A e shpëton arti shpirtin nga mëkati?(4)

Anketa jonë: A e shpëton arti shpirtin nga mëkati ?

ARTI E SHPËTON SHPIRTIN,
POR EDHE SHPIRTI
MUND TA SHPËTOJ ARTIN.
 
Fadil CURRI

Arti e ka shpetuar shpirtin shqiptar, kur dihet se fillmisht ai nuk ka qene i shkruar, e sot shkrimi duhet ta shpetoje shpirtin e perfjetur e ende te pashkruar, pra ta shpetoje ate qe mundet. Gjithesesi qe arti e shpeton shpirtin, por edhe shpirti mund ta shpetoje artin. Ndijimi i ndersjelle eshte edhe shpetim i ndersjelle. Vetem kujtoni ninullat, kenget baritore, te dasmes, kreshnike, me tematike sociale-historike, frazeologjia popullore e shume krijiime popullore, jane te terat me art, qe e pasurojne dhe zbukurojne shpirtin popullor. Edhe sot mund te ndodh kjo. Arti eshte art dhe nuk mund te jete sipas cilesimeve demagogjike si dekadent, jopopullor, i akhes, jointeresant, i shpifur dhe dhe imagjinuar, sepse nuk do te ishte art me thelbin dhe zhvillimin e tij, do te ishte "art" populist qe shpejt lind e shpejt shuhet nga shpirti, mendja e vendi.
 

Profili krijues i Ramadan Mehmetit

Shumëdimensionaliteti
i një krijuesi letrar

(Duke dhënë kontribut për njohjen e artit letrar të krijuesit Ramadan Mehmeti, me rastin e nominimit për Çmimin letrar “Beqir Musliu”)

Shkruan Rrahim SADIKU
Shkrimtar dhe pronar i SHB “Zgjimi”, Ferizaj


 Krijuesi dhe krijimet

 Ka kohë qëkur nga mendjet më të njohura të fushës së studimeve, për letërsinë dhe rrjedhat e saj, shtrohet problematika e lidhshmërisë krijues-vepër letrare. Debatohet rreth lidhjes së ngushtë ose moslidhjes fare ndërmjet artit letrar dhe krijuesit të tij. Mendimet janë të ndyshme dhe të arsyetuara me shumë argumete e kundërargumente, po dilema mbetet e shpesh madje edhe thellohet. Megjithatë, janë më të shumtë ata që këtë lidhje e shohin të vazhdueshme dhe të pandashme.
Se jeta dhe vepra e krijuesit lidhen ngusht dhe pandashëm midis tyre e vërteton edhe jeta dhe vepra e krijuesit nga Livoҫi i Gjilanit, Ramadan Mehmeti i cili tashmë për lexuesin tonë dhe studimet tona të letërsisë ka ofruar e botuar një vistër veprash letrare, gjinish, zhanresh e ҫasjesh e stilesh të ndryshme, të cilat nxjerrin në dukje një krijues të përkushtuar, me dhunti interesimesh shumëdimensionale de me vokacion prej modernisti e risimtari.
Këto të gjitha i ndjejmë, i dallojmë dhe i shohim praktikisht derisa lexojmë, përjetojmë ose analizojmë veprën letrare të Ramadan Mehmetit. Dhe, përsëri, vepra artistike e këtij krijuesi na shtyn të thellohemi te dilema tjetër, te nevoja ose mosnevoja për të ndjerë kufirin ndarës midis të zakonshmës jetësore dhe të pazakontës artistike. Kjo nevojë shpesh na shpie në mundësinë për të ndjerë hyjnoren brenda krijimit. Dhe ajo shtohet edhe më kur takohemi me tema nga më të ndryshmet, që nga rutina e të jetuarit e deri te pafundësia e të përjetuarit e të ndijimit artistik, si vlim shpirtëror e thellësi mendore.
I them këto, duke mbajtur para vetes veprat e Ramadan Mehmetit, i cili ka treguar se ka frymëzim të thellë, të vazhdueshëm, të rrallë dhe të gjithanshëm. Kjo ka dalë në sipërfaqe dhe është bërë e dukshme për secilin lexues, sidomos kur nga ku krijues takohemi me zhanre e forma të krijimit letrar, që shrihen bindshëm ne arealin e krijimit shqip, fuzionohen natyrshëm me të e megjithatë, Ramadani mbetet gjithnjë vetja. Konstatojmë këtë, pasi ai tashmë ka gjetur vendin e tij meritor në letrat tona dhe është bërë pjesë e komunikimit letrar në përmasa kombëtare e më gjërë. Duke qenë pjesë e pandalshme e krijimtarisë letrare ndër ne, disa dekada me radhë, ai ka lënë gjurmët e veta në këtë shtrirje dhe ka ngulitur rrënjë arti, mendimi e kërkmi artistik edhe për të ardhmen. Se është kështu na flasin krijimet brenda veprave “Loja e ruletit”, “Ringjallja”, “Brigje shpirti”, “Mëkate të zgjuara”, “Bekimi i gjurmëve” e të tjera, për të kulmuar me vëllimet poetike ku bashkëbisedojmë, bashkëjetojmë dhe bashkëndjejmë dimensionin e të jetuarit real e të jetuarit artistik; ku dehemi me jetën e ku as edhe një moment nuk lirohemi dot nga vdekja, ndoshta mu pse kështu edhe ishin e u trasuan aspektet krijuese të këtyre dy krijuesve të mëdhenj, që tashmë kanë shkuar në amshim e sikur kanë mbetur fuqishëm këndej, pjesë të kësaj bote, të cilës asnjëherë nuk i është caktuar dot kufiri midis reales e artistikes: Mirko Gashin e Beqir Musliun. Kështu, krijimet e krijuesi lidhen pazgjithshmërisht.

 Vendlindja dhe universalja

 Dhe poeti Ramadan Mehmeti shkon tutje, duke ndërtuar godinën e tij imagjinative, të krijimit letrar, e cila ngulitet ndjeshmërive të lexuesvëe e mendjeve kritike, që analizojnë dhe vlerësojnë atë. Ndjeshmëria lidhet ngusht me vendlindjen, burimin e frymëzimit e dhembjen që nuk pushon së therruri asnjëherë. Dimesioni vendlindje e frymëzim shtyjnë përpara ndjenjën lirike dhe e mbështjellin atë me një vello epike, që vjen si rezultat i pësimeve shpirtërore e historike të popullit të cilit i përket autori e që bëhen pjesë e mendimit, dhembjes e kërkimit të autorit. Kjo më së miri shihet në krijimet ku autori i këndon Urës së Maskatarit, atij vendi real e mitik, ku vdekja mbillet nga njeriu e ku njerëzorja kërkon njeriun më fuqishëm se kurrë. Këtë dimension dhembjeje, shtazërie e njerëzie e shohim edhe në dramat e këtij autori. Kjo dhembje, ky krim e kjo shtazëri dhe etje për njerëzoren është edhe temë universale, sepse me këtë janë marrë të gjithë krijuesit e vërtetë, që nga koha më e lashtë e deri sot.
 Konkretja dhe abstrakja 

 Ramadan Mehmeti, në pothuaj të gjitha krijimet e veta, na del krijues që përvetëson, sublimon dhe gërsheton bindshëm konkreten dhe abstrakten, momente krijimi këto që atij i japin fuqi krijuese e lidhje të ngushtë me lexuesin e me realitetin, qoftë ai jetësor ose artistik.
Në këtë lidhje të konkretes me abstrakten, te ky krijues bëhen edhe më të dukshme fati dhe fatkeqësia e pandalshme e Kosovës, rrugë krijuese kjo që na lidh me tragjedinë, dhembjen, frymëzimin e parealizuar, brezat e martirizuar. I këtillë është edhe Gjilani, vendlindja e poetit Ramadan Mehmeti, i cili gjithë këtë e përjeton thellë, e ndjen artistikisht dhe e vë në jetë përmes vargjeve, dramave, prozave poetike, tregimeve e zhanreve të tjera, që i ka si mundësi për të jetësuar ndjenjat e preokupimet krijuese që ka. Ai ka arritur që nga vepra në vepër të ngjallë kujtesën tonë historike, duke ia dhënë asaj dimensionet e pafundëta, duke e shndërruar në kujtesë artistike. Duke i parë me sytë e mendjes varganet e atyre që të lidhur, të dërrmuar e të humbur, që edhe momentet e fundit të jetës i lidhin me më njerëzoren, etjen për jetë, liri dhe vazhdimësi gjeneratash.

 Forma dhe përmbajtja

 Duke qenë njohës i rrjedhave krijuese, kombëtare e universale, Ramadan Mehmeti luan, eksperimenton dhe realizon vlera artistike edhe me formën e përmbajtjen e shkrimeve të tij. Kjo shihet në prozën dhe poezinë e tij, në krijimet dedikuar të rriturëve e fëmijëve. Si shembull të veҫantive të formës dhe përmbajtjes së krijimeve të Ramadanit mund të merren libri i tij me tregime “Fusha e korbave”, vëllimet poetike “Loja e ruletit” e “Reuqiem për Mirko Gashin”, vëllimi me proza poetike “Hëna mbi tavernë” e vepra të tjera. Ky kujdes i vazhdueshëm që ka autori për formën e përmbajtjen, si veҫanti artistike, e bënë atë kërkues të vazhdueshëm, të kursyer në shkrime e të thellë në ndijime. Ky angazhim artistik e shpëton këtë autor nga rutina, nga skemat krijuese e i jep mundësi shprehjesh e kuptimesh të caktuara, të cilat e funksionalijnë dhe stabilizojnë veprën e tij në aspektin artistik.

 Krijimtari e ndërtimit të veҫantë

Krijimtaria e Ramadan Mehmetit sjell realitet të ri e të rrallë ndjenjor. Ky realitet shpesh del si rezultat i përvojës së tij jetësore, i përgatitjes shpirtërore e intelektuale që ka dhe i vizioneve që manifestohen përmes abstrakcionit poetik. Të gjitha këto dalin e marrin formë përmes ndërtimit të veҫantë të vargut, të tekstit prozaik e të nëntekstit të thellë të të gjitha krijimeve të tij. Shkrimtari, duke dalë nga një mjedis që vuajti shumë e që deshi shumë ndryshimin, bëhet pjesë e ndryshimeve të vazhdueshme artistike. Por, mu nga kjo ndeshen mes vete e marrin rrugë së bashku realiteti i zymtë jetësor dhe madhështia e tragjikës dhe heroikës që përshkohet nëpër to.
Në krijimet e hershme të Ramadanit dominon ndjenja rinore dhe vrulli i një nisme premtuese. Kjo nismë vjen duke u bërë pjesë e pandashme e jetës dhe e mendimit, e ëndrrës dhe pritjes, brenda së cilës vend me rëndësi zë vendlindja, si bazë frymëzimi e si vatër ku jetësohet ndjenja poetike. Prandaj ai, me të drejtë, mund të quhet poet i tabanit të fuqishëm, që e ka rritur dhe që i ka ndihmuar të ketë univers të gjërë krijues. Ky taban atdheu dhe ky universalitet i kanë dhënë mundësinë e fuqizimit artistik të shikimeve aq të gjëra mbi botën e dukuritë e saj.
Historia dhe e sotmja ndeshen kudo në vargjet e Ramadanit, ashtu si takojmë edhe njerëzit që ishin me të, në shumë faza të jetës e që patën ndikim reciprok krijues me të cilin është brumosur vazhdimisht. Dhe, nga përmbledhja në përmbledhje ai vjen duke e tipizuar e thelluar stilin e shprehjes, figuracionin e larmishëm dhe duke e gërshetuar lirikën me një sfond të vazhdueshëm epik, ku dalin në shesh dhembja e kërkimi, shpresa e shqetësimi, etja për idealën dhe shpesh edhe humbja e dashurisë, miqëve, asaj që mund të ishte ideale. Te “Testament letrar” Ramadani sikur ka arritur iddealen e dëshiruar dhe artistiken e tij të adhuruar.

Ferizaj, qershor 2013

A e shpëton arti shpirtin nga mëkati?(3)

Anketa jonë: A e shpëton arti shpirtin nga mëkati ?

FORCA MAGJIKE E ARTIT
MUNDËSON FALJEN E MËKATIT

 Dr. Bexhet ASANI

Pyetje mjaft e vështirë por edhe mjaft interesante dhe kontradiktore. Mendoj se arti e shpëton shpirtin nga mëkati. Më konkretisht nëse artisti apo artistja kanë pare një figurë njeriu shumë të bukur, pasi kanë shkuar në shtëpi ose edhe aty për aty kanë hedhur ndjenjat e tyre në letër, qoftë në poezi, pikturë apo në pentagram etj.,në njëfarë mënyre arti ka shuar ndjenjat e tyre sentimentale, kështu ata kanë lënë trashëgim vepra arti pa kryer ndonjë mëkat ndaj të bukurës, apo të bukurit. Por arti edhe e fut shpirtin në mëkat në njëfarë mënyre, poeti kur nuk i këndon gruas së tij, por thur vargje për një vajzë të bukur që ka parë. Piktori, në vend të portretit të gruas së tij, pikturon një vajzë tjetër mbase edhe më të bukur ose në të kundërtën poetesha apo piktorja. Që të dy palët e mira, e bukura, e madhërishmja, hyjnorja, pra, magjia e artit i fut në mëkat. Forca magjike e artit edhe nëse i lejon që të futen në gjynah falet qoftë edhe sikur të jetë mëkat fizik. Fundi i fundit sa artistë janë futur në mëkat me krijimet e tyre që nga lashtësia e gjer më sot dhe do të futen në mëkat derisa të ekzistojë bota. S' ka forcë që mund të ndalë uraganin e ndjenjave sentimentale të krijuesve artistë.

Të duash artin, nuk do të thotë se ke bërë mëkat !?
 

A e shpëton arti shpirtin nga mëkati? (2)

Anketa jonë: A e shpëton arti shpirtin nga mëkati?

KRIJUESI I FALET SHPIRTIT TË TIJ

Prof. dr. Begzad BALIU

E kam dëgjuar këtë pyetje edhe më parë dhe madje ia kam bërë këtë pyetje edhe vetes e të tjerëve. E kam dëgjuar dhe e kam lexuar në këtë variant apo në një variant tjetër, brenda të cilave lidhen dy faktorë të përhershëm: shpirti dhe besimi!

E para, prej diskutimit kolegial dhe prej leximeve të kësaj natyre, kam kuptuar se fjala është për një diskutim të motshëm, për të mos thënë biblik; dhe e dyta, prej diskutimit, përkatësisht prej monologut të brendshëm, kam kuptuar se më shumë se sa predikuesit e lidhur me institucionin fizik të fesë, besimtar është krijuesi i lidhur me institucionin shpirtëror të artit. E nëse është kështu, atëherë pse të mos besojmë se arti e shëron shpirtin nga mëkati.

Krijuesi i lidhur me artin është poeti, i cili më parë se sa para meshtarit, radhës së besimtarëve, prokurorit e madje togut të pushkatimit, i falet shpirtit të tij, e brenda shpirtit të tij ai krijon më të shenjtën e tij: poezinë! Cili poet nuk do të mëkatonte para prokurorit, togut të pushkatimit dhe madje para altarit të Shën Mërisë për hir të një interesi të madh materiale; dhe cili krijues do të pranonte të mëkatonte në poezinë e tij duke e dëmtuar artin e saj. Ndaluni një ditë dhe pyetni një krijues të artit, nëse do të pranonte të mbulonte syrin apo gjoksin e një gruaje në pikturën e tij në kundërshtim me vlerat artistike që i pretendon.

Më në fund, çfarë është krijimtaria letrare e cila nuk e çliron krijuesin nga një makth i përkohshëm apo i përhershëm. A nuk kemi shembuj të pafund të kësaj natyre. Sa krijues janë lutur para faltoreve apo kanë folur para tribunave popullore dhe akademike duke e fshehur të kaluarën e tyre, por jo edhe në krijimtarinë letrare, të cilën e zbuluan qoftë si narrator të veprave të tyre, qoftë si zëri i ndërdijes.

Si janë mbajtur gjallë popujt e vegjël pa ushtri të mëdha, gjuhët e vogla pa vepra të shkruara, me institucione fetare të përmbysura nga perandori apo tjetra: me artin e tyre të madh, me vlerat që kanë krijuar, me mesazhin që kanë dhënë dhe me besimin e brendshëm që kanë pasur në to! E në boshtin e të gjitha këtyre gjendet kush më parë se sa krijuesi, bardi shpirtëror i historisë së këtyre popujve.

Kjo është edhe arsyeja pse artit duhet besuar edhe atëherë kur ai nuk është i pranueshëm ashtu sikur duam ne.

A e shpëton arti shpirtin nga mëkati? (1)

Disa vite para luftës së Kosovës e kam pas bërë një anketë me krijues të artit me të vetmen pyetje: A e shpëton arti shpirtin nga mëkati?". Anketa ka pas zgjuar interesim të madh të lexuesve. Të anketuar ishin krijuesi dhe studiusi i letërsisë Akad. prof. dr. Sabri Hamiti, poeti i njohur Mirko Gashi dhe disa të tjerë.
Para disa ditësh mendova që ta ribëj anketën me po atë pyetje për faqën elektronike "Ora shqiptare". Pyetjen ua dergova rreth tridhjetë krijuesve të artit dhe brenda javës më arritën mbi njëmbdhjetë përgjigje. Publikimet e pëgjigjeve të anketës do të bëhën pa kurrfarë ndërhyrjësh. Titujt janë marrë  nga nga përgjigjet. Që nga dita e sotme 13 qershor 2013, për çdo ditë do të publikojmë nga një pëgjigje./ Haxhi MUHAXHERI/

 

SHPIRTIN E SHPËTON
NGA MËKATI 

VETEM  ARTI
ME VLERA  HYJNORE

Anastas NIKA: A e shpëton arti shpirtin nga mëkati ?

E menjëhere të vjen në mëndje pergjigjja, "Jo!". Po pyetja pasardhëse :”Cili ART” …?  Mandej të buron si mjalt  nga shpirti  pergjigjja “PO ARTI  I VERTETE, I MIRFILLTE, ME VLERA NJEREZORE NE KUFIJ HYJNORE - e shpeton shpirtin!".  Ndesa arti “i keq “,  arti i sjelljes, i evidentimit, përshkrimit e pasqyrimit  te antivlerave, si  sjellja e pasqyrimi  i dhunes, i krimit, i prostitucionit, i shkaterrimit të vlerave të mbartura në shekuj, si ai i shkatërrimit të familjes, i devijimit e shkatërrimit të personalitetit, i evidentimit te antivlerave të shoqerise si vlera të reja bashkëkohore moderne. Këto e të tjera te pasqyruara në art në të gjitha gjinite e llojet  e dëmtojne në ind shpirtin e personalitetin njerëzor, e mekati rritet në shkallën e tij më të lartë, e shoqeria  bëhet më e papërgjegjeshm, e për mua papërgjegjshmëria njerëzore është Fund i Botës.

Ashtu siç njeriu ka e duhet të ketë shtyllë kurrizore, duhet të ketë dhe shtyllë personaliteti (kupto vlera  themel). Veç kështu është në harmoni trupi dhe shpirti dhe mendja. Kur  kollonën në karakterin tënd  përpiqesh jo ta mbrosh por ta  shkatërrosh nga themelet, me siguri që çatia do të zejë  brënda… Siç flitet për rrezik  e shkatërrim të shtresave te ozonit, le të mendojmë se çfarë ndodh në shtresat e shpirtit njerëzor duke ngritur në art  gjërat më të fëlliqura të shoqërisë si vlera. Papërgjegjshmëri - do të thote jo sens masë të gjërave, e jo sens mase  dihet që është shkatërrim pa kthim …

Ka njerëz që janë kundër mitit, dhe fillojnë e çmitizojne gjërat, ku vetë çmitizimi kthehet në një tjetër mit …Nuk jam kundër asaj te flitet e shkruhet kur ato janë në zenith  të mitizimit, (por dhe ashtu kanë bukurine e vet e njeriu i shikon si maja që nuk i arrin dot) por ti hedhësh nga themelet e të mos lejosh asnjë lloj miti, kjo më duket shumë e rrezikshme…Edhe mitizimi  edhe çmitizimi  duhet bërë kujdes.

Unë e njoha Penelopën një grua që ruajti me dinjitet nderin e Odiseut, por më vonë do të lexoja një Penelopë tjetër nga Varnalis (une sjellë ndër mend shume gra ne Shqipëri e gjetkë, kur burrat shkonin në kurbet, e ato rrisnin femijen si fryt i nates se martesës, me sytë nga deti e në fund te fshatit mos çfaqej silueta e babait dhe burrit të saj qe me shpirt e deshte…) 

Ndoshta ja vlen të jetosh dhe duke pritur një gjë…Kush e di pse ka ardhur në këtë botë..? Besoj asnjë s’mund të japë përgjigjen e saktë, ai di vetem nga erdhi e ku do të shkojë në fund të jetës, por përse jetoi …Ndaj më kujtohet  Aleksander Dyma ku thotë se “’ nëse nuk do të ekzistonte Zoti, unë do ta krijoja atë’’…

Ku ka më bukur kur lexon  legjendën e Kostandinit e Doruntinës, e përpiqesh të ndërtosh tek vetja vyrtytin e mbajtjes së fjalës…ashtu si një makinë ka frena, tregues shpejtësie e tabela orientimi, edhe njeriu duhet të ketë “frena” dhe tregues të shpejtësisë edhe tabela …e keto ‘’frena’’ të personalitetit njerëzor duhen evidentuar në art dhe jo ti mëshojme  prishjes se tyre, ku makina njerëzore do të ike rrugë e pa rrugë, e dihen dëmet  e pallogaritshme …

Ndërsa nëse do të jete një art ku pasqyrohet fjala e mendimi me progresiv  në shekuj, sigurisht që arti e shpëton shpirtin nga mëkati…në artin ku unë shërbej i qëndroj besnik idesë time se që të jesh një aktor me vlera duhet të jesh  edhe më ‘’i shenjte’’ se vetë  njerëzit e shenjtë që shërbejnë në tempujt e besimit...

Nëse të krishterët  shkojnë në kishë, myslimanët në xhami , budistët në tempujt e tyre, bektashinjtë në teqe - duhet të dijmë se në teatër vijnë të gjithë, e madje dhe ateistët…e kupto sa i veshtirë është misioni artistik. Dihet që qëllimi  kryesor i artit nuk është të sjellë vetëm  kënaqësi, por së pari ‘’katharsis’’nje spastrim te shpirtit nga pluhuri i perditshëm  i jetës e kjo nëpërmjet argëtimit….por si mund të pastrojë një art i bërë  vetë pis, si mund te sjelle vlera morale nje artist imoral, që është në kundërshti me atë qe ben e jeton, vepron e mendon…

Si mund te ngre lart vlerat e atdheut një njeri kur se don atdheun e vet, nënën që e lindi, kur se don nënën e vet, birin qe solli në jetë... Si mund te ngre ne art vlerat familjare nje art e artist që nuk e don, e madje e lufton familjen si institucion…

Artisti për mua është  sakrificë, është një qiri që përditë digjet për të ndriçuar njerëzimin me vlerat  e vërteta të sjella e mbartura qysh në zanafillë të gjërave.

Pra kthehem tek pyetja e juaj duke dhënë përgjigjen : Po, një Art i vërtetë  ku shkrihet njerezorja e hyjnorja, e shpëton shpirtin nga mëkati.  Por qe të ndodh kjo, duhet që ata që vetë që bëjnë art,  të kenë nje ‘’antivirus’’ ashtu siç e ka kompjuteri…Une e kam nje te tille qe është Besimi te Zoti. Lum ai qe e kupton në themel, thellësi, lartësi e gjërësi dhe e përjeton këtë Kryefjali të jetës sime, e shumë të tjerëve.

Bjeshkë e Nemuna

Bjeshkët e Nemuna -
masivi me i rëndësishëm
dhe më interesanti
në Gadishullin Ballkanik

Reportazh nga Hasan HASANRAMAJ

Bjeshkët e Nemuna përfshijnë një sipërfaqe me tre mijë e pesëqind kilometra katrorë dhe shtrihen duke filluar nga rrethina e Liqenit të Shkodrës, Rrafshit të Dukagjinit, Luginës së Zetës, Plavës e Gucisë dhe të njëjtat përbehen prej njëzet e katër grupeve malore dhe njëqind e pesëdhjetë e dy majave të larta mbi dy mijë metra. Numri më i madh i grykave, kantoneve, luginave përfshijnë një sipërfaqe mej një mijë kilometra katrorë . Këto masive malore nga populli janë quajtur dhe quhet edhe sot “Bjeshkët e Nemuna”
Nga bisedat të cilat i zhvilluam me profesorët e gjeografisë dhe shumë qytetare të fshatrave mësuam së regjioni i Bjeshkëve të Nemuna shtrihen në trekëndëshin ndërmjet maleve Dinarike në veriperëndim, maleve të Sharrit në juglindje dhe Rodope në lindje dhe verilindje të cilat në tërësi përfshijnë një sipërfaqe me tre mijë e pesëqind kilometra katrorë, të cilat përbehen nga njëzet e katër grupe malore, të cilat në gjirin e vet kanë njëqind e pesëdhjetë e dy maja të larta lartësia e të cilave sillet nga dy mijë metra, grykave, luginave të cilat kapin një sipërfaqe më se një mijë kilometra katrorë.
Këto masivë malorë në popull janë të njohur si Bjeshkët e Nemuna. Për hir të vërtetës dhe për sqarim për të gjithë lexuesit tanë, të cilët deri tani nuk kanë pasur rastin të lexojnë literaturë nga autorët e ndryshëm nga lëmi i gjeologjisë, gjeografisë, botanikës, historisë e lëmenjve të tjerë lidhur me sistemin e mirënjohur malor të Bjeshkëve të Nemuna të gjitha faktet dokumentojnë së termi “Bjeshkët e Nemuna” është term popullor i cili qysh në vitet e dyzeta të shekullit XIX për herë të parë në literaturën shkencore si të tilla e përdori gjeologu i njohur francez AMI BONE me emërtimin shqip “Bjeshkët e Nemuna” krahas emërtimit “Alpet Shqiptare të Veriut”.

Në fund të shekullit XIX, përkatësisht në vitin 1898 Velimiroviqi për herë të parë e përkthen nga gjuha shqipe emrin Bjeshkët e Nemuna në “Prokletia”, duke u mundua që të bëjë emërtime të reja për disa pjesë të Bjeshkëve të Nemuna, kurse autori tjetër serb Jovan Cvejiqi për herë të parë emërtimin “Prokletia” e përdori në një publikim tjetër gjatë viteve 1899, 1913, 1921 dhe 1924.
Pra, emërtimi Bjeshkët e Nemuna është emër i cili i përket gjuhës shqipe popullore. Pra ne nuk kemi të bëjmë vetëm me emra “ të bukur” duke shndërruar vendin tonë në një vend me ylbere, luledielli, fustane të bardhë e të tjera. Pra emri “Prokletia” është origjinal i përkthyer nga gjuha shqipe në atë sllavishte, e jo nga sllavishtja në gjuhën shqipe si po komunikohet te ne shqiptaret.

Në anën tjetër emërtimi Alpet Shqiptare në realitet përtej mase është një emër artificial dhe si i tillë është term ndërkombëtar, e jo i gjuhës shqipe dhe i shqiptareve.
Bota e gjallë e Bjeshkëve të Nemuna e shprehur nëpërmjet florës, vegjetacionit është e begatshme dhe e llojllojshme, para së gjithash nga fakti së edhe bota jo e gjallë është e begatshme. Begatia e botës së gjallë është rezultat i proceseve historike, si dhe evolucion gjatë të cilës Bjeshkët e Nemuna për shkak të pozitës jugore të Evropës, por edhe të Gadishullit Ballkanik si rajon mesdhetar gjatë kohës së akullnajave nuk kanë qenë të atakuar nga të ftohtët dhe të akullnajave në masë të madhe si në Evropën Perëndimore dhe atë të mesme.

Si të tilla këto bjeshkë kanë qenë rajoni më i rëndësishëm i cili ka mundësua shumëllojshmërinë e botës bimore dhe asaj shtazore të ruhet në këtë masiv malor. Si dëshmi që Bjeshkët e Nemuna në kohën e akullnajave i takojnë periudhës glaciale janë liqenet glaciale të Gjeravicës në një lartësi më të madhe se dy mijë e treqind e pesëdhjetë metra.
Bjeshkët e Nemuna përfshijnë pjesën perëndimore dhe veri- perëndimore të Rrafshit të Dukagjinit, të cilat janë vazhdim i maleve të cilat shtrihen që nga Liqeni i Shkodrës, Plavës, Gucisë e deri të luginat tektonike të lumit Iber. Këto bjeshkë që nga pjesa lindore dhe juglindore lëshohen deri në afërsi të qyteteve e Pejës, Deçanit e Gjakovës. Bjeshkët e Nemuna janë vazhdim i sistemit të maleve Dinarike dhe të njëjtat bëjnë pjesë në sistemin e maleve të reja të cilat kryesisht përbehen prej shkëmbinjve gëlqeror të cilat në të shumtën e rasteve mbërrijnë trasheshin deri në njëmijë metra.

Bjeshkët e Nemuna me maje të larta dhe të thepisura dhe shumë bukuri tjera të rralla që rrallëkund i shef syri i njeriut hynë në radhën e maleve më të “egra”, jo vetëm në vendin tonë, por edhe në Evropë.
Në kompleksin e bukur të Bjeshkëve të Nemuna kemi nëntë maja të larta me një lartësi prej dy mijë metrave, kurse maja e Gjeravicës ka dymijë e gjashtëqind e pesëdhjetë e gjashtë metra. Lartësia mesatare e Bjeshkëve të Nemuna e kalon mbi njëmijë e gjashtëqind metra, kurse lartësitë e këtyre bjeshkëve në pikëpamje strukturale, kryesisht janë të përbëra prej shkëmbinjve gëlqeror të struktura të ndryshme, ku mbizotërojnë shkëmbinjtë e mozaikut të cilat kryesisht mbështetën mbi formacionet e ndryshme paleozoike.

 Në gjirin e tyre gjinden forma të ndryshme të cilat kryesisht janë krijuar nga proceset fluro glaciale, si pasojë e të cilëve është formimi i grykave të thella të mbuluara me druaj të llojeve të ndryshme dhe bukuri tjera të rralla të cilat tërheqin vëmendjen e çdo kalimtari dhe vizitori. Në vargmalet e Bjeshkëve të Nemuna mjaftë është i shprehur erozioni, ku ndikim të madh ka përbërja strukturale e tokës në një anë, kurse në anën tjetër reshjet e dendura atmosferike të cilat e bëjnë shpëlarjen e shkëmbinjve.
Sa i përket klimës në kuptimin makro klimatik dhe rajonal është varianti me i ndërlikuar të tipit mesdhetar e cila në lartësitë e mëdha është krejtësisht tjetër, përkatësisht në variantin klimatik polar dhe sub polar.
Ky gërshetim i klimës ka krijua një kompleks të ndërlikuar të kushteve ekologjike të cilat në rajonin e Bjeshkëve të Nemuna kanë qenë për paraqitjen dhe ekzistencën e florës dhe faunës të begatshme dhe të shumëllojshme.
Territori i Bjeshkëve të Nemuna gjithashtu shquhet edhe për shumë llojshmërinë biologjike te peizazheve, falë pozicioneve gjeografike, kushteve gjeologjike, pedologjike, hidrologjike të karakteristikave të relievit e të klimës. Reliefi i thyer dhe kushtet tjera për ekzistencë dhe ruajtjen e një numri të madh dhe të llojllojshëm të botës bimore dhe shtazore.
Andej, Bjeshkët e Nemuna janë padyshim pasuria me e madhe e trashëgimisë natyrore të Kosovës ndaj të cilës detyra e çdo qytetari të komunave të Deçanit dhe Junikut dhe Qeverisë së Kosovës, Ministrive duhet të shërbejnë si instrumente efikase për mbrojtjen e vlerave natyror të cilat rrallë kund i shef syri i njeriut. Të dhënat e shumta sidomos të viteve të pas luftës tregojnë së Bjeshkët e Nemuna dhe vlerat e tyre natyror çdo ditë e më shumë po shkatërrohen dhe shkretërohen nga dora e qytetarëve shkatërrues dhe dëmtues të komunave të Deçanit e të Junikut ?! ...

Burimi: "Bota sot"

Shpella e Gadimes, kjo bukuri e rrallë.

Është një nga shpellat më të njohura shqiptare, më gjatësi prej 1500 metra. Kjo shpellë gjendet në fshatin Gadime, në afërsi të Lipjanit në Kosovë, në magjistralen Prishtinë- Shkup, rreth 20km nga Prishtina.

Kjo është shpella e vetme turistike në Kosovë, dhe është hapur për turizëm në vitin 1976, pas shumë punimeve që janë bërë për heqjen e dheut dhe zhavorit, për t`i hapur kanalet apo korridoret e saj. Shpella është hulumtuar në një gjatësi prej 1260m, por pjesa më e madhe e saj është ende e pahulumtuar për shkak se është e bllokuar nga materialet e ndryshme që i ka sjellur lumi i afërt. Kristalet që gjenden në këtë shpellë janë shumë të rralla prandaj këto kristale janë vlerë evropjane. Tempoja e rritjes së kristalit në një cm për 30.000 vit e tregon se shpella mund të jetë e vjetër diku 80.000 vite.

Kjo shpellë është e zhvilluar në një thjerrëz të gëlqeroreve të mermerizuara me dimenzione të vogla hapësinore. Ajo është formuar nga lumi nëntokesor i cili kalonte nëpër kodrën e Myrtyrit, para se ky lum të formonte shtratin e tij, ku më pastaj është mbushur me baltë gjatë kohës kur gjithë fushë e Kosovës e mbulonte liqeni. Karakteristike për këtë shpellë janë formacionet e aragonitit, por edhe pëmbajtja e shkëmbinjve të mermert prej nga e merr edhe emrin, dhe është e dekoruar me dekorime të mineraleve nga më të ndryshmet.

 

Si u zbulua?

Shënimet e para të shkruara për ekzistimin e shpellës duket se janë marruar nga një fshatar me emrin Ahmet Asllani i cili në oborrin e shtëpisë të vet gjatë punimit (thyerjes) të gurëve kishte hasur në një gropë të vogël nga e cila vinin reflektime të dritës. Kjo ka ndodhur në vitin 1969.Pasi që fshatari kishte shikuar me vëmendje ai ishte magjepsur nga bukuria dhe shkëlqimi i kristaleve stalagmite. Për datën në të cilën janë futur në aktet zyrtare këto shënime nuk dihet. Por në fshat flitet se fshatarit fatlum ,për lajmërimin që kishte bërë, i janë dhuruar katër shtëpi mesatare të asaj kohe. Personat e angazhuar për matjen e gjatësisë së shpellës kanë vërtetuar pohimin e gojëdhënës së fshatarëve e cila thotë se:një lepur dhe qenë (zagar) kanë hyrë në gryken e shpellës në Gadime dhe pas disa ditësh kanë dalur në sipërfaqe në Janjevë. Dhe më të vërtet largësia ajrore në mes të këtyre dy fshatrave është 12 km.

Ata që kanë vizituar brendinë e shpellës, kanë lajmëruar se edhe brendia e saj është po aq e bukur sikurse ajo që shohin turistët dhe ndoshta edhe më e bukur. Në shpellë si duket ka edhe disa dukuri tjera natyrore siç është liqeni madhësia e të cilit ende nuk është matur. Hulumtimet e mëtejme speleologjike të hapësirave të supozuara, janë të mundshme dhe atë në katin përdhesë dhe të sipërm. Kjo shpellë ka tri hyrje natyrale dhe ato gjinden në një lartësi mbidetare prej 576-584m, dhe 6-10m mbi nivelin e lumit. Temperatura brenda në shpellë sillet prej 9.6-16 grade celsius, varësisht nga stina e vitit.

Shpella e Memerit Gadime është e hapur për vizitë çdo ditë pune që nga mëngjesi deri në pasditen e vonë. Vizita për një person është 2.5 Euro dhe bëhet me ndihmë të ciceronit.

Në galerinë në vijim mund të shikoni disa foto të shpellës por ata që e kanë vizituar e dijnë që kjo mrekulli mund të përjetohet vetëm duke e vizituar personalisht. Në mundësinë e parë që keni, ndani pak kohë për Shpellën e Gadimes.

 

Nga MILINGONA.NET

 

 

 

Mitet dhe mitologjia ne krijimtarine e Naim Frasherit

Rexhep Qosja
(fragmente)

Naim Frashëri është një prej shkrimtarëve të rrallë të traditës letrare shqipe i cili ka shfaqur në shkrimet e tij pikëpamjet për rolin e mitologjisë në letërsi. Ndikimi i mitologjisë në krijimtarinë e tij shtrihet prej vjershave të përmbledhjes së parë dhe deri tek poemat e fundit. Po ndikimi më i dukshëm i mitologjisë në krijimtarinë e tij është tek poema “Istori e Skënderbeut”.
Më dukshëm sesa figurat e ndryshme mitologjike, për ndikimin e mitologjisë në krijimtarinë e Naim Frashërit rrëfejnë mitemat e ndryshme që përdor ai. Në këto bërthama të mitit shihen më fort lidhjet e krijimtarisë së tij me mitologjinë jo pse mund të jenë aq të shpeshta, por pse, si përfaqësuese të botëpërjetimit dhe të botëkuptimit mitologjik, rrëfejnë për ndikime më thelbësore të mitologjisë në krijimtarinë e tij. Në poemën heroike “Istori e Skënderbeut”, më shpesh sesa në vjershat dhe në poemat lirike, mund të gjenden disa pamje dhe situata, që të përkujtojnë mitema të ndryshme të lashta.
Cilat janë këto mitema?
Në këngën II të “Istorisë së Skënderbeut” Naim Frashëri kallëzon se si Gjon Kastrioti detyrohet t’ia japë sulltan Muratit peng të tre djemtë, të cilët ai i çon në Adrianopojë. Marrja peng e bijve të Gjon Kastriotit, ndër të cilët është dhe më i vogli, Gjergji, duket si një riprodhim i mitemës mbi mërgimin e heroit mitologjik.
Në të njëjtën këngë të “Istorisë së Skënderbeut”  kallëzohet dhe ëndrra e nënës së Skënderbeut, së cilës, në gjumë i kishte dalë

Një kuçedrë, nj’egërsirë
Me ca sy të xgurdulluar!
Në mest të gjakut po rrinte,
Rreth  e rrotull vështronte
Shumë frynt’ e shkrofëtinte,
Dhe tym e flakë lëshonte.
Tre nga djemt’ e saj kish zënë
E si ujku po i çante,
Si shqerra posht’ i kish vënë,
Edhe mushkërit’ u hante!
M’i vogëlthi po vinte,
Si engjëll pshtjellë me dritë
Si lëmsh’ i djellit ndrinte,
Nat’ e errët’ u bë ditë.
Kuçedrësë ju lëshua,
I ra me kordhët dh’e vrau!

Në këto vargje sikur riprodhohet mitema e lashtë mbi luftën fitimtare të heroit mitologjik kundër kuçedrave dhe fuqive të tjera të errëta mbinatyrore. Po këto s’janë të vetmet mitema të riprodhuara në ëndërr në “Istorinë e Skënderbeut”.
Në këngën III të “Istorisë së Skënderbeut” kallëzohet se si e ëma, kur kishte qenë shtatzënë me Gjergjin, kishte ëndërruar se kishte lindur një dragua. Në të njëjtën këngë, ndërkaq, thuhet se si Skënderbeu kishte lindur “me një shenjë si shpatë” në krahun e djathtë. Si në rastin e parë, ashtu dhe në rastin e dytë riprodhohet mitema, më pak a më shumë e ndryshuar, mbi lindjen e çuditshme dhe me shenja të çuditshme, të heroit mitologjik.
Në këngën V të poemës kallëzohet edhe për babanë e Skënderbeut, Gjonin, i cili, si hije çohet prej varrit dhe shkon në Azi që ta vërë në dijeni të birin, Gjergjin, i cili këtu bënte luftëra në krye të ushtrisë turke, për robërinë e tmerrshme që kishte pushtuar atdheun e tij, Shqipërinë. Ky rrëfim, pa dyshim, të përkujton mitemën mbi heroin mitologjik, që çohet prej varrit dhe u shkon në ndihmë të afërmve dhe njerëzve të tjerë, që gjenden në rrezik. Në qoftë se mitemat e sipërthëna janë ëndrra, pamje apo situata më të zhvilluara apo më të rrudhura të këngëve të ndryshme, kënga XII e “Istorisë së Skënderbeut”, në tërësi, përbëhet nga një mitemë e zgjeruar. Në këtë këngë Naim Frashëri rrëfen për ngritjen e ëndërruar të Skënderbeut në qiell. Miti i lashtë në këtë këngë të poemës së Naim Frashërit është riprodhuar në mënyrë të anasjelltë: në vend se të zbresë në mbretërinë e vdekjes, heroi ngrihet në qiell. Megjithëse nxitjen krijuese për riprodhimin e mitemës mbi zbritjen e heronjve mitologjikë në botën nëntokësore e merr prej “Komedisë Hyjnore” të Dantes, anasjellën në të NaimFrashëri e bën nën ndikimin e mitologjisë fetare.
Parafytyrimet mitologjike që krijon Naim Frashëri në poemën “Istori e Skënderbeut”, duke riprodhuar me më pak a me më shumë ndryshime, mitemat e lashta, nuk janë të rastit dhe nuk janë pa lidhje me tërësinë në të cilën përdoren. Ato janë të dhëna artistike me të cilat ai përpiqet të arsyetojë ndërtimin mitologjik të personazheve të këtyre poemave.
Mitologjia në krijimtarinë e Naim Frashërit ka vlerë simbolike. Duke e paraqitur botën si luftë ndërmjet së mirës dhe së keqes, dritës dhe errësirës, lindjes dhe vdekjes, gjithmonë fitojnë apo duhet të fitojnë e mira, drita, lindja, heroi. Ai u krijon lexuesve modele prej të cilave duhet të marrin mësime se si të sillen, se si të veprojnë dhe se si të mendojnë në jetën e tyre.
Nuk ka dyshim se në sajë të botëpërjetimit dhe të botëkuptimit mitologjik bota poetike e Naim Frashërit përjetohet si një botë në të cilën ballafaqohen ide, mendime, ndjenja dhe forca përmasash të mëdha që me madhështinë e tyre e shqetësojnë imagjinatën e lexuesit.

Burimi: KLASALETERSI.COM

Çfarë besonin paraardhësit tanë

Nga Mark KRASNIQI

Të bardhat janë një lloj shtojzovallesh, vajza të bukura, pra, diçka si zanat. E Bukura e Dheut, edhe kjo është njëfarë zane. Kjo figurë mitologjike është e njohur jo vetëm në Ballkan, por edhe në botën arabe, nga duhet të ketë ardhur ndër ne. Dragoi, kuçedra, syri i keq, lugati, shtriga etj.
Për të dhënë një pasqyrë më të gjerë, më të plotë të mitologjisë së një populli, nevojitet kohë më e gjatë dhe punë sistematike hulumtuese në terren në vise të ndryshme, përveç studimit të literaturës ekzistuese për këtë temë shumë të gjerë dhe shumë të lashtë. Ndër ne, mjerisht, nuk ekziston ende të paktën një sprovë konkrete, për të përmbledhur në një botim botën mitologjike shqiptare, e cila është shumë e pasur dhe, në disa vise, e ruajtur dhe e gjallë deri më sot.
Por, megjithatë, materiale të mbledhura, vështrime dhe studime fragmentare kemi, qoftë nga autorë të huaj, qoftë nga njerëzit tanë të aftë për këtë punë.
Të dhëna dhe analiza më të plota gjenden në veprat e albanologëve të njohur, siç ka qenë, p.sh., Hani, Nopça, Durham, Lamberci dhe shumë të tjerë. Autorë shqiptarë dhe mbledhës të materialeve të mitologjisë sonë popullore ka shumë, të cilët në revista të ndryshme (p.sh., "Leka", "Hylli i Dritës", "Drita" etj...), ose në botime të tjera kanë dhënë kontribut të vlefshëm për njohjen dhe ruajtjen e kësaj pjese të rëndësishme të kulturës shpirtërore të popullit tonë.
Punën më të madhe për këtë e kanë bërë etnografët tanë pas Luftës së Dytë Botërore, qoftë me kontributet e tyre të vlefshme shkencore të botuara në revistën "Etnografia shqiptare", "Kultura popullore" e materialeve në Institutin e Kulturës Popullore.
Gjithsesi, shtrohet nevoja e botimit të një vepre më të gjerë, në të cilën do të paraqitej, të paktën në vija kryesore, mitologjia e popullit shqiptar, e cila, në kushte të reja ekonomike, kulturore dhe përgjithësisht shoqërore, ka humbur fare rolin e dikurshëm të saj dhe së shpejti mund të qitet në harresë përgjithmonë. Kështu do të varfërohej historia e kulturës së popullit tonë.
Nga shumë punime të autorëve tanë e të huaj, këtu po përmendim vetëm dijetarin tonë të shquar prof. Eqrem Çabejn (1908-1980), i cili qysh në vitin 1939, ka dhënë një pasqyrë të shkurtër, por të qartë, të mitologjisë sonë popullore, botuar frëngjisht në revistën "Revue international des etudes balcaniques", nga e cila po paraqesim vetëm disa të dhëna dhe mendime të tij, të cilat ai i ka zgjeruar dhe shqyrtuar më vonë edhe në botime të tjera të ndryshme.
Në besimet popullore, thotë Çabej, ruhen shumë figura të moçme, të cilat në mitologjinë tonë paraqiten me emër të ri dhe me disa ndryshime kuptimore. Në mitologjinë tonë shpesh përmenden "hijet", si figura mjaft të papërcaktuara, por gjithsesi me kuptimin e një demoni, të një fantazme.
Në Kosovë me fjalën "hije", në kuptimin mitologjik, mund të përfshihen demonë të ndryshëm, por para së gjithash - bota "andej varrit", të vdekurit, zakonisht shpirtra të ligj. Bajlozi i detit përmendet në folklorin tonë mjaft shpesh.
Në Kosovë ka kuptimin e një përbindëshi. Të bardhat janë një lloj shtojzovallesh, vajza të bukura, pra, diçka si zanat. E Bukura e Dheut, edhe kjo është njëfarë zane. Kjo figurë mitologjike është e njohur jo vetëm në Ballkan, por edhe në botën arabe, nga duhet të ketë ardhur ndër ne.
Dragoi, kuçedra, syri i keq, lugati, shtriga, etj., personazhe këto mitologjike, të njohura ndër shumë popuj.
Këtu po përmendim vetëm disa qenie të tjera të kësaj sfere si i paraqet Çabej, të cilat në Kosovë njihen pak ose aspak, të paktën me emrin përkatës. Kështu, p.sh., në Kosovë nuk dëgjohet për Errëtat e Dheut, të cilat Çabej i përmend sipas të dhënave të albanologut gjerman Lamberc. Gjithashtu Dhamsuta është ndër ne e panjohur.
Kështu u quajtka në viset tona veriore "një pelë përrallore, me në shpinë kalorësin të quajtur Dhevështruesi". Tek arbëreshët e Italisë ekziston Fata, e cila duhet t'i përgjigjet zanës ndër ne. Në gojëdhënat e zonës së Përmetit përmenden Floçkat, vasha të bukura me flokë të gjata, që mendohej se rrinin në ujëra e në puse. Edhe Kshetrrat ose Kshetzat, ishin të ngjashme me Floçkat. Hyjrija e Detit është një lloj sirene, pastaj Xhullitë e Judi, janë figura të njohura në zonat tona të veriut, por edhe ndër bullgarë e rumunë. Karakonxholli është figurë mitologjike ndër ne, e ardhur nga mitologjia turke. Në Kosovë njihet me emrin "Kallakonxhë", e cila udhëtarin e huton, ia mjegullon mendjen dhe nuk di të orientohet në hapësirë. Gogu, Sanagogu ose Herri është njëlloj xhuxhmaxhuxhi, shkurtabiqi ose kokërrmeli. Figura mitologjike më pak të njohura janë gjithashtu Mëmëdreqja, lloj përbindëshi në besëtytnitë e hershme ndër shqiptarët (arbëreshët) e Sicilisë në Itali, kurse në besimet e tyre në Kalabri Manaqeli ka qenë njëlloj hijeje.
Nuset e Malit dhe Orët e Malit kanë qenë lloj zanash, emri i të cilave rrallëherë zihej në gojë. Emri i tyre ishte tabu (i ndaluar), prandaj zëvendësohej me emërime, si p.sh., "Qofshin të bardha", "Ato të lumturat", "Ato të mirat" etj., siç thuhet në Kosovë. Në viset e veriut Shurdhi ka qenë demon i rëndësishëm. Në mitologjinë e trakëve të vjetër ky ishte hyjni e motit të keq. Figurë e ngjashme me Shurdhin, në veri ka qenë Verbti. Gjarpri i shtëpisë në disa vise quhet Vitore. Në mitologjinë e shqiptarëve të Çamërisë Vitoret ishin tri Fatitë që mendohej se i vinin foshnjës te djepi natën e tretë të lindjes dhe ia caktonin fatin që do të kishte në jetë. Emri i vitores në thelb është vejtore, "ajo që end pëlhurë, endëse, emër që del edhe me trajtën vektore", - pra, ato ishin endëse të pëlhurës së jetës. Zana - në mitologji është simbol i një vashe me bukuri të pashoqe. Ky emër rrjedh prej hyjnisë romake Diana - hyjnia e pyjeve dhe e gjuetisë. Huazimi i figurave mitologjike në popujt e Ballkanit dhe më gjerë ka qenë i ndërsjellë, duke bërë edhe përshtatje të ndryshme në emër, e disa raste edhe në kuptim. Kjo dukuri është që nga koha antike. Kështu, p.sh., Zeusi, hyjnia kryesore helene (greke), ndër shqiptarët gjithashtu merrej si hyjni, ndoshta me më pak rëndësi se siç e kishte në Greqinë antike, dhe me emër të vendit Zojz.
Edhe hyjnesha romake Diana ka qenë e njohur në mitologjisë ilire dhe trakase, ndoshta më me pak autoritet se te romakët, por prapë me kurorë hyjnie. Mitologjia jonë është tepër e ngarkuar me figura e besime të ndryshme. Përkundrazi, ilirët - të parët e shqiptarëve, duket se kanë qenë më realë ose të paktën më racionalë në këtë pikëpamje. Ata besonin në fenomenet e natyrës. Për ta zot ka qenë, para së gjithash, dielli, pastaj hëna, ujët, rrufeja, bubullima, shiu, zjarri etj. Pra, ilirët besonin në trupat qiellorë dhe në fuqitë natyrore, të cilat ndikonin për të mirë ose për të keq mbi jetën e veprimet e tyre të përditshme.
Mitologjia e të parëve tanë të lashtë, pra, nuk ka qenë e ngarkuar me shtriga, lugetër, magji etj., të cilat u shfaqën ndër ne shumë më vonë. Profesor Çabej ka botuar në revistën "Yllyria" një studim tjetër për zakonet dhe doket e shqiptarëve, ku, përveç të tjerash, shpjegon edhe disa të dhëna mitologjike, sidomos prejardhjen e figurave dhe dukurive të ndryshme të saj. Më vonë (më 1942) ka botuar një studim të posaçëm me titull "Diana dhe Zana", dhe më 1972 artikullin "Disa figura të besimeve popullore shqiptare". Ai, ndër të tjera, thoshte se qysh te Gjon Buzuku (shekulli XVI) përmenden në "Mesharin" e tij "gjigandët" - fantazma me shtat të gjatë e natyrë luftarake. Ai gjithashtu përmend fjalën "hije" me kuptimin e një fantazme tjetër. Edhe në veprat e Pjetër Budit (1566-1622) ka elemente të besimeve tona popullore. Në veprën e Pjetër Bogdanit "Cuneus prophetarum" më 1685, shfaqen zanat si figura mitologjike. Nga fjala "gjigand", të cilën e përmend Buzuku, vjen fjala "vigan" që është sot e përhapur në gjuhën tonë, me kuptim të njeriut me shtat të rritur, të lartë, të zhvilluar. Në Mirditë, shkruan Çabej, ekziston një figurë mitologjike me emrin kuptimor "Dhevështruesi", i cili "në net pranvere vë veshin tek dheu, për të dëgjuar a vjen njeri për së largu dhe a gjëmon ujët e nëndheshëm. Ai gjithmonë shkon kaluar në vithe të "Dhamsutës", një pelë e pagojë që kalon nëpër male e dete dhe shpie larg e larg atë që do të shpëtojë me anë të saj". Në Dukat të Vlorës, në malësitë e Labërisë, besohej në një lloj zane shtatgjatë, të cilën e quanin Suta "drenusha" dhe përfytyrohej në trajtën e një lope.
Ndër shqiptarët e jugut, në Toskëri, Mali i Tomorrit (2418 m) ka kuptim mitologjik dhe mbahej mal i shenjtë. Në majë të tij jetojnë gjallesa mitologjike, një zog i shenjtë, hyjni të ndryshme. Njerëzit bënin be mbi këtë mal si në një gjë më të shenjtë e më të shtrenjtë "për Baba Tomorrin", "për të mirin Tomorr". shumëkush, nga frika e respekti, as emrin nuk ia përmend, por thonë "ai" dhe bëjnë be "për atë çukë".
Figura, personazhe mitologjike ndër ne ka shumë, siç shihet edhe nga kjo që u tha më sipër, por besimet dhe ritet magjike në kuadër të mitologjisë, gati që as nuk mund të numërohen, sepse çdo krahinë, çdo zonë, bashkësi etnike, fisnore, fshatare, familjare, etj., mund të kenë disa veçori, disa besime e besëtytni, disa "bidate" ose zakone, të cilat nuk i ka tjetërkush. Madje, edhe njeriu si individ mund ta ketë botën e tij vetjake nga sfera e magjisë dhe e mitologjisë në përgjithësi. "Tim për shpi, adet për njeri", - thotë populli. Mitologjia është pus pa fund, të cilit nuk i shteret kurrë ujët. Prandaj, si u tha më parë, edhe me këtë rast mund të japim vetëm fragmente nga kjo fushë e gjerë e kulturës shumë të lashtë, më të lashtë se çdo religjion dhe çdo normë tjetër morale të kodifikuar, në çfarëdo mënyre, qoftë nga çfarëdo bashkësie të shkallës primitive ose të përparuar kudo në botë. Zakonet e ndryshme me ceremonial të caktuar, veprimet magjike, në shumicën e rasteve lidhen me stinë të motit, me festa, me ditë të shënuara, me pjesën e caktuar të ditës, pastaj me vend ose me objekt të caktuar. Disa "adete" bëhen në pranverë, disa të tjera në vjeshtë, disa ditën e ndonjë feste, të tjerat ditën e martë, të premte etj., kurse disa paradite ose në mbrëmje, sepse "ashtu duhet", disa zakone lidhen me një kodër, me një lis, me varre, me vende të shenjta ose të nderuara dhe kështu me radhë. Disa lidhen me fillimin ose me mbarimin e shumë punëve.

Burimi: FORUM-AL.COM

Ramiz Kuqi

Ramiz Kuqi u lind më 2.9.1948 në fshatin Kotlinë të Kaçanikut, ku ka mbaruar katër klasë të shkollës fillore, për ti vazhduar mëpastaj edhe katër klasë tjera në Kaçanik. Shkollën e mesme e ka mbaruar në Ferizaj. Ka studiuar në Universitetin e Prishtinës në Degën Gjuhë e Letërsi Shqipe. Ka punuar mësimdhënës i kësaj lënde në Gjimnazin “Skënderbeu” në Kaçanik. Nga viti 2006-2010 ka udhëhequr Kolegjin “Aga Xhite “ në Ferizaj.
Ka magjishtruar në temën “ Aspekte të krijimtarisë letrare të Ndre Mjedjes”.Është anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës dhe anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Norvegjisë.
Nga viti 201o jeton në Oslo të Norvegjisë.
Belbëzimet e para poetike i a bërë si student. Poezinë e pare “ Një natë” e ka botuar në revistën letrare “Jeta e re” në vitin 1977. Ka bashkëpunuar me shumë revista letrare në Kosovë. Me nga një cikël poezish është prezantuar në panorama poetike “ Goca e Kaçanikut”,1980 dhe “ N’ Kaçanik”,1992,grup autorësh.

Ka botuar këto vëllimet me poezi:
“Degë e ndarë”, 1977,”Rilindja”,Prishtinë,
“Asnjë zog”, 2000,” Rozafa”,Prishtinë,
“Një cope diell”, 2oo6, Rozafa,Prishtinë,
“Atdheu, metaforë e dhembjes”,Prihtinë,
“Heshtje biblike”(Tacere biblica”,shqip-rumanisht,2012,Bukuresht të Rumanisë,
“Biblisk Tysland”,vëlllim në gjuhën suedeze,2012,Bukuresht të Rumanisë
“Biblical silence”,vëllim në anglisht, Amanda Adit,Bukuresht 2013
“Virgjil I kryqëzuar”, 2013, “Dea”, Tiranë,
Disa aspekte të krijimtarisë letrare të Ndre Mjedjes(monografi), 2012,Tiranë,
Është prezantuar edhe në dy antologji:
“Foc Nestins” (Zjarr i pashuar”,”Amanda Edit”,grup autorësh,shqip-rumanisht, 2012,Bukuresht
“Varg në përjetësi”, “Amanda Edit”, 2012, Bukuresht,
Në botim e sipër është vëllimi “Virgjil i kryqëzuar”, në gjuhën italiane.
Shkruan herë pas herë vështrime edhe kritike mbi vepra dhe autorë shqiptarë.



ATDHEU
 
Ka sytë e shqiponjave
Zgjuar rri
Mbi heshtje fjalëshE rritet
Ndër breza
Atdheu
Shkronjë e përplasur
Mes oqeanësh
Rri zgjuar sot
Dallëndyshe qielli
Mbi lirinë e brishtë
Foshnjë e posalindur?!
Ngritu mbi veten tënde
Kosovë!
Për hir të nënave
Që ta falen lirinë!
Atdheu...

5.2.2013




NË ÇAMËRI

Do zbresim

Voglushi im
Me kalë të bardhë

Në arat
Kur gjyshi dikur
Mbillte misër grurë
E këndonte mbi flamur

Kur gjyshja
Në tëbane
Milte bagëtinë
Me shtrungë

Do shëtisim maleve
E te deti
Të na presëTeuta
Pa Dhimitër Farin

Ta ndezim një zjarr
Në mesnatë
Bubullimë

Kthehemi
Vogëlushi im
Me kalë të bardhë
Në Çamëri

8.2.2008



BIRI IM

Të kërkova stinë me stinë
As eshtrat nuk t'i gjeta
As varr askund
Vjen pranvera e mugullojnë lulet
E (s)' rritet liria
Dëgjoj cicërimat e zogjve
Dhe shpendët shtegtarë
E sërish kthehem në dhembjen time
Biri im
Të kërkoj edhe sonte
Buzë oxhakut shkrehem në vaj
Marr në dorë një fotografi
Tek lozja dikur me Ty
...të shtrëngoja fort në grykë
Sikur donte dikush të të rrëmbente
Larg vatrës sime
Babai nuk rron më
Ka vdekur nga malli yt
Që nuk të gjeti kurrë!
Sa stinë sa herë bie shi
E qielli bubullon
Më duket se dëgjoj një zë
Këtu jam nënë
Në tokën e Kosovës
Po s'mund të dalë
Kam shumë plagë në trup
Në Preshëvë e Veri
Plagë kam nëna ime
Plagë shekujsh rënduar mbi supe
Do vij një ditë do vij
T'i puth sytë tu nënë
Dhe sërish do ik në luftë
Liria s'ka arritur ende nënë
Po zihet kjo ëndrra ime
Si valë mes detit lundron!
Të kërkova stinë me stinë
Biri im!

28.1.2o13



DESHTA

Edhe sot ta puth ditën në qerpik syri
Të mos trembet nga kjo stuhi malli
Dhe erërat që fryjnë mbi detin e tërbuar
Zot sa rëndë kur ora nuk rrah si do ti
Gjunjas eca nëpër stinë rrahur nga shiu
Të arrij atje majë malesh ta vë një flamur
Me puthje të re ta zgjoj këtë ditë të urtë
Në gjumë po rrinte mejtuar të një krua
Pinte ujin me vashat e trembura nga sytë
Që qiellin vështronin si me buzë zot sa keq
Kur bota s'ta njeh shpirtin e dëlirë as strallin
Kur zjarre ndez endrrat flejnë në krah të djathtë
Deshta sot ta puth ditën në qerpik syri miku im
Mikja ka lëshuar kokën mbi shkronja harrimi
E grimcon fjalën e djeg udhën me heshtje?!

27.1.2013



THANE SE BINTE SHI

Me lindi nena ne stine vjeshte
Me 2 shtator
Pa prerje cezarikeNe aren me kallinj
Mes penenash leshi me mbeshtolli
Thane se binte shi
Me shtrengoi fort ne gjoksin e saj
Me uroi
Te kem atdhe
E dashuri
Vajin e kujen nuk e deshti
Me tha koken lart mbaje
Shikoje diellin pa syza
E henen e plote me yje zjarr
Kurre mos the bese e fjales
Beri vend ne sofer e varg
Dashurise

Thane se binte shi...

 

1.9.2011

 

 

 

ME DOGJI FJALA

Ti dole nga foleja e stines
Me vetetime ne dore

Me bere laure
Ne ballin e fjales

Cuditerisht si veshe
Lekure ulkonje

Toke e palevruar
Qenka njeriu!

Sa me thelle ta germosh
Ia njeh shkronjen e alfabetit

Ti dole nga foleja e stines
Me fytyren e nates

Me dogji fjala...

Oslo,28.1.2012

Mitologjia shqiptare dhe figurat e saj

Mitologjia shqiptare ështe një mitologji popullore dhe pagane e cila është pak e studiuar dhe për këtë arsye nuk ka një kodifikim të qartë se cilat janë me vlerë të plotë e cilat me gjysëm vlerë.
Mitologjia shqipate ka ndikuar edhe në mitologjitë e tjera ballkanike


Gjurmë të hershme

Dëshmitë burimore, shkrimet e kërkimtarëve në këtë lëmë të dijes u takojnë shek.XIX-XX, por dhe në shekujt e Mesjetës arbërore e më tej kemi të dhëna të copëzuara për mite, rite e besime ndër Shqiptarë, në trojet e tyre etnike e më tej në diasporë.
Këto arritje në kërkime do të duhej të ndaheshin në ato me natyrë thjeshtë dëshmuese, dokumentuese, përshkrime dukurish të këtij lloji dhe, së dyti, në ato me natyrë sintezash, interpretimesh, në vështrim krahasues në kohë e në shtrirje hapsinore të ndryshme.
Në shek. XIX u shënuan arritje të një shkalle të lartë në studimet krahasuese të gjuhësisë indoeuropiane e në këtë vështrim u ngjall shumë interesi për kërkime të mitologjisë krahasuese, në sinteza, në interpretime të këtyre dukurive me rrënjë parahistorike, bërë nga dijetarë të vatrave më të shquara shkencore e universitare të Europës, të Amerikës e më tej. Kjo frymë kërkimesh, ndonëse në një shkallë më të vogël, u ndje dhe në Shqipëri. Këtu, kryesisht nga të huajt e më pak nga Shqiptarët, u mblodhën materiale të natyrës mitologjike, të besimeve pagane, po më tepër u dhanë mendime krahasuese e interpretime. Mendime të këtij lloji u dhanë më tepër në kuadrin e gjuhësisë krahasuese ose si reflektim i kulturës antike greko-romake a të ndikimit sllav e bizantin në Mesjetë.
Duhet sqaruar se burimet materiale, objekte të zbuluara nga arkeologët në shkrime ose mbishkrime të ndryshme, sado të pakta, i kemi që nga koha ilire e parailire, nga periudha greke e romake e nga tërë periudhat e Mesjetës. Për këto shtrirje kohore nuk ka munguar as paraqitja ikonografike e hyjnive të ndryshme, fytyra në gur a qeramikë, qoftë vendëse po me emra grekë a romakë, qoftë dhe me emra ilirë, ose fare pa emërtime mbishkrimore. Të dhëna me interes janë bërë të niohura nga zbulimet arkeologjike, nga hulumtimet e ilirologëve, arkeologëve, balkanologëve, nga gjuhëtarë të gjuhësisë krahasuese indoeuropiane; emrat e tyre do të dalin në brendinë e krerëve të ndryshëm të punimit.
Po përmendim vetëm pak gjëra më domethënëse nga mitologjia ilire, duke e marrë atë brenda një kompleksi kulturor e në të njëjtën shtrirje gjeografike, po natyrisht në dhënie e marrje tepër të shkrirë bashkë në mes kulturash etnikisht të ndryshme.
Në një rrëfenjë mitike, shënuar nga disa autorë të antikitetit, në variante të ndryshme, thuhet se Kadmi, i biri i një mbreti fenikas, duke kërkuar motrën e vet Europën, arriti së pari në Beoti ku themeloi qytetin Teba, pastaj shkoi e zuri vend ndër llirë, ku, me të shoqen Harmonia lindi i biri: lliriosi. Duke u mbëshjellur nga gjarpri, ai mori pamjen e atributet e tij. Pas vdekjes Kadmi e Harmonia u kthyen në gjarpërinj e ashtu kaluan në jetën e përtejme”. Sipas një varianti tjetër, lliriosi gjarpër pati shumë fëmijë, djem e vajza. Këta fëmijë krijuan fillesën e fiseve ilire, fise që mbajnë emrat e tyre: emërtimet e fiseve në gjininë mashkullore u quajtën “bijtë e llirit”, ndërsa ato femnore: “bijat e llirit”. Pati dhe personalitete historike përtë cilat besohej se kishin lindur nga gjarpëri.
Ndër llirë është dëshmuar gjerësisht kulti i hyjnisë kalorës luftëtar. Ndër ta përmendet hyjnia kalorës i Japodëve, Medaurus, paraqitur hipur mbi kalë e me shtizën në dorën e majtë. Ikonografia ilire me paraqitje të kalit a të hyjnive kalorës është e pasur. Për të siguruar fitore në luftë a fat, në veprime të.ndryshme flijonin kuaj. Po janë të njohura ndër ta dhe sakrifica njerëzore: Në Desareti, në anë të Korçës, afër lumit Eord (Devolli i sotëm) llirët, për të siguruar fitore në ndeshje me ushtrinë pushtuese, si nathonë Kurti Rufi, Flavi Ariani etj, therën aty: tre djem, tri vajza e tre desh të zinj. Këta ua kishin bërë fli perëndive të tyre, sipas besimittë shenjtë, përt’iu dhënë guxim e siguri përfitore luftëtarëve të tyre, (“llirët dhe lliria tek autorëtantikë’,…, f. 156,235).
Traditës ilire e parailire i përket tempulli i Dodonës pranë Janinës me malin Tomaros., me Lisin e Shenjtë e me tri plakat që tregonin permes gjetheve të lisit e zhurmës së enës së bakërt, fatin e ardhmë të njerëzve. Ndoshta në tempullin e Dodonës kemi një përzierje besimesh e ritesh pellazgo-greko-ilire.
Njohim tek llirët disa emra hyjnish e diçka dhe tiparet e tyre: hyjni të natyrës e të burimeve, me emra të interpretimit grek a romak ose të zanafillës ilire: Diana, Ika, Vidasus, Thana, Silvani, Jupiteri i Partinëve, Medaurus, Menzana, Diana e Kandavëve, Bindi, Redoni, Andini, Sentona, Latra e kështu me radhë. Përgjithësisht këto janë hyjni të natyrës, të burimeve, të detit ose perëndi të gjithfuqishme si simotrat e tyre antike greke e romake. Hyjni tepër domethënëse është Redoni -hyjni ilire e detit, prej nga na është ruajturemri i tij deri sot: Kepi i Redonit (Rodonit) në bregdet në Adriatik, në veri të Durrësit.
Në shkrime të ndryshme, po dhe në dëshmi arkeologjike të shekujve të ndryshëm të mesjetës, janë ruajtur copëza besimesh, ritesh, mitesh të paganizmit, diku në një paraqitje më të qartë e diku më të mjegulluar. Këto dukuri të religjionit pagan të Mesjetës arbërore, sado që të thërmuara, si mendojmë ne, janë një urë e fortë ndërlidhëse në mes Lashtësisë llire e Kohës së Re të të njëjtit areal gjeografik e njerëzor, në vështrim të trashëgimive në fushë të mitologjisë. Nuk mund të mohohen këtu as dhëniet e marrjet me popujt e tjerë në kulturë, për të njëjtën kohë.
Në varret e Arbërve të Mesjetës së Hershme vërejmë vendosjen e kufomës nga perëndimi në lindje (në varr), vegla e amuleta, rrethimi i varrit me gurë ashtu si ndodh dhe në praktikë, i shoqëruar me besime të caktuara që kanë arritur deri në Kohë të Re. Në stolitë arbërore (shek. VI-XI) vërejmë shenja simbolike të kultit të diellit, të kultit të hënës. Vathët e veshit te gratë janë në formë të gjysmëhënës, ashtu si ndodh dhe në ditë të sotme në gratë e Mirditës e të Matit etj. Edhe sot kulti i hënës në besimet popullore lidhet shumë me gruan e me fatin e saj në jetë, në shendet, në shërim, në lindje fëmijësh e tjerë. Në objekte të asaj kulture vërejmë kalin në hedhje fluturim dhe mendojmë se kjo ka të bëjë me hyjninë kalorës të llirëve; vërejmë zogjtë fatidikë, kultin e dorës e një seri shenjash të tjera me domethënie besimesh pagane. Kulti i dorës i pasqyruar, ndër të tjera, dhe në bërjen e saj si zbukurim në gdhëndje në gurë: në dyer, në porta, në vatër, në pëmendore. Në një dokument të vitit 1323 përmendet festa e Rushajëve me ritet përkatëse (Thallorzy, Jireçek, Suffllai, “Acta et diplomata… Vindebonnae”, 1913, v.l, f.156, nr.527), çka flitet për atë festë pranvere që ka ardhë me shumë ritederinëditëttona.
Tek Histoha e Skënderbeut (viti 1510) e Barletit dokumentohet shumë mirë gjama e burrave ashtu si bëhet deri në shek. XX; është dëshmuar shumë herë në shkrime të ndryshme si më 1466, pastaj nga P. Budi e F. Bardhi në shek. XVII e me radhë. Mirat e Fatiet, të përmendura shumë herë te Barleti në veprat e tij, si mendojmë ne, s’janë tjetër veçse Orët e Zanat shqiptare.
Sipas studimeve gjeologjike e sipas dëshmive historike, liqeni i Shkodrës është formuar para shumë mijëra vjetësh, ndërsa legjendat mitike të mbledhura në shek.XX tregojnë se ai është formuar tash vonë e formimin e tij e lidhin me plakën e Krozhës. Eshtë interesant se për formimin e vonshëm të këtij liqeni na flet dhe Barleti në “Rrethimi i Shkodrës” 1504 (Tiranë, 1962, f.30-31). Aty ndër të tjera thuhet: “Po kështu, me sa duket, vërtetohet edhe sa më kanë rrëfyer banorët ma të moçëm të këtij vendi, të cilët më kanë thanë se aty ku sot ndodhet liqeni dikur ka qenë tokë plot me burime të pashtershme, nga të cilët lindi ai liqen i mrekullueshëm”. Pra lindjen e këtij liqeni e tregonin si rrëfenjë mitike pleq ‘të Kohës së Barletit, gjë që është tepër domethënëse për të njohur kujtesën popullore për këto rrëfenja fantastike. Kjo legjendë mitike na përmendet pra dhe në shek. XX, si mbijetojë e një kohe tepër të lashtë.
Gj. Buzuku në parathënien e “Mesharit” (v.1555), paragr.ll, i porosit besimtarët që të venë në ritet e krishtera në kisha e “të braktisin atë të shtremnën” që, sipas nesh janë ritet pagane: të Kthimit të Diellit për Verë, të Buzmit, të Vitit të Ri, të Ditës së Zojës’(me 25 mars) të Shën Gjergjit (23 prill), të Shën Gjonit (24 qershor) e festa të ndryshme pagane të prodhimit. Këto rite pagane i praktikonin për të shtuar bereqetin e mirëqenien në familje. Gj. Buzuku i kthen të tëra në qëllime të riteve të krishtera e shton: “Dheju kurta banikëtë, Zotiynë (prajo aiipaganëve: M: Tirta) ka meju shtue ndërju që të korrat tueja të zgjaten deri së vjelash dhe të vjelat deri në të mbjella”. Në popull thuhej deri tash vonë kjo shprehje, si sipër, për qëllimin e riteve pagane.
Pjetër Budi në veprat e relacionet e tij na njofton për gjamën e burrave, për disa rite e besime pagane që praktikoheshin në popull. Të njëjtën gjë bën F. Bardhi, e ndër të tjera na përmend Kuçedrën e Arbënit në një kuptim mjaft domethënës për mitologjinë shqiptare. P. Bogdani në veprën e tij, duke folur për bubulfimën përmend besimin popullor sipas të cilit me rrufe qet Shën llia kundër”kafshës së keqe”, pra kundër Kuçedrës që është gjarpri përbindësh e shkatërrues, besim që në disa variante e gjejmë dhe sot në popull. Autori e kundërshton këtë besim popullorduke e shpjeguaratë si një dukuri thjeshtë natyrore. A. Bogdani në një këngë popullore të veçantë (botuar në veprën e P. Bogdanit) na përmend Zanën e Pashtrikut që këndon, që është ruajtëse e gjallesave, e mirësisë, me ato tipare të natyrës që e ndeshim edhe sot në popull.
Relacionet e të dërguarve apostolikë në trojet shqiptare, në shumë raste flasin për besime e rite pagane. Kështu, M. Bici më 1610 na bën të ditur se banorët e malësisë të Mirditës (Fandi) vazhdonin t’i bënin festat me kalendarin e vjetër se ndryshe, sipas besimit të tyre pagan, do t’u pakësoheshin prodhimet e bujqësisë. Gr. Mazreku shkruan më 1650-1651: “Ai që kishte ethe ose atë të tokës shkonte e gjenin një gur mbi varrin e ndonjërit, e çonin nalt atë rrasë, aq sa të mujte me kalue ipërkulun nën atë rrasë ai i smuti dhe (punë e madhe e zanatit djallëzor) aishërohetnga ethetosepre’jsë tokës, dhe kjogja dukete pabesueshme… Edhe këto i kam mallkue tue mos i pranue në rrëfimin e kungimin e shenjtë, edhe me ndihmën e Zotit e kanë lanë atë rrugë”, (Relac.ll, 1965, f.445).
Të shumta janë praktikat e natyrës pagane në malësitë shqiptare. Relatori Kerubini tregon më 1638: “… në çfarëdo ditë tjetër që u ndodhte ndonjë rrezik, po n’atë ditë mbanin dhe mbajnë festë, dhe thonë: në këtë ditë më ka ndodhë kjo e keqe etj; dhe kështu shumë ditë të tjera tëjavës i mbanin dhe i mbajnë festë, si të martën, t’enjten etj. Festën pastaj e bejnë në këtë mënyrë: burrat, disa bajnë kusht që me bamë atë punë në të cilën kanë pësue rrezikun, sip.sh., mos me pre ose mos me lavrue tokën, por bajnë punë të tjera; disa të tjerë rrijnë krejtpa punë; gratë nuk tjerrin, nuk bajnë pëlhurë, ose nuk bëjnë ulishtë, porbajnëpunë të tjera. Po të ketë shpërthye stuhia në ndonjë vend në një ditë të enjte, të gjithë pastaj bajnë kusht që mos me punue në vneshtë t’enjteve të secilës ‘javë”. Përsa upërket festave “ma shumë i çmonin ato të vetat të kota, se sa ato të kishës” (Relacione 11, f. 1,11) • Në dëshmi të ndryshme të këtyre shekujve (XVI-XVIII) janë shënuar shumë konsiderata për besimet e malësorëve shqiptarë, më shumë rite e besime pagane e tregohet se janë shumë të përciptë në kultin e krishter; thuhet se kanë emrin të krishterë, po aspak besimin (Kerubini).


Kërkimet në shek. XIX dhe XX

Në shek. XIX dhe gjysmën e parë të shek. XX për mitologjinë e Shqiptarëve kanë shkruar shumë autorë, ndonëse asnjëri nuk e rroku këtë temë në mënyrë tërësore dhe gjerësisht në vështrim gjeografik; asnjeri nuk përfshiu në këtë objekt treva të gjera të banuara nga Shqiptarët, as problematikat kryesore të kësaj fushe.
Shkrimet për mitologji e besime ishin krerë, sythe a pasazhe të veçanta në revista e gazeta të kohës. Kjo temë u rrah nëpërmjet përshkrimit të mënyrës së jetesës, dokeve e zakoneve të popullit tonë e sidomos përmes krijimtarisë folklorike; aty u fol dhe për përkatësinë e Shqiptarëve në fetë e organizuara dhe marrëdhëniet mes grupeve nga konfesione të ndryshme, pasqyruar në shkrime të shtypit shqiptar dhe të huaj. Në botimet folklorike të kësaj periudhë gjejmë material me rëndësi për mitologji e besime (veçanërisht në këngët legjendare, në balada, këngë rituale dhe elementë besimesh e mitesh në përralla).
Autorët që u muarën pak a shumë me këtë temë mund t’i ndajmë në dy grupe të mëdha: 1. të huaj; 2. Shqiptarë.
Ndër autorët e huaj që botuan materiale e studime për mitologji e besime ndër Shqiptarë mund të përmendim A. Bouë me “La Turquie de l’Europe”, Paris, vol. II, 1840; J. G. Hanin me “Studime shqiptare” (Jenë, 1854), “Përralla greke e shqiptare” (Leipcig, 1866), “Udhëtim në viset e Drinit e të Vardarit”(\ 867) e vepra të tjera të tij; G. Majer, H. Pedersenin me “Teksteshqipeme fjalor“(1895), F. Nopçën me vepra: “Shqipëria, kultura shpirtërore”, “Pikëpamje fetare” (dorëshkrime) e shkrime të tjera të tij të botuara, M. Durham: “Mbiorigjinën e disa fiseve dhe zakoneve në Ballkan”(Londër, 1928); M. Hasluck, “Një kult imalit në Shqipëri të Jugës”e disa elementë mitologjikë në shkrime të tjera të saj; M. Lamberc: “Përralla shqiptare”, (Vjenë 1922), “Mitologjia e shqiptarëve” – botuar në “Fjalori i mitologjisë” (Shtutgart, 1970). F. Degrand “Souvenirs de la Haute Albanie ou Gegarie”, Paris, 1901. Në një masë më të paktë, material me interes për mitologji e besime ndër Shqiptarë botuan dhe shumë autorë të tjerë të huaj të shek. XIX e të fillimit të shek. XX, përfshirë vepra e artikuj të tyre.
Materiali i mbledhur dhe i botuar prej tyre ka në përgjithësi karakter përshkrues; na japin të dhëna me rëndësi për elementë të ndryshëm mitesh dhe besimesh në popullin tonë; ajo çka është më me interes, të tillë elementë në kohë të tyre ishin akoma të gjallë në trevën shqiptare ë, më vonë, ato i gjejmë ose të zbehura shumë, ose të zhdukura fare. Këtu qëndron dhe vlera e punës së tyre si regjistrues e ruajtës të materialit faktik. Këto materiale të tyre të botuara janë mbledhje të rastit e kanë karakter fragmentar; u mblodhën në qendërbanime të kufizuara dhe, në vendet ku u mblodhën në mënyrë të përciptë dhe krejt fragmentare, mitet e besimet në lidhje me kultet bujqësore e blegtorale në popullin tonë; nuk ju ranë në sy, ose i regjistruan vetëm kalimthi disa figura shumë të rëndësishme të mitologjisë popullore shqiptare si Dragoi, Kuçedra, Nëna e Vatrës, Vitorja, Ora, Zana, Nëna e Diellit, Plaku i Kopshtit, Dordoleci për të rënë shi, rite e zakone në lidhje me buzmin, në lidhje me Zjarret rituale të vitit e kështu me radhë.
Ka patur raste që popullin tonë ta paraqisnin si një popull fare pagan, duke e ulur përfaqësimin e krishterimit e të islamizmit nga Shqiptarët deri në asgjë, gjë që historikisht nuk i përgjigjet së vërtetës.
Autorët e huaj që shkruan për mitologji e besime të popullit tonë në shek.XIX dhe në fillim të shek.XX, problemin e tipareve unitare të popullit tonë, doemos brenda larmisë së shfaqjeve të ndryshme të këtyre dukurive, në burime të ndryshme të jetës si bujqësi, blegtori, mjeshtëri e zeje, të shfaqura këto në rite e figura të veçanta mitologjike, nuk i shtruan thuajse fare. Ata nuk u nisën nga fakti se përt’u ruajtur këto lloje mitesh e ritesh për shekuj të tërë në formë mbijetesash, duan një bazë të caktuar ekonomiko-shoqërore tradicionale, në kuptimin e tyre prodhimtar, si burim jetese, brenda një kompleksi kulturor etnik me tiparet e tij të mëvetësishme.
Në raste të veçanta disa autorë u përpoqën të shpjegojnë edhe origjinën e besimeve nga popuj të caktuar të lashtësisë: llirë, Trakë, Grekë, Romakë, Gjermanë, Sllavë, e kështu me radhë. Por në shpjegimin e burimit etnik të tyre u nisën nga prirje të njëanëshme, që i vërenin dukuritë e këtij lloji në mënyrë krejttë thjeshtëzuar, ta zemë, nxorën zanafillën e dukurive të caktuara të besimeve pagane nga qytetërimet më të zhvilluara të lashtësisë ose të burimit sllav, duke u nisur vetëm nga origjina e fjalës me të cilën emërtohet ky apo ai element, duke u nisur nga ngjashmëri e ndryshime të rastit. Ata në përgjithësi nuk kishin parasysh ngjashmëritë e rëna në sy të disa dukurive të këtij lloji, evoluimin, dëshmitë arkeologjike; nuk i bënin analizë të gjithanëshme objektit në shqyrtim, duke sjellë argumente të ndryshme historike të mundëshme, pra nuk e shqyrtonin fenomenin në të tërë kompleksitetin e vetive e të shfaqjeve të tij, brenda një etnokulture të caktuar. Nuk analizonin në masën e duhur kushtet historike e social-ekonomike që përcaktuan ruajtjen e këtyre kulteve te Shqiptarët.
Në përcaktimin e origjinës etnike të miteve e riteve të ndryshme shpesh herë u nisën nga kritere thjeshtë të gjuhësisë historike (sipas fjalorëve të etimologjisë) dhe në këtë mënyrë i ndanë elementët si anë sasiore në origjina të ndryshme: ilire, greke, mesdhetare, kelte, slave, etj. Një klasifikim i tillë i bërë nga këta autorë është shumë arbitrar dhe në përcaktimin e treguesit etnokulturor nuk ju përgjigjet aspak kritereve rigoroze. Këtu duheshin marrë në konsideratë tiparet e ndryshme të veçanta që na shfaqen në brendi të miteve e besimeve të ndryshme, faktorin kohë që ndan lashtësinë nga shekulli XIX-XX, pamundësinë për të njohur në imtësi etnologjinë e popujve të vjetër apo dhe të popujve të sotëm, qoftë dhe kur për ta janë shkruar vëllime të tëra, por megjithatë për dukuri të veçanta nuk ka shkruar askush e megjithatë ato ekzistojnë në këtë apo atë popull. Hahni, Nopça, Lamberci e Durhami, Koci në përcaktimin e origjinës entike të fenomeneve të ndryshme janë më argumentues e më të përmbajtur, por edhe tek ata u paraqitën, ku më pak e ku më shumë, zgjidhje të thjeshtëzuara të këtij lloji, ndoshta dhe për arsye të materialit të pakët që ata kishin në dorë në ato kohë. Megjithatë ata bënë në këtë vështrim një punë të madhe prej pionieri, u hapën rrugë kërkimeve në këtë fushë të dijes, dhanë disa mendime me peshë në ndriçimin e dukurive të caktuara.
Intelektualët e mëdhenj shqiptarë të Rilindjes Kombëtare dhanë kontribut të rëndësishëm në të dëshmuarit e etnokulturës shqiptare e tëfunksionevetësaj.
Në shkrimet e tyre dhanë materiale me rëndësi për mitologjinë e Shqiptarëve. Ata u munduan të shpjegojnë bazën unitare të popullittonë, të shfaqur nëpërmjet mitesh e besimesh të lashta. Pashko Vasa na thotë se populli shqiptar betohet për qiell, për dhë, për gurë, për ujë, për mal, për fushë, për diell, për hënë dhe nuk betohet për perëndi e për shenjtorë. Ai tregon se këto forma betimi janë shprehja e atij besimi të lashtë vendës që të parët tanë kanë ruajtur që nga lashtësia. Ai thekson se betimet publike Shqiptarët i bëjën mbi gurë pavarësisht nëse ai që bën betim është katolik, ortodoks a mysliman.
J.Vreto, K.Kristoforidhi, N.Frashëri, A.Z.Çajupi, Shtjefën Gjeçovi, na flasin për kultin e Tomorrit si një vend ku ruhen rite e besime vendëse të Shqiptarëve e që janë dëshmi uniteti në traditat e lashta të këtij populli. Ata duan të tregojnë me këtë se populli ynë, pavarësisht nga dallimet fetare të feve monoteiste të ndryshme që sjellin me vete dhe veçime në tiparete kulturës sëtraditës, në kompleksin kulturortëtij, populli shqiptar shquan për njëjtëshmëri e pra është e domosdoshme që të bashkohet e të luftojë për pavarësi kombëtare, për përparim. Rilindasit venë theksin në lidhjet e marrëdhëniet e forta shoqërore e familjare midis elementëve shqiptarë nga besime të ndryshme. J.Vreto shkruan: “… meqenëse pas ndarjes fetare, Shqiptarët ortodoksë nuk lidhin krushqi me vëllezërit tanë Shqiptarë muhamedanë (ndonëse martesat midis tyre në disa vende vazhduan përnjë kohë të gjatë edhe pas ndarjes fetare) u gjet një mënyrë tjetër afrimi, ajo e vëllamërisë, dmth një i krishterë qeth fëmijën e një muhamedani, duke i prerë atij disa fije flokësh të kokës”. Pra në anët rituale e të besimeve të lashta vendëse ruajtën njëjtësinë kombëtare.
“Të gjithë pothuaj aristokratët muhamedanë shqiptarë, që quhen turqisht bejlerë, kur martohen, dërgojnë, në kundërshtim me fenë e tyre, pikërisht një mik të krishterë, që pajisei me leje të hyjë edhe në harem për të shoqëruar nusen. Ky zakon duket si një i njëjtë me zakonin e kumbarës që përdorej para ndarjes fetare…”
Autorët arbëreshë të Italisë (rilindas) si J.De Rada në botimet e tij letrare e folklorike, A. Argondica në artikujt e tij në “lli i Arbëreshëvet” e të tjerë, na japin materiale me vlerë për mitologji e besime të’ Arbëreshëve. De Rada, duke u nisur nga qëllime atdhetare, bër kahasime në mes mitologjisë shqiptare dhe asaj të lashtësisë. Zgjidhjel përgjithësisht janë romantike e të pabazuara. Në disa raste bëher përpjekje për të treguar bazën unitare të miteve e besimeve të trevës shqiptare (në Shqipëri) me ato të Arbëreshëve të Italisë.
Folkloristët shqiptarë të Rilindjes si Th. Mitko me “Bletën shqiptare” (1878), S. Dine me “Valët e detit” (1908), Z. Jubani (1871) me “Pëmnbledhje këngësh popullore dhe rapsodi poemash shqiptare” dhe më pas ata të Pavarësisë si B. Palaj, K. Kamsi, S.Th. Frashëri, K Taipi, S. Kolea, R. Alikaj, N.Suma, Ll. Karafili (Bardhyli), M. Sirdani, I Dalliu, V.Xhaçka, H. Bushati, K.Shtjefni, e të tjerë, në botimet e tyre ne japin material me mjaft interes për mitologji. K. Kamsi, na ka dhënë disa artikuj të veçantë kushtuar riteve e zakoneve kalendarike si Dita e Verës, Shën Gjergji etj, po dhe për mite e besime të lashta vendëse në përgjithësi në popullin tonë (si “Besime të popullit në Labëri”, Diturija, 1927-1928 etj.) Punime të shumta e me shumë vlerë ka botuar I.Dalliu për fshatra e qytet të Tiranës. Gjatë periudhës së Pavarësisë nga autorë të ndryshëm u botua material me interes në disa të përkohëshme si “Albania” e Faik Konicës, “Kalendari Kombiar” i M. Frashërit, “Hylli i Dritës”, “Leka”, “Diturija”, “Shkolla kombëtare”, “Njeriu” “Drini”, “Përpjekja shqiptare”, “Normalisti”, “Vatra Shqiptare”, “Zani i Naltë”, “Njeriu”, “Cirka”, Normalisti” etj.
Gjeçovi na jep një material me vlerë për mite e besime të popullit tonë dhe, duke u nisur thjesht nga një ndjenjë atdhetarizmi, dukuritë e ndryshme të mitologjisë i shpjegon si të origjinës trako-ilire, pa sjellë argumentat e duhur në këtë drejtim. Gjeçovi mblodhi një material tepër të gjerë për kultin e gurit, për kulte të ndryshme të natyrës, për rite të jetës familjare, për rite të festave të motmotit, për rite e flijime në ndërtim dhe, për më tepër, këto i gjurmoi në një hapësirë shumë të gjerë të trojeve shqiptare. B.Palaj krahas eposit legjendar e të së drejtës dokësore, mblodhi mjaft materiale për rite, për besime, për figura të mitologjisë popullore, ashtu si bëri dhe kolegu i tij eksplorues – Gjeçovi.
Gjatë kohës së rilindjes e sidomos gjatë Pavarësisë e deri më 1945, i vërejmë të botuara në organe të ndryshme të shtypit, në botime të veçantë, shumë mite, rite e besime të ndryshme të popullit tonë, me burim nga terreni, nga jeta e banorëve e këto më kanë shërbyer shumë si burime me vlerë në kërkimet e mia. Por duhet shënuar se në disa raste kanë qënë të përziera dhe me elementë të marrë nga letërsia greke e romake e; duke qënë të tilla jemi shmangur prej tyre, duke i marrë gjithnjë burimet në mënyrë kritike.
Një kontribut me rëndësi në studimin e mitologjisë shqiptare ka dhënë profesor E.Çabej me punimet e tij në këtë fushë që në vitet ’30 e deri në ditët e sotme (1976). Kontribut me shume rëndësi është studimi për figurën mitologjike Zana, për disa f igura të mitologjisë popullore, si Vitorja, Gjigandët, Herri e tjerë elementë e figura të mitologjisë. Ka studiuar dhe eufemizmat ndër shqiptarë. Në fushën e mitologjisë shqiptare kanë dhënë studime e materiale me vlerë dhe studiuesit M. Krasniqi, A. Uçi, K. Halimi, Z. Sako, Q. Haxhihasani, Rr. Zojzi, e A. Gjergji, D. Statovci, S. Fetiu, U. Xhemaj e tëtjerë.


Historia

Të dhëna dhe analiza më të plota gjenden në veprat e albanologëve të njohur, siç ka qenë, p.sh., Hani, Nopça, Durham, Lamberci, dhe shumë të tjerë. Autorë shqiptarë dhe mbledhës të materialeve të mitologjisë sonë popullore ka shumë, të cilët në revista të ndryshme (p.sh., “Leka”, “Hylli i Dritës”, “Drita” etj…), ose në botime të tjera kanë dhënë kontribut të vlefshëm për njohjen dhe ruajtjen e kësaj pjese të rëndësishme të kulturës shpirtërore të popullit tonë
Disa nga aketo figura jane si me poshte:


Zana e malit

Zana e malit është krijesë mitologjike shqiptare me veti tepër origjinale autoktone dhe e krahasueshme më tepër me figura të këtilla ballkanike dhe malore të popullsive në gadishullin ballkanik dhe është mjaft larg e krahasueshme me Artemidën e grekëve,Dianën e romakëve. Vështire se mund të shkohet në një krahasim deri te Thana e ilirëve. Sipas traditës, ato kanë dy karaktere: i zbutur, i cili ndihmon kreshnikët në betejat e tyre, dhe karakteri idhnak i cili shiton (nguros) kur iu prishet qetësia. Brirët e dhive të egra janë mbrojtja dhe dobësia e zanave. Zanat ruajnë territoret e veta me xhelozi edhe shitojnë ata që u prishin qetësinë apo i befasojnë kur janë duke lozur nëpër livadhet e maleve. Prandaj edhe kur shkohet në mal është traditë të bëhet zhurmë për t'i njoftuar ato për afrimin e njeriut. Zana është edhe simbol i pjellorisë.


Gogoli

Gogomel. Rron në toponimet: Gogole (Vidhgar-Ana e Malit), Ne Goglit (Bobot-Ana e Malit).


Gërshetëza

Nimfë e mitologjisë shqiptare, që përfytyrohej si një vashë e bukur e me flokë të gjatë, që rrinte në ujërat e liqeneve e të lumenjve. identifikohet me Floçkën.


Fierkuqja

Qenie mitologjike, <<rrëshqanuer i gjatë nji metër e gjysë, me lëkurë të kuqme, me krye sa nji kuti burrnoti, jeton ndër vende ma të shkretat, i helmatuem, ka fuqi lidhëse sa me tha nji lis, hidhet me shtat edhe për së largu për ajri, lidhë bagtin e njerëzit, u shpon kryet tue u lëshue mbë ta për së largu.>> Del edhe në toponimi: Fierkuqja (Malësia e Madhe), Bija e Fierkuqes (Malësi e Madhe).


Fatet

Figura të besimeve popullore dhe përrallave, që përfytyrohen si tri gra që vijnë natën e tretë te djepi i të posalindurit dhe i caktojnë fatin e jetës. Në veriun e Shqipërisë këtë detyrë e kryejnë Orët. Çdo pësim i njeriut i vishet vendimit të tyre, ndaj njerëzit ngushëllohen duke thënë: kështu e shkruan Fatet. Natën e tretë bëhet edhe kremtja e familjes, që quhet poganiqe. Për këtë rast piqet një bukë, e cila thyhet mbi djepin e fëmijës. Ndër të krishterë, pas kësaj ceremonie i vihet emri fëmijës. Thirren edhe Fati, Vitore, Mira, Mirushe (E. Giordano, Fjalori), Orë (në Veri), Fata (Hora e Arbëreshëve), Fëtresha (E. Giordano, Fjalori), Fatmira, Fatëza (E. Giordano, Fjalori), Fatie (De Rada, Raps., 14v), Fatia (Pederson, f. 205).


Dordeleci

Edhe sot e kësaj dite, në kopshte e në ara shqiptarët vendosin një shëmbëlltyrë njeriu: me trup, krahë, këmbë dhe kokë, të veshur me rroba, më shpesh me rrecka. Në zanafillë Dordoleci ka përfaqësuar një shëmbëlltyrë të hyut të bujqësisë, i cili, edhe pse u shndërrua në brendësi, si trajtë u ruajt deri në ditët tona. Ai vihej për të patur prodhime të mbara, por edhe për të trembur dëmtuesit e prodhimit. Quhet edhe Plaku i Kopshtit, Plaka e Kopshtit, Nusja e Kopshtit, Surrati i Arës, Coli, (Picar) etj.


Bariu i Shenjtë

Ky është emri poullor i Shën Martinit , mbrojtësit të ujqërve dhe njëherazi të bagëtisë. Në mendësinë popullore shqiptare ai ushqente një nderim të vecantë, sepse për të ndizeshin qirinj në të kremte me karakter fisnor. Bariu i Shenjtë ka disa ngjashmëri me Panin, hyun-bari me brirë dhe me këmbë cjapi, por ka edhe veçoritë e tij, të cilat i gjejmë vetëm tek shqiptarët. Sipas besimeve popullore ai është hyu maleve e pyjeve, gjegjësi mashkullor i Zanës. Përfytyrohet si një njeri vigan që banon i vetëm në pyje. Ai është zotërues i ujqërve, të cilët i ushqen, i drejton, por edhe i dënon. Kur do t’i ushqejë, shenjti u hedh ca kokrra misterioze jeshile, me madhësinë e frutit të dëllenjës , ose i urdhëron që të venë të hanë aksh bagëti të aksh malësori. Por po deshi, ai ua “lidh” gojën e ndonjëherë, edhe i ndëshkon për prapësitë që bëjnë. Njihet edhe me emrat Bariu Hyjnor, Shën Marti, Shmarti, Shmartuku, Hazreti apo Hazëri (a Hezri), Njeriu i Mirë, Njeriu i Shenjtë apo Njeriu Jeshil.keshtu ce nuk duhet tu besoje itologjise.


Bajlozi

Bajlozi apo balozi, figurë e rapsodive popullore shqiptare; përfytyrohej si një vigan, i cili vinte nga deti dhe bënte të këqija. Fillimisht fjala ka patur kuptimin e ambasadorit. Ngandonjëherë ngatërrohet me Arapin a Harapin. Si Bajlozi, ashtu edhe Arapi simbolizojnë stuhitë, natyrore a shoqërore qofshin.


Pupëza

Legjenda për Pupëzën shëmbëllen në shumë anë me legjendën e shndërrimit të motrës në qyqe, vetëm se kësaj here, ajo që kthehet në pupëz nuk është motra, por nusja, kurse i vrari nuk është vëllai, por dy dhëndurë, dy mëtues, që duan të venë kurorë me të njëjtën vajzë. Ata ndeshen në udhëkryq në krye të dy karvaneve me krushq dhe aty shkrepin pushkët. Nusja e tmerruar dhe e çuditur, nis e bërtet:”Mos!Jo!Prisni!Jo!Pu-pu-pu!” Por përleshja vazhdon dhe nusja që s’mund të bëjë asgjë, i shikon dhe bën vetëm “Pu-pu!Pu-pu!” Zallahia nuk zgjat shumë, sepse në tërbim e sipër, krushqit vrasin njëri-tjetrin, derisa askush nuk mbetet gjallë. Nusja e tmerruar merr vrapin e ikën nga sytë këmbët, duke bërë pu-pu! pu-pu! Dhe në vrap e sipër kthehet në atë zogun e bukur që sot quhet pupëz. Kjo legjendë rrëfehet në Pogradec.


Amëlsima

Është mënyra që përdoret për të shëruar ndonjë që ka marrë një shuplakë nga hijet, nga Të shuplakurit a Shuplakja. Një plakë e vesh të sëmurin me petka të pastra e të bardha dhe e shpie në ndonjë vend të qetë e të veçuar, apo në ndonjë shtëpi të boshatisur. Sa mbërrijnë atje, ajo i përshëndet hijet si të ishin aty para, e ul të sëmurin në gjunjë, i cili i mbledh duart përpara dhe lutet. Pastaj i jep për të pirë ujë trëndafili dhe rrin ndonja dhjetë minuta me të, pa folur asnjë fjalë, duke përgjuar disa shenja të fshehta. Më në fund hijeve: “Bëfshi natën e mirë”, e ngre të sëmurin dhe e përcjell për në shtëpi, duke përshkuar një rreth. Ngandonjëherë i sëmuri ulet Brenda një rrethi, të shënuar që përpara. Pas tri ditësh, të sëmurin e lajnë me Ujë të Pafolur. Në këtë ujë ziejnë gjethe të ëmbla (gjethe ftoi, shege, molle, trëndafili dhe karafili) dhe gjethe të rënda (gjethe dafine a lari, gjethe selvie, urthi etj.) Numri i gjetheve varet nga shkalla e sëmundjes. Besohet se tri ditë pas kësaj ceremonie i sëmuri e mban mend vendin ku është plakur, atëherë ai stërpiket me ujë trëndafili, të cilin hijet e pëlqekan shumë, ose po hedhin ndonjë gjë të mbështjellë, në mënyrë që ai që ta shkelë, t’i marrë sëmundjen


Xhindët

Ashtu si Djalli, Xhindet kanë hyrë në demonologjinë shqiptare nga sfera e demonologjisë së feve monoteiste, konkretisht nga demonologjia islame. Xhindet e bestytnisë popullore shqiptare gjenden natën gjithkund, jashtë në kopësht, apo në nevojtore. Vendet ku u pëlqen të mblidhen janë cipat e rrëkeve, aty ku derdhen cikat a gjerbat e shiut nga pullazi. Ndaj njeriu nuk duhet të ecë apo të derdhë ujët e hollë natën pa thënë destur dhe bismillah. Për po këtë arsye bënin kujdes edhe gratë që të mos hidhnin ujët e nxehtë me të cilin kishin larë kënanë e nuses, se po të digjnin ndonjë xhind, nusja do të shkallohej.
Në krahina të ndryshme besohet se zbresin netëve nëpër përrenj, duke u rënë daulleve dhe duke bërë potere të madhe. Në Korcë nuk e lënë ujin e të vdekurit vetë në zjarr, se thonë se e pinë Xhindët. Kurse në Tiranë, kur e fusin foshnjën në djep për herë të parë, nën shtroja i shtinë një gozhdë dhe një qese përplot me fara liri, që kur të vinë Xhindet për të marrë foshnjën, të harrohen dyke numëruar kokrrat e melit e të mos i bëjnë keq fëmijës. Në labëri, lehonën nuk e lënë të dalë jashtë për dyzet ditë: thonë se po të dalë përpara kësaj kohe do të shuplaket, sepse do t’i shkelë e kështu të sëmuret e të dalë mendsh.
Kur janë duke kënduar, nuk duhet të thuhet se po këndojnë Xhindet, por Shtojzovallet (Shtoj-Zot-Vallet). Edhe këta zhduken me të dëgjuar këngën e këndezit: ‘…këndoi kokoshi dhe iknë xhinërit’ [Pedersem, Maro Përhitura]. Në Veri, një njeriu të cilit i bie sëmundja e tokës, i thonë “Mos ke shkelë kund në trevezë zanash?”. Shëmbëllyeshëm, sipas besimit popullor, një njeri mund “të shuplaket po të shkelë në sofër (trevezë) të Xhindeve.
Nisur nga kjo e dhënë, ne na duket se Xhindi i besimeve popullore s’është, vec se një Zanë e rrëgjuar dhe e kontaminuar prej një prej figurave më të njohura të demonologjisë islame Xhindi (‘xhini’ në njëjës). Thërriten edhe Mirazt (p. sh., t’shplakin t’mirazt” , Shpat-Elbasan) e Xhine.


Ora

Ora e maleve është figurë e bestytnive popullore shqiptare, e cila përfytyrohej si një grua apo si një gjarpër. Ajo besohej se jetonte në male, në pyje, në fusha, në kroje ose pranë njerëzve, dhe i ndihmonte a u sillte fat të mirëve dhe ndëshkonte të këqinjtë. Orët mund të kenë qenë një lloj zanash, të cilat thirreshin me emra përkëdhelës si "qofshin të bardha", "ato të lumturat" apo "ato të mirat", pa ju përmendur emri. Ora ishte ndoshta krijesa mitologjike më e përhapur tek shqiptarët. Një shtëpi, një fis, apo një njëri mund të ketë patur orën e vet. Madje, besohej se edhe një zanë e maleve kishte orën e saj. Orët janë të mira apo të liga. Bekimi dhe mallkimi shpesh bëhej nëpërmjet orës. Braktisja nga ora do të thoshte fatkeqësi për personin apo grupin.


E bukura e Detit

E bukura e detit, ashtu si në krijimet e tjera popullore, edhe në krijimet me tematikë dhe motive nga deti dhe detaria hasim shumë vlera ku personazhet shndërrohen në breshka, gjarpërinj, shtazë, mjellma, drunjë, etj. Besimi i shndërrimit metamorfozik të njeriut, padyshim, i takon antikës së lashtë, kur mjetet e prodhimit ishin shumë modeste, kur, përveç tjerash, vetëm hapësira detare kishte disa zotfuqi, të cilat në rastet e shumta ishin fisnike, mëshirë mëdha dhe bamirëse të detarëve. Procesi tipik i metamorfizimit në krijimet me motive dhe me tematikë detare pasqyrohet dendur në vlerën shqiptare. E bukura e Detit - Hyrija e Detit, e cila gjendet e metamorfozuar në breshka. Përmbajtja e saj e rrudhur është kjo: Mbreti i tha djalit që të martohet me atë vajzë ku të bie heshta e shigjetës. Gjuajti dhe kur shkoi me pa se cila ishte fati i tij, vërejti që aty në breg të detit, nën një fik, ku kishte ra heshta, rrinte një breshkë e madhe. Ky e çoi në shtëpi dhe pas gjuetisë së peshkimit, kthehet në pallat dhe i gjen tërë punët e shtëpisë të kryera. Të nesërmen u fsheh dhe soditi se nga breshka delte një femër e bukur "si hyri deti", "E bukura e dheut". Në këtë krijim shpirtëror aftësia estetike e popullit shqiptar në pasqyrimin e të madhërishmes është e lartë, me tipare të pashoqe. Bukuria e Detit, Hyrija e Detit dhe sinonimet e tjera të saj, ua tejkalojnë tipareve fizike dhe morale të Penelopës së Homerit. Hyrija e Detit, kur bie në kthetrat e mbretit, nuk flet nëntë vjet, për hirë të humbjes së burrit. E bukura e dheut eshte Salamandra.


Shtriga

Besohet se janë plaka. Kjo cilësi ju vishet edhe plakave të pafajshme, të cilave ju vdesin burrat dhe nuk kanë djem. Sipas tregimeve, ato hanë mish dhe pijnë gjak. Me rëndësi është se shtrigat janë gjithnjë plaka dhe jo vajza të reja. Gjahun zakonisht e gjuajnë natën. Kur bien në shtrat për të fjetur shpirti u del nga trupi përmes gojës. Dalin pa e hapur fare derën përmes vrimave dhe plasave të ndryshme. Mblidhen në logun e shtrigave dhe aty vendosin per gjahun që do të gjuajnë. Besohet, sipas gojedhënave, se ato hanë edhe femijët e tyre.


Laura

Laura, figurë e mitologjisë popullore shqiptare, që përfytyrohej si një grua e keqe, e cila jetonte në lumenj e pellgje. Ajo zotëronte aftësinë për t'u shndërruar në një kafshë të shëmtuar. Si e tillë ajo dilte natën në breg të lumit, ose pranë një pellgu, duke bërtitur me zë të çjerrë dhe futej në ujë. Nganjëherë Laura dilte dhe në rrugë, duke bërtitur, ndërsa qentë e ndiqnin pas


Llamaja

Llamja, figurë e mitologjisë shqiptare, që përfytyrohej me trup gruaje e me bisht gjarpri. Jetonte nëpër male e ujëra të papastërta, rrëmbente fëmijë, u thithte atyre gjakun dhe pastaj u hante mishin. Shpeshherë ajo merrte forma të ndryshme për të joshur viktimat e saj. Ka tipare të ngjajshme me Meduzën e mitologjisë greke.


Nëna e vatrës

Nëna e vatrës, hyjni e lashtë në mitologjinë shqiptare, që e ka origjinë nga epoka e matriarkatit. Në fillim përfytyrohej si një figurë pozitive, më shumë si një plakë me flokë të thinjura, në shumë raste duke tjerrë li ose lesh, ose duke krehur flokët. Nganjëherë Nëna e vatrës thirreshin edhe "të tretat e vatrës" dhe,si e tillë, identifikohet me tri motrat që përcaktojnë fatin e fëmijës, natën e tretë pas lindjes. Në përfytyrimet e më vonshme, Nëna e vatrës na del me tipare negative. Ajo paraqitej si një plakë e keqe, e cila natën, kur njerëzit e shtëpis flen, vjen dhe qëndronë pran vatrës, duke krehur flokët e saj me një krehër të hekurt dhe, po të gjejë aty ndonjë fëmijë e kap dhe i nxjerr sytë me krehërin e saj. Përfytyrimi i Nënës së vatrës si një figurë e keqe, lindi në kohën e patriarkatit, kur sundimi i gruas u zëvendësua me atë të burrit dhe, kur gruaja konsiderohej si një qenie e ultë dhe e poshtëruar.


Partini

Partini, hyjni supreme e fisit ilir të Partinëve. Identifikohej me Jupiterin romak.


Qipulli

Qipulli, figurë e besimeve popullore shqiptare, e ngjajshme me xhindin që përmendet në mitologjinë e popujve të vendeve të Lindjes. Në kuptimin e figurshëm, i kanë kërcyer qipujt do të thotë i kanë hipur xhindet, është inatosur.


Stihija

Stihija, figurë e përallave popullore shqiptare, që përfytyrohej si demon femër. Në besimin popullor, ajo përfytyrohet si një kulçedër me krahë, që nxjerr flakë nga goja dhe që ruante thesaret e fshehura nën dhe.


Shtojzovallet

Shtojzovallet, figura të përrallave popullore shqipare. Përfytyroheshin me një bukuri të madhe e me fuqi të mbinatyrshëme. Vendbanimi i tyre i preferuar ishin bjeshkë dhe pyjet e dendura ku ato kalonin kohën, duke kënduar e duke vallëzuar. Ato i shikoni njerëzit pa marrë parasysh nëse është burrë apo grua, nëse ato kuptojnë se dikush është duke i vështruar ato teksa lahen nëpër lumenj apo teksa ato lozin. Shikim është një vepër e cila e le pa mend një njeri-e bënë të pa zoti për veten.


Tadeni

Tadeni, hyu ilir që identifikohej me Apolonin.


Hijet

Hijet janë figura me kuptim të një demoni. Por me fjalën "hije" mund të quhen edhe fantazmat ose shpirtrat e të vdekurve.


Redoni

Redoni hyu ilir i mbrojtjes së udhëtareve dhe i detareve. Në paraqitjen figurative ka pasur interpretime si mbreti Gent, por në fakt ishte ky hyu që i ngjan Hermesit grek. Kepi i Redonit ishte një relike e ketij emërtimi.


Dhevështruesi

Figurë e mitologjisë popullore shqiptare, qëparaqitet në trajtë antropomorfe. Në Mirditë besojnë se netëve të pranverës ai i vë veshin dheut, për të përgjuar në mos vjen njeri për së largu, apo për të dëgjuar zhaurimën e ujrave të nëndheshëm. Del gjithnjë kaluar në vithe të Dhamsutës, pelës së pagojë që kalon male e dete dhe shpie larg atë që do të shpëtojë nëpërmjet saj. Ata i ndjek mëzi i saj, që me hingëllimat e tij lajmëron Dragojtë për kalimin e pelës.


Divi

Përbindësh i përrallave dhe i besimeve popullore shqiptare, me trup jashtëzakonisht të madh e me fuqi mbinjerzore, gjigand. Përfytyrohet si llupës i madh, që ha mish njeriu, rrëmben vajza dhe i shpie nën dhe, ku ka banesën e tij. Në Elbasan thonin se Divat kishin për detyrë të vlonin ujët e Llixhës nëpër kazanë të mëdhenj. Prejardhjen e kësaj fjale G. Meyeri e nxjerr nga turqishtja. Div “demon, xhind, gjigand”. Thërritet edhe Dif-vi, Def-vi.


Bleta

Sipas besimeve popullore, Bleta dikur ka qenë njeri; për këtë thuhet vdiq e jo ngordhi. Ajo nuk nëmet, sepse është mëkat i madh të nëmësh Bletën. Përpara se t’i merrnin mjaltin, njerëzit laheshin, pse besonin se në të kundërtën Bleta nuk do të jepte më mjaltë, madje dhe se mund të “vdiste”.
Nopca e lidh këtë nderim për Bletën me mitraizmin, por do të ishte më afër mendsh ta shpjegonim me traditat e lashta vendase, që mbase na kthejnë te Melisa e lashtësisë, te nimfa e shndërruar në bletë, pra te stërgjyshja e të gjitha bletëve dhe nëna e Dyrrahut.
Quhet edhe mblet/ë-a, gjet/ë-a, mjacëzë , mjaltëz, fryma e shenjtë, mizë, mizë mjalti, mizare, punëtoret. Del edhe në toponimi: Guri i Bletës (Kryezi-Pukë), Shteku i Bjetës (Apripë e Gurit-Pukë), Lugu i Bjetës (Skavinë-Pukë), bleta e Marcolit (Kroni i Madh-Shllak), Curri i Bletës (Benë-Shllak), Rrethi i Bletës (Vukël) etj.


Vidausi

Vidasusi, në besimin e ilirëve ishte perëndi që mbronte pyjet, burimet dhe fushat. Në monumente ai paraqitet i shoqëruar nga gruaja e tij, Thana. Në Topusk-Kroaci, pranë një burimi uji mineral janë gjetur katër altarë kushtuar këtij çifti. Në të njëjten krahinë janë gjetur gjithashtu mbeturinat e një faltoreje kushtuar Silvanit si dhe shumë altarë të tjerë me emrin e kësaj hyjne romake. Duke u bazuar në këtë fakt, mitografët kanë arritur në një përfundim të drejtë se Vidasusi në besimin ilir kishte atribute të ngjajshme me ato të hyjnisë romake Silvan-mbrojtësin e burimeve, të pyjeve dhe të fushave, kurse Thanën e kanë identifikuar me hyjneshën romake Diana. Vidasusi dhe Diana adhuroheshin shumë nga pjesa më e madhe e popullsisë ilire, sidomos nga ata që merreshin me blegtori, si Dalmatët. Vidasusi ka qenë hyjni supreme e ilirëve në panteonin ilir prandaj zinte një vend shumë të rëndësishëm. Por kulti i Vidasusit-Silvanit ilir gjeti adhurues edhe në shtresat e ulëta popullore të Romës dhe të Italisë. Ai u pëhap edhe në provinca të largëta të perandorisë. Kjo dëshmon për ndikimin e kultit të pasur ilir në vetë panteonin romak.


Karkalduset

Sipas besimit shtimjan jane kulshedra me trup njeriu dhe me bisht. Bishti i kishte dalur ngase kishte pirë kafe per qdo mëngjes. Kjo krijesë sipas dortasimikuliretibutisit ishte kafshë shtëpiake para 1000 p.e. dhe ushqehej me pasul dhe me eshtëra dhe me flijë. Ato sulmonin duke të sharë derisa të qaje.

 Katallani

Personazh mjaft i njohur i demonologjisë primitive, të cilin e ndeshim me emra të ndryshëm në shumë popuj e shumë kultura. E gjejmë në Jug e në Veri të Shqipërisë, herë si Tatëgjysh i parë, herë si Katalla e herë si Syqenhenjeri. Përfytyrohet si një farkëtar div nga shtati, i egër e me një sy në ballë, pa gjunjë e me këmbë të drejta si direku, që ha njerëz. Në jugun e Shqipërisë, e sidomos në Labëri e në anët e Korcës, ku del më dendur, ai quhet Syqenhenjeri, emër që s’është gjë tjetër, por se bashkim dy kompozitesh, me kuptimin “syqen që ha njerëz”. At Shtjefën Gjecovi e identifikon me ciklopin Polifem të Homerit. Por duhet thënë se i pari që shqoi te Polifemi natyrën ilire qe Mjeda. Shumë studjues, si Hackamani, Skileri, Bolta, Bendesi etj., mbrojnë pavarsinë kohore të motivit të ciklopit ndër popujt jogrekë të Ballkanit, përfshirë edhe ilirët, përkundrejt ciklopit të mitit grek. Emri Katalla del edhe te G. Meyeri, por me kuptimin “pagan”. Quhet edhe Vigan-i, Gjigant-i, Div-i, Dif-i, Lutran-i, Lutura, Katalla, Symoll-i (Mat), Symadh, Syqorr, Syqen, Syqenhenjeri, Sykëlysh, Tatëgjysh i Parë, Gavell-i (Sh. Gjecovi), Garravell-i (F. Alkaj), Dragumën-i (Frashnjet), Rekës-i (arbëreshët e Greqisë). Emri i tij rron edhe në toponimi: Fusha e Katallajve (Shllak), Vorret e Katallajve (Shllak), Përroi i Vigjanit (pranë Mullenës), si dhe në një patronim, të përmendur më 1517, M. Catalano në Tivar. Në shekullin XV, te arbëreshët e Italisë na del një Katallan, bashkë me disa familje Catalano.


Qerosi

Qerosi ne jeten e perditshme njeri pa floke, njihet ndryshe ne mitologji. Ne perrallat shqiptare ai del gjithmone fitimtar e me i zgjuar nga te gjithe, duke u bere keshtu personazhi me i rendesishem i perralles.


Zjarri

Adhurimi i zjarrit ishte baza e ceremonive fisnore shqiptare. Njerëzit besonin se zjarri në vatër kish një fuqi të madhe shëruese dhe pastruese. Për këtë arsye, përpara ndonjë feste, atë e mbanin ndezur të tërë natën, verë a dimër qoftë. Ai që kujdesej për të, ati, pra i pari i shtëpisë, duhet kundruar si roja priftërore e zjarrit. Nga ana tjetër, zjarri mbahej ndezur në dhomën e lehonës për 40 ditë rresht. Fikja e zjarrit në të tilla raste ishte një ogur i keq. Besoj se po të fërshëllente zjarri, po bisedonin armiqtë e shtëpisë, po të kërciste, do të ngordhte bagëtia.


Shurdhi

Demon zanafillor i bestytnive të Veriut, Hyj i shtrëngatës dhe i breshërit. Emrin e tij Baron Nopca e lidh me pjesën e dytë të emrit thrak të Zibelthiur-dosit, hyjut të motit të keq dhe të stuhive. Madje sipas Cabejt, edhe vetë fjala shqipe perëndi i përket gjinisë së emrave indoeuropianë të perëndive të stuhive: në indishten e vjetër quhet parjangas, lituanisht perkunas, galisht cernunnos, sllavishte e vjetër perunë, greqisht keraunos. Në Alpet shqiptare Shurdhi njihet edhe me emrat Verbd e Rremoria.
Marrë nga Fjalori i Mitologjisë dhe Demonologjisë Shqiptare. nuk degjon dot.ne duhet ta ndihmojme.  Syqenëza

Këtë figurë të besimeve popullor të Toskërisë e përmend sëpari Hahani, dhe e përkthen dhe gjermanisht si “Hundsauge”. Është nga ato figura të demonologjisë, që përcaktohen për nga vetia e tyre antropofage. Përfytyrohet si një shtigë me katër sy, dy përpara e dy prapa. Sytë e prapme nuk i duken, sepse i mbulon me shaminë e kokës. Ajo ndjell gratë e reja në shtëpi të saj, i pjek në furrë e i ha. Në përrallë ajo ka dhe të bijën që i përngjan, Maron. Sipas Çabejt, Syqenëza e Syqeni, mashkulli i saj, një figurë mashkullore e shëmtuar, mund të jenë reminishenca të Cerberit të mitologjisë greke, që ruante skëterrën.


Floçka – Nusja e Ujërave

Nimfë e mitologjisë popullore shqiptare, që përfytyrohej si një vajzë e bukur me flokë të gjatë. Ajo ruante ujërat e lumenjve dhe të liqeneve. Thërritet edhe me emrin Gërshetëz.


Hyjria E Detit

Një lloj sirene e mitologjisë popullore shqiptare


Gishtoja

Figurë e përrallave. Gishtoja apo Gjishtoja është i njohur në shumë vende të Europës: në Francë quhet “Le Petit Poucet”, në Rusi “Malciks Palcik”, në Greqi “Revithi”, në Rumani “Neginice”, ndër gjermanë “Daumling” etj. Edhe pse kudo është i vogël sa një gisht, veprimet e tij ndryshojnë nga përrallat e njërit vend në ato të vendit tjetër. Në përrallat shqiptare, ashtu si dhe te variantja e vllezërve Grim, ky është personazh i shkathët e i zgjuar. Për të mashtruar kusarët, ai futet në veshin e kaut, në barkun e ujkut dhe, si shpëton grigjën e bagëtisë së disa barinjve, kthehet shëndoshë e mirë pranë prindërve të tij. Njihet edhe me emrat Koçomi (Elbasan), Kusar Arra (Labovë-Gjirokastër), Arka (Korcë), Kocelmici (Përmet), Kacabiso (Vlorë), Kacimucrri, Kacimucri, Kacel-mici, Kokërmeli (të gjitha në Veri), Cinxami (Gjirokastër), Kacipuc (Delvinë) etj.


Lugati

Figurë e besimeve popullore shqiptare. Shpirti i të vdekurit, burrë a grua qoftë, që ka qenë njeri i keq, me veti e zemër të ligë, ngrihet Lugat. Mbase këtë do të thotë edhe ajo pjesë e besë së Mujit, që mbaron me vargun: “Zirma, tokë, përjashta në natë të vorrit!” Lugati pra është kufomë, dhe ka thonj shumë të gjatë. Në Kosovë besonin se Lugat ngrihej edhe i vdekuri që nuk i është vënë pranë fillorja e pushkës, masha, drapëri ose ndonjë hekur tjetër, sepse, me sa duket, hekuri i mban larg të gjithë shpirtërat, të mirë a të këqinj qofshin ata.
Shëmbëllyeshëm me Kosovë, në Shqipërinë e Veriut gjithmonë vinin në varr një lopatë ose shatë, gjersa të kalbej trupi përfundimisht, më qëllim që djalli të mos vinte aty rrotull dhe ta merrte të vdekurin. Sepse, sipas besimeve popullore, djalli hyn në trupin e të vdekurit dhe del jashtë varrit. Që ta parandalonin këtë gjë, në Kosovë shkonin dhe e ruanin varrin e të vdekurit për tri netë rresht, sepse mendohej se gjatë këtyre tri netëve do të vinte djalli, natën e parë i veshur me petka të bardha, të dytën me të kuqe dhe të tretën me të verdha. Në Korcë, të vdekurin nuk e linin natën vetëm, sepse kishin frikë se po ta kapërcente një mace, ai do të ngrihej si Lugat. Lugati ringjallej pas shtatë ditësh, shkonte natën në shtëpinë e tij dhe hante pak miell. Po të ishte grua, merrte ushqime, plackiste ç’të gjente dhe i fuste në varrin e saj.
Të premten nuk dilte, por tre-katër netët në vazhdim shkonte dhe trazonte në shtëpinë ku kish vdekur. Kur të gjallët bëheshin të vetëdijshëm për të, e kuptonin se do të kishte qënë “ajo”. Në Poliçan besohej se Lugetërit shfaqeshin vetëm midis muslimanëve, kurse në Kurvelesh vetëm midis të krishterëve. Lugati mund të marrë trajta të ndryshme: trajtë caliku (shakulli), që rri në kuzhinë, në shtrat ose mbi menderin ku flenë gjindja, të një thithlope të madhe, të një qeni, që rri në fund të shtratit të së shoqes, të njeriut, ashtu siç ka qenë edhe në gjallje, por i mbështjellë me qefin. Në kësi rastesh lëviz duke u tërhequr zvarrë, me dashjen e tij, ose po sepse e heqin zharg dreqërit. Në ferrat që has në udhë lë gjithandej copa qefini.
Vetë gërthet me zë të tmerrshëm. Lugati u shfaqet në shtëpi të vet gruas dhe shërbëtorëve të gjalljes. Nga shëmbëlltyrat që ka më shumë qejf të marrë janë ato të koteleve dhe të koneve. Punët e Lugatit janë të shumta, por më tepër i pëlqen të veja në qilar dhe të përziejë gjalpin, orizin, sheqerin dhe miellin në magje, të cjerrë gratë në fytyrë, të bezdisë bagëtinë, të përmbysë qypat e butet. Në trajtë të vërtetë njeriu, ashtu siç ka qenë para se të vdiste, i rrëfehet vetëm të shoqes, së cilës i hyn në shtrat. Në këtë mënyrë mund të lindet një Vampir. Ardhja e Lugatit në shtëpi mund të kuptohet nga lehjet e qenve, që zënë kuisin. Në këtë kohë del një njeri nga të shtëpisë dhe pyet: Cili je? Lugati thotë emrin e vet dhe i lutet që t’ia bëjë hallall të drejtën, ose fajet që ka bërë në gjallje.
Deri sa njeriu i shtëpisë t’i thtë se ia bën hallall, Lugati vjen kurdoherë natën dhe shqetëson njerëzit duke u ankuar. Tregojnë se një herë zuri dashuri në një vajzë, së cilës i shkonte natën dhe e stoliste me rroba të mira e me gjerdane. Kur e morën vesh prindërit, e cuan vajzën në një fshat tjetër, po Lugati e ndoqi edhe aty. Atëherë thirrën një hoxhë, i cili e këndoi, duke e mërguar Lugatin në një tjetër vend. Në një fshat tjetër, Lugati vente natën në një shtëpi të këtij fshati, hapte dyert dhe bënte dëme.
Atëherë të zotëte e shtëpisë thirrën priftin, i cili u that ë bëjnë një kulac, ta mbështjellin me një pëlhurë të bardhë dhe ta varin te pragu i derës. I porosity që aty të varnin edhe një bastun, dhe të mbërthenin në të gjitha dyert lloj-lloj letrsh të bardha, të kuqe, të verdha, të zeza etj. Natën erdhi Lugati, mori kalucin, e co-rri pëlhurën edhe një letër dhe shkoi. Që atëherë s’u duk më. Atëherë i morën letrat dhe një e hodhën në udhëkryq, një në një mulli të shkretë, një tjetër që ta hanin egërsirat dhe tjetër në vreshtë.
Në veriun e Shqipërisë Lugatit i mveshin zënjën e hënës: Lugetërit hanë hënën dhe prandaj malësorët qëllojnë me pushkë në drejtim të saj kur ajo zihet. Për ta zhdukur Lugatin, është zakon që të nxjerrin kufomën nga varri dhe ta djegin. Ndër Shqiptarët e Strugës, ku Lugati mund të marrë edhe trajtën e një plëndësi, përdoret një mënyrë tjetër vrasjeje: ai përvëlohet me ujë të valuar. Sipas tyre, Lugatin mund ta pikasin vetëm qentë që kanë katër sy, dy aty ku i kanë të gjithë qentë, dhe dy të pavërejtshëm në vetulla.
Në jug të Shqipërisë shkonin të premten t’ia zbulonin varrin, i vinin përsipër një turrë me shkarpa, gjysëm oke parafinë nën to, dhe pastaj e digjnin. Por ky veprim ndërmerrej vetëm kur i pllakoste ndonjë fatkeqësi e madhe. Në Korcë këto veprime i bënin të shtunën, kur besohej se Lugati fle. Shkonin dhe hapnin varrin e atij që s’i kish mbushur të dyzetat dhe pot a gjenin në këmbë e digjnin, duke u kujdesur që të mos i linin as shenjë as nishan, se besonin se ngjallej prapë. Këto mënyra të luftimit të Lugatit kanë gjegjëset e tyre edhe në mesin e ilirëve. Kështu ndoshta për tu mbrojtur nga shpirtërat e këqinj të të vdekurve, kufomat e disa të vdekurve nuk i fusnin në varr në pozicion normal, por i vendosnin përmbys, me kokë të ndarë nga trupi ose dhe me gjysmë trupi. Lugatin e bashkojnë me shpirtin e ajrit. Quhet edhe Luvgat-i, Lugjat-i, Kullunxh-i (Mbiudh e Maqellarës-Dibër), Zhikul (arbëreshët e Greqisë), Shikul (arbëreshët e Greqisë), Labic, Vapir-i (Cabej), Baba-u (Santa Sofia d’Epiro, Kozencë), Arman-i (B. Bilota), Arman’je (P. Camodeca: Dizionario), Avi/s-zi (Frascineto), Bobok, Bobua, Bun, Bjukull, Hje, Korrobac, Kukubin, Papacom, Pehmë, Spamëndall, Stihji, Shkërba, Umbër, Facom, Kuk, Kukuban, Garramac, Duarlidhur (euf., Kuteli). Del edhe në toponimi: Ara e Lugatit (Kosovë), Sylugati (fshat në Elbasan, përmendet në shek. XV).


Nana e Votrës

Një nga hyjnitë më të lashta të mitologjisë shqiptare. Mendohet se ajo bart disa tipare të zvetënuara të një hyjnie shumë të lashtë të vatrës, me origjinë mga matriarkati. Fillimisht ajo ishte një figurë positive. Madje, ngandonjëherë Nana e Votrës quhej edhe ”të tretat e vatrës”, pra tri motrat që paërcaktojnë fatin e fëmijës, natën e tretë pas lindjes. Më vonë dhe, sigurisht, me fillimin e rendit të patriarkatit, vetitë e saj ndryshuan. Ashtu siç përfytyrohet tani, Nana e Votrës u rrëfehet plakave që rrinë shumë vonë natën duke tjerrur li ose lesh. Ajo fanitet në trajtën e një plake të keqe flokthinjur që rri gërmuq bri vatrës. Ndodh që, kur ngrihet nusja në mëngjes për të ngrohur ujë, sheh në vatër një plakë që kreh flokët me krëhër apo që tjerr. Nusja kujton se është e vjehrra: i flet, por ajo s’përgjigjet. Kështu ajo e kupton se është Nana e Votrës. Po të gjejë ndonjë fëmijë kur kreh flokët, ajo e kap dhe i nxjerr sytë me krëhërin e saj të hekurt. Në zona të ndryshme njihet edhe si: E Ëma e Vatrës, Shtriga e Vatrës, Plaka e Vatrës (Mat), Shtriga, Shtrigat, Nëna e Vatrës (Tomorricë), Nënat e Vatrës, Mëmat e Vatrës, Xhuxhet eVatrës (Myzeqe), Mëma e Vatrës (në fshatrat e Vlorës) etj.  

Nga WIKIPEDIA