm, kështu që kurorëzimin e dashurisë në martesë e konsideron litar nëpër këmbë. Tërthorazi, edhe në këto drejtime, autori është rropatur të përligjë cinizmin e Bardhyl Kazazit me mendimin se ekzistuaka një dashuri, madje “një dashuri e madhe”, e cila përmbahet në intimitete femër-mashkull dhe merr forcë e përjetësi si kujtim. Kujtimi i vajzës që ndihet e vlerësuar se i është dhënë një “njeriu të famshëm”, dhe i këtij “njeriu të famshëm” që të përjetuarën ka për ta shndërruar në burim të përmallshëm frymëzimi. Këtu vetëm me dashuri nuk kemi të bëjmë, sepse në dashuri vërtet ka edhe ndarje, por kurrsesi ndarje të paramenduara me cinizëm apo edhe me çdo pretekst tjetër.
Përballë kësaj vështirësie jo vetëm etike, por edhe logjike, në kalimin e lëndës jetësore në përmbajtje artistike, të vetjakes në dukuri shoqërisht të vlerësueshme dhe në procesin e hedhjes prej poezisë në prozë, autorit i është dashur të gjejë shkaqet shoqërore e psikologjike të dashurisë e të ndarjes, të kushtëzimit dhe të marrëdhënieve në çift prej faktorësh të tjerë (të jashtëm e të brendshëm) dh kësisoj, dashur pa dashur, të gjejë argumente morale e artistike që do të përligjin pashmangshmërinë e ndarjes, në dukje me “paanshmëri”, po në të vërtetë duke anuar nga ana e protagonistit thekshëm. Vetë autori, më se gjysmë shekulli pas ngjarjeve të përshkruara në roman pohon: “Romani është shkruar në moshën 20 vjeçare, kur ideja e martesës është vetvetiu e huaj. Aq më tepër personazhi është një student me ambicie të mëdha, në pritje të një ndryshimi tronditës në jetën e tij: Udhëtimi në Moskë për studime të mëtejshme letrare. Shtojini kësaj dhe snobizmin rinor dhe xanxën e të qenit modern, për të kuptuar se martesa merrej si një mbyllje e jetës (faqe 19)”.
Në “Mjegullat e Tiranës”, ndryshe prej ciklit me vjersha, Kadareja është munduar t’i përmbahet me luhatje kësaj linje që e bën të pashmangshëm përfundimin se nga ana e Bardhyl Kazazit nuk ka ndjenjë të çiltër e të fortë dashurie, po më shumë një joshje rinore, një aventurë, ndërkohë që “gjeniun e ardhshëm” e lakmonin edhe femra të tjera, vajza e të martuara e në perspektivë, e prisnin “dashuri të reja”, a thua se moskovitet do të dilnin ta prisnin me lule në aeroport të pakuptueshmin, prandaj dhe të paarritshmin kompozitor.
Kështu mund të gjykohet në pikëpamjen artistike dhe po në këtë pikëpamje, mund të thuhet që nuk ka qenë gjetje me vend që një kompozitor i ri shumë i talentuar të ndjekë fakultetin filologjik dhe të dërgohet për studime pasuniversitare për letërsi dhe të mos ndjekë studimet në Konservatorin e Tiranës, që i kishte dyert të hapura më 1958. Ndërsa nga ana faktike, me gjithë vlerësimet për hiret e Emës, bie në sy përpjekja pothuajse e hapur dhe këmbëngulëse, që nëpërmjet historisë së dashurisë, vajza të dalë e përkushtuar dhe djali i adhuruari i saj, vajza e predispozuar të bëjë ç’të dojë alter egoja e autorit, kurse ky të luajë me ndjenjat e saj si delirant, madje edhe ta frenojë dhe ta refuzojë, duke lënë të kuptohet se nuk është fejesa e vajzës me një tjetër, po ftohtësia, ambiciet dhe snobizmi i djalit shkaku i vërtetë i ndarjes, gjë që nuk duket e vërtetë. Sepse, po të merret “Mjegullat e Tiranës” si tekst paraletrar, del në shesh që nuk është mbajtur parasysh këshilla e të moçmëve që thoshin: “Në fatkeqësi ruhu nga mendjemadhësia”. Nga deliri i madhështisë, do të shtonim ne.
Nën këtë prizëm duhen parë edhe dy “argumentet lehtësuese”: Paragjykimet fetare të familjes së vajzës dhe pritja e ndryshimit tronditës në jetë: Udhëtimit në Moskë.
Prindërit e vajzës edhe mund të kenë pasur paragjykime fetare, po vetë vajza, që në klasat e para të shkollës së mesme del se i ka flakur dogmat e fesë. Së dyti, edhe nëse paragjykimet fetare kanë qenë pengesë, çështja nuk është shtuar kurrë lidhur me të ardhmen e dashurisë së çiftit për të cilin bëhet fjalë, as kanë ndikuar në marrëdhëniet intime të këtij çifti e në përfytyrimin që ka vajza për të ardhmen. Së treti, argumenti se vajza fejohet për të mos ua prishur prindërve, ajo ose nuk ka ndier dashuri të vërtetë, ose është një qenie pa personalitet të përfillshëm, çka do ta vulgarizonte të gjithë historinë e sublimuar në vjersha e në roman. Mirëpo, përkundër këtij argumentimi, autorit i është dashur përmendja e fesë për të nënvizuar mendimin se vajza jepte kokën për të, por qenë prindërit që e morën në qafë, megjithëse edhe pa këtë pengesë, dashuria, po sipas autori, qe e dënuar të mbaronte me ndarje. Parë nga ana faktike, edhe ndryshimi tronditës, udhëtimi në Moskë, më shumë se fakt është një pretekst post factum, sepse prishja ka ngjarë së paku nja tre muaj para se Kadareja të njoftohej se do të vente në Institutin Gorki. E dëshmoj këtë mbasi, në korrik 1958, kemi biseduar në LSHA me Llazar Siliqin për propozimet që do të bëheshin dhe për mundësinë, që ndër ata që do të venin në Moskë, të ishte dhe ndonjë i ri që kishte treguar prirje për kritikë letrare. Pra, edhe pritja e “ndryshimit tronditës” është një tjetër pretekst për të treguar se ishte ai dhe jo ajo shkak i prishjes, që gjithsesi kishte për të ndodhur. Veçse trauma e shkaktuar prej kësaj prishjeje dhe reagimi i Kadaresë ndaj saj flasin ndryshe, prandaj edhe në gjendje të tronditur cinike vajza “u përshëndet” në ditët e martesës me farmak vjeshtërie.
Kaq për “Mjegullat e Tiranës”, që në pajtim me autorin, do ta quanim “pjesë të jetës së njeriut, po jo të shkrimtarit”. Një tekst që e njeh lexuesin me një histori jetësore të Ismail Kadaresë dhe të konsideratave që ai ka për vetveten, po ende jo me talentin e tij dhe me frytet e këtij talenti në vitet që do të vinin. Për sa i takon shikimit të romanit nga lartësitë e kohës së sotme dhe në raport me ndryshimet e ndodhura në jetë e në letërsi gjatë më se gjysmë shekulli, për çka japin dorë deklarimet e shkrimtarit, mendimet e kuratores Viola Isufaj dhe polemika që është ndezur rreth tyre, do të na duhej të shkruhej një tjetër artikull, pa pasur qëllim të ndërhyjmë me anësi në debatin letrar e jashtëletrar që kanë shkaktuar disa pohime të Kadaresë dhe përqasje të pavërteta, të pahijshme dhe haptas tendencioze denigruese të romanit me ndonjë vepër tjetër shkruar para tij e me të tjera synime ideo-artistike.
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen