Bexhet Asani: Këngët e dordolecëve

Dr. Bexhet ASANI

KËNGËT E DORDOLECËVE

Këngët e dordolecëve janë të përhapura që në kohët e mugëta të paganizmit, jo vetëm ndër shqiptarët, por edhe te popujt e tjerë të Ballkanit. Këngët e dordolecëve janë të shoqëruara me rite për ndjelljen e shiut të cilat praktikohen nga fëmijët e në disa vende nga plakat bashkë me fëmijët. Dordolecët lidhen me kultin e hyjnisë së pjellorisë dhe shfaqin luftën e njeriut për sigurimin e shiut të nevojshëm për kullosat dhe të lashtat e verës (Pllana, 2004:50). Në hapësirën shqipfolëse, traditat e ritit për ndjelljen e shiut diku janë ruajtur më të plota, diku më të cunguara, por ka edhe ndonjë krahinë ku janë zhdukur fare praxis-i dhe poesis-i (Papleka, 199:201). Në popull besohej se për të sjellur shi, duheshin bërë veprime me karakter magjik (Osmani, 1997:98). Veprime të tilla magjiko-religjioze, në të kaluarën janë praktikuar kudo te shqiptarët e Maqedonisë. Kohët e fundit këto veprime praktike pothuajse janë zhdukur plotësisht. Një nga faktorët që ka ndikuar në mënyrë të drejtpërdrejtë, për zhdukjen e veprimeve rituale-magjike-religjioze, është sistemimi i tokave me kanale ujitëse nga mesi i shekullit të kaluar (XX).
Në fshatin Vërben të Rekës së Epërme para shumë vitesh caktohej një vajzë (8-11 vjeç), zakonisht pa prindër, që zhvishej gati lakuriq. Shoqet i vinin përsipër gjethe e filiza drunjsh të gjelbër (Osmani, 1997:98). Kurse në fshatin Bogdi të po kësaj treve marrin drurin e vekut dhe e veshin me rroba të vjetra. . . Todorën e mban një vajzë e moshës 9-13 vjeç dhe pa prindër. Bartësja në kokë e në trup stoliset me gjethe e lule, saqë nuk dallohet se cila është (Osmani, 1997:99). Duke shëtitur nëpër rrugicat e fshatit fëmijët këndojnë:

Na shkojmë nëpër katund,
Të na bjere ni ros‟ shi (vesë),
T‟lutna shumë, Perëndi.
T‟na ujitish livadhet
T‟na ujitish kapëzhnanjet!
Oooih Todore, Todore, Todore!

(Osmani, 1997:99)

Edhe në trevën e Strugës në të kaluarën këngët e dordolecëve këndoheshin vetëm gjatë ditëve të nxehta të verës kur misrit dhe kulturave tjera bujqësore i nevojitej shiu (uji), atëherë kur merrte thatësirë e madhe. Grupe fëmijësh djem e vajza bashkë, të shtyrë nga plakat e ndillnin shiun. Një fëmijë i cili nuk dihet se kush është, atë e dinë vetëm shokët dhe shoqet e tij-saj, zhvishej gati lakuriq dhe e maskonin atë me kukurakë dhe fier. Pasi 203 maskohej, fëmija, futej në mesin e shokëve dhe shoqeve dhe shkonin shtëpi më shtëpi duke i kënduar dordolecit në oborr që ai të sjellë shi:

Shi, shi, dardali,
Mbush gazhdaren,
Me kalli.
O le-le, më „aet bukë,
O le-le, më piet ujë.

(Asani, 1996:14)

Kënga përsëritet disa herë, derisa të dalë zonja e shtëpisë që t‟i hedhë dordolecit ujë me kovë, ai lëkundet, uji bie në tokë në formë të pikave të shiut. Pasi t‟i ketë hedhur ujë dordolecit, ajo u jep fëmijëve miell, gjalpë, vezë, vaj, sheqer ose diçka tjetër me qëllim që dordoleci të ndjellë shi e shiu bereqet. Një rit të ngjashëm kanë shënuar edhe vëllezërit Miladinovci më 1861 në Strugë, ku bëjnë fjalë për disa festa të motmotit si për festën e shëngjergjit, ereminë etj. , ndërsa këngët e dordolecëve i quajnë Oj-lule (Miladinovci, 1962:475). Titulli i këngës Oj-lule, njëherit edhe refren i kësaj kënge edhe sot e kësaj dite, edhe pas 150 vjetësh është i gjallë te popullata maqedonase në Strugë. Të shohim se si e përshkruajnë ata këtë rit:. . . vajzat zgjedhin njërën prej tyre dhe mbi tesha që nga koka deri te këmbët e mbulojnë (e lidhin) me lloj-lloj barishte dhe shkojnë shtëpi më shtëpi duke kënduar “Fluturoi flutura, oj lule oj!!(shih këngën 660). Kur mbërrijnë nën ndonjë dritare (penxhere) prej lart i derdhin ujë asaj që është mbuluar (veshur) me barëra. Hyjnë nëpër shtëpi dhe e rrokullejnë sitën, e cila nëse rrëzohet mbrapsht, në atë shtëpi do të ketë varfëri, nëse sita rrëzohet mbarë do të ketë begati. Në çdo shtëpi i japin miell, ose diçka tjetër, me gjërat që kanë mbledhur bëjnë drekë, ku këndojnë dhe luajnë. Ajo quhet Oj-lule. . . (Miladinovci, 1962:475-6). Variantin e kësaj kënge e ka shënuar edhe studiuesi Anastas Qushkoski në Vevçan të Strugës me titull „O dordolec, o dordolec” edhe kjo këngë ka për refren fjalën shqipe oj lule. Ky refren është ruajtur deri në ditët tona. Disa rite që i ka shënuar Anastas Qushkoski janë të ngjajshme me ritet e fshatrave shqiptare në trevën e Strugës. Por edhe te maqedonasit këngët dhe ritet e dordolecëve që herët nuk praktikohen, por përmenden se shpesh bëheshin në të kaluarën. (Qushkoski, 2002:70). Në literaturën e popujve të Ballkanit dhe në atë botërore ka shumë këngë që i referohen të ndjellurit e shiut, përveç në ujdhesën tropike të Javës ku më shpesh zbatohen ritet për ta penguar shiun, ngase bie në sasira të tepruara, sesa për ta ndjellur (Pllana, 2004:50). Besohet se dordoleci ndjell shi e shiu do të bie bereqet, kjo shihet më së miri te kënga e cila këndohet në Frëngovë 204 dhe në Ladorisht të Strugës, dordoleci do ta sjellë shiun, ndërsa shiu do ta rritë kallirin e misrit sa një karroqe (tri okë). Me këtë rast fëmijët këndojnë:

Dordoleci, bie shi,
Një karroqe, një kalli!
(Këndoi:Demir Beqiri)

Dordoleci me sa duket, na paraqitet si një hyjni që kishte të bënte me ujërat, pra që kishte fuqi të sillte shi për të ujitur bimët e bukës. Po ashtu ai paraqitet i lidhur edhe me hyjninë e vegjetacionit. Këtë e shpjegon fakti që , në disa krahina të Shqipërisë, dordoleci vishej me gjethe e bimë të gjelbërta (Tirta, 1978:199). Në fshatin Pallçisht të Epërm një plakë i mblidhte vajzat e fshatit deri në moshën 13 vjeç dhe së bashku shkonin në varrezat e fshatit. Plaka i urdhëronte vajzat të nxirrnin drurin që gjendej mbi varr. Pas kësaj ato qëndrojnë aty dhjetë-njëzetë minuta të mrrolura (të vrenjtura) duke imituar të qarët. Gjatë rrugës për te burimi i fshatit vajzat tërheqin drurin zvarrë. . . Grupi i fëmijëve, posa arrin te burimi i fshatit, fut këmbët në ujë, duke bërtitur:”Çona, zot, nji pejk shej!”. Atëherë plaka e hedh drurin në ujë :fillojnë vajzat të lagin njëra-tjetrën. Besohet se së shpejti do të ketë shi (Osmani, 1997:103). Në këngën “Li-li, daj-li!” e cila këndohet në Rogle të Tetovës vihen në pah bimët bujqësore që i kultivojnë fshatarët:

Li-li, daj-li!
Çoje, Zot, t‟na gjere shi.
Të na ujiten arat,
Të na lagen shoçet,
T‟ujten kollomoçet (misrat);
T‟lagjet Ajeti,
T‟ujtet bereqeti;
T‟lagjet Hamija,
T‟ujtet avlija;
T‟lagjet insoni,
T‟ujtet duhoni. . .

(Osmani, 19997:105)

Me materialin që e kanë mbledhur fëmijët, ndonjë grua në fshat u përgatit një drekë ose darkë të përbashkët. Zakonisht për këtë drekë apo darkë kolektive gruaja u përgatit, petulla, kaçamak, lale etj. Në Tanushaj të Rekës së Epërme gruaja që e përgatit ushqimin këndon:
205
Çona, Prendi, nji ros shi, (vesë)
Të na ujitet bereqeti,
Të na shtohet shëndeti.

(Osmani, 1997:100)

Prania e fëmijëve në rit duhet të ketë pasur edhe domethënie magjike:ashtu si shiu, uji, të korrat e reja, edhe fëmijët ishin vazhdimësia e jetës (Papleka, 1999:205). Besohet se edhe gjarpri i vrarë nëse varet në pemë e ndjell shiun, edhe breshka e ndjell shiun në qoftë se ajo kthehet më kurriz.
Ritet dhe këngët për shiun janë kënduar para 40-50 vjetësh, gjeneratat e reja jo vetëm që nuk i këndojnë, por edhe nuk i dinë fare këto këngë. Këngët e dordolecëve apo këngët për shiun te shqiptarët e Maqedonisë mund të pohoj lirisht se nuk këndohen më, as ritet-magjiko-religjioze nuk praktikohen. Të gjitha këto këngë e rite pagane, të cilat janë shënuar nga mbledhësit dhe studiuesit e folklorit do të mbesin si relikte të kohës së shkuar. Për zhdukjen e tyre ndikuan drejtpërsëdrejti, kanalet ujitëse, pompat e ujit, shirat artificialë dhe mjete të tjera agroteknike që i përdorin bujqit.