Sabit Rrustemi - Nën maskën e mysafirëve

Tregim

 

... vetëton, bubullon, vetëton, bubullon, pandërprerë. Ka humbur qetësia. Në këtë kohë të zezë nuk ka qetësi. Vetëm shqetësime, vetëm shqetësime.

            Qoftëlargu me të vërtetë sillet. Sillet e kërkon. Gjuan e më rrallë qëllon. Huq. Sa nuk pëlcet. Shtrëngon dhëmbët. Kërcëllon. Uluron. Kafshon gjuhën. Shkul mustaqet. Shpurdhë me këmbë. Prish edhe më shumë sytë, krahi i djathtë i tij, Syprishuri. Lirë na bleu se nuk na njohu. Tash po na njeh, pasi na mbështeti për muri... Çirret e çirret kur ia djegin cergën aty-këtu. Ngapak. Ia bëjmë me dije se kjo tokë s'është e lënë, e harruar, asnjëherë, jo ...

            Janë bërë si të çmendur, si të çartur. S'shohin nëse është fëmijë, grua apo i moshuar. Po të jetë yni, e shqyejnë si ujqit. Atyre u ngjajnë, ujqve të uritur. Në është yni, e djegin deri në koc. Me ujë të valë e përvëlojnë. Shpirtin ia nxjerrin me gurë e therra. Në është yni, copa-copa e bëjnë. Gjakpirësit. Kokëngrënësit. Zullumçarët kanë shkelur çdo rregull. Nuk e kanë të gjatë, jo. Kanë prekur edhe në fëmijë, hej, edhe në fëmijë... !

*     *     *

            Ata s'janë nga të mëparshmit. Kur nuk na linin vend kund. S'janë. Ndryshuan si ndryshon koha në dimër. Njëqind fytyra i ndërron brenda ditës. Edhe ata njësoj. Ajo egërsia e dikurshme, që s'hiqej prej syve të tyre, është zhdukur. Veç t'i shohësh; sa të urtë, sa të butë, melaqe! Dreq me gojë s'dinë të thonë. Qafirat. Edepsuzat! I njohim, i njohim! Ujku qimen e ndërron, po mjeshtërinë s'e harron. Edhe këta ujq janë. Ata që na kërkonin kokat, ata që na vrisinin, na digjnin, na vranin ku na zinin... E tash e kanë pisk. Kungulli nuk shkon gjithnjë mbi ujë. Nuk shkon. Rëndohet një ditë. Shafon. Aq thellë shafon, sa nuk e mban më asnjë thellësi. Secila e hedh thellë e më thellë.

            Ani ai Syprishuri! Ani ai se! Demek, e harruam ne atë? Zullumet e tij? Jo, ore, jo! Na kujtohen fare mirë. Sa njeriu është zhdukur prej dorës së tij. Sa e sa nëna kanë mbetur qyqe në gur të vatrës duke vajtuar. Sa e sa gra kanë mbetur me fëmijë në djep a në bark, duke e ruajtur. Sa e sa vasha, me pajën në dorë, duke pritur e duke thurur... E njohim fare mirë. Sa fshatrave u është vënë zjarri nga dora e tij. Sa shtëpive u është vënë dryri nga dora e tij... I dimë, të gjitha i dimë. Dhe, ai, ai na ndryshuaka tash? Jo, ore! Le të mos ndryshoj fare. Ata sy do t'ia rregullojmë, që të shoh më drejt. Trimat njihen në kohë të vështira.

            Po seç po flasin për të? Nuk më besohet se kam dashur vetë të bëhem ballë për ballë me të. E paska zënë një natë sherri po thonë. E me kë se! Me atë Sybutin, me atë që njëmend dreq me gojë s'dinte të thoshte. Po ia kishin plasur zemrën me krime. Si të mos ishte i tyre: A mund të ketë edhe te ta zemërmirë?

            Kishin qenë në rojë. Aty pas mesnate. Jashtë fshatit. Në të hyrë, ku para tyre shtrihej fusha e gjërë. Lepuri u kishte hyrë në bark. Në vend të huaj më! Shumë kohë kishin heshtur. Çile gurë gojën! Dikur s'ishin duruar. Kishin ndërruar fjalë, për ta larguar vetminë që s'i lëshonte, për t'i liruar zemrat e mbushura mëkate ...

            — Ftohtë. Na mbytën ethet. Çfarë ethesh se! — kishte folur Sybuti, ai që rrallë fliste.

            — Na mërdhinë, na ngrinë, e asku të zëmë vend! — kish pranuar Syprishuri.

            Uniformat e përhirta i kishin shtrënguar më shumë për trupi. Disi kishin zënë të ngroheshin. Sidomos Sybuti. Ndiente nevojë për t'u çliruar nga një mal fjalësh të pathëna që i vërtiteshin nëpër kokë. Po si t'ia fillonte? Syprishuri nuk i jepte shenja se është i interesuar për bisedë. Megjithatë ky nuk ishte duruar.

            — I ke dëgjuar ç'thonë për ne? — kishte menduar në thashethemet që qarkullonin ndër ne për shqetësimet e tyre, për qerren, që si duket, e kishte marrë tatëpjetën dhe ndale Qoftëlarg, në mund ta ndalësh!

            — Hm? — ishte kthyer kah ai Syprishuri. Nëpër terrin e natës kishte dashur t'ia shihte fytyrën. — Ç'thonë?

            — E kanë prej dielli thonë. — U ka rënë mbi kokë. I ka trullosur. Nga dielli e kanë. Tash as mirë s'po shohin. Dielli i ka verbuar. I sheh si ecin? Si pulat nëpër terr. U ka rënë terri syve. Të terrosurit. U ka rënë terri i pulave. Të gjorët. Krenoheshin. Botën deshën ta fusnin në grusht. Për çudi, qëlloi e madhe, u mbeti në fyt. Tash diellin e kanë mbi kokë. I djeg e s'i nxeh. I vërbon, e dritë s'i fal. E kanë përbuzur diellin. Le të qëndrojnë tash. Le të durojnë tash. Kjo s'është lojë. Luftë është ...

            — S'kanë faj, jo! Ndihen më të lirë! Më parë vetëm tek-tuk një krismë dëgjohej, e lëre më të flasin. Tash jo që nuk i prajnë krismat, po edhe flasin!

            — Kohët ndërrojnë.

            — Ndërrojnë, ndërrojnë, — kishte pshërtirë Syprishuri. — Njëmend ndërruakan kohët!

            — Edhe për të tjera gjëra flasin...

            — Le të flasin; goja llap-llap, shpina dap-dap!

            — Flasin edhe për shumçka tjetër, por vështirë kuptohen.

            — Lëri më! Më vlon koka!... — Ishte ngritur më këmbë Syprishuri. — Lëri më! — prap kishte thënë.

      — Por...

            — Ç'deshe?

            — S'di, jo ...

            — Fol de, fol! — kishte vazhduar përsëri, pas një pauze të gjatë, me një zë të ulët e të frikëshëm, nëpër qetësinë e thellë të asaj nate, që e tërhiqte ngadalë pelerinën e zezë, e mblidhte në vete sikur të frikësohej nga dikush, nga dita, nga dita që do të vinte.

            — Po flas dhe, plas. Plas. Flas e plas. Nuk na mbeti tjetër.

            — Ç' gjuhë është kjo? — ishte hidhëruar Syprishuri.

            — Ç'gjuhë? Nuk e kupton? Dëgjo: flaseplasplaseflas. Apo: plaseflasflaseplas.

            — Të qenka zgjatur, si duket. Duhet ta shkurtojmë pak.

            — Lëre ti gjuhën time. Këta flasin, vazhdimisht flasin.

            — Lojë janë fjalët e tyre, lojë, lojë! — kishte ngritur zërin e tij të vrazhdë Syprishuri.

            — Ç'loj, ej!

            — Lojë, lojë!

            — Ne nuk flasim për ata... ?

            — I di këto!

            — Atëherë?

            — Demek. Ditkan edhe këta të flasin?

            — Fjalë e shpatë...

            — ... ?

            — Me plumb vrasin një, me fjalë njëqind. Dhe t'i presin këmbët. Këmbët e rrugët. Së paku të ishim kthyer atje ku ishim! — deri tash ia kishte pëshpëritur vetes disa herë këtë dëshirë. Tash ia thoshte hapur edhe Syprishurit.

            — S'kemi ardhur për t'u kthyer...

            — Jo, se varret i kanë hapur për të gjithë ne!

            Syprishuri i prish sytë sa s'ka. I zgurdullon. Po nuk sheh mirë. Ishte terr. Pika e natës.

            — Të huaj jemi këtu...

            Syprishuri ishte afruar. Nëpër terr kishte dalluar vetëm hijen e trupit të tij. "Vetëm hije jemi këtu, hije të natës, lugetër!" — dhe një dridhmë ia kishte përshkuar trupin tej për tej. I ishte afruar edhe më, për ta parë sa më mirë.

            — Ndien frikë?

            Zëri i tij kishte qenë ngapak tallës, ngapak fyes.

            — Kush prej nesh nuk ndien frikë?

            — Ty të paska hyrë në bark.

            — Nuk e kam nga frika. Por nuk jam atje ku isha.

            — Filozofi na shet ti? Je këtu ku ke menduar.

            — Vetëm ndonjë libër të vjetër kam lexuar për këtë vend, kam dëgjuar për këta njerëz. Se do të vij këtu, as ëndërr s'kam parë. E mendoja gjithnjë si një vend të ashpër, të papërkulur, — kishte ecur në drejtim të Syprishurit, meqë ky kish qëndruar disa hapa larg tij, kinse nuk dëgjonte. — Dhe, dije: të tjerët menduan për mua, për ty, për të gjithë ne. Na mashtruan.

            — E zgjate shumë, — ishte bërë i padurueshëm Syprishuri. — Ne erdhëm si mysafirë! E ke harruar këtë? Portat na i hapën vetë. Pastaj na qëlluan, disa të shitur, dhe nisi kjo valle e quajtur luftë.

            — Ne s'ishim mysafirë. Vetëm maskën e tyre kishim. Mysafirë s'ishim.

            Secili në vete kish rikujtuar për të satën herë ardhjen në këtë vend. Ata zbarkonin. Disa na tanët u bënin temena. Shumica ishin shpërndarë nëpër popull. Ngritnin masën në demonstrata, protesta. Armët ishin në dry. Edhe ato thatë, pa fishekë. Kush kishte në shtëpi, dilte e zinte një breg dhe i përshëndeste këta mysafirë me rafale plumbash, se nderi i këtyre anëve kështu e donte. Ndërsa ata zbarkonin. Si mysafirë. Po të armatosur deri në dhëmbë. Ky mysafirllëk ia kish vrarë syrin edhe Sybutit. "Mysafirë, e të komandosh. Të bëhet si thua ti. Jo!" — për të satën herë nuk ishte pajtuar ai. "Ne pushtues jemi. Jo mysafirë. Vetëm maskën e tyre paskemi, sa për të hyrë brenda në vatër", sa nuk kishte bërtitur të madhe për ta dëgjuar gjithë fushat, malet. Për ta dëgjuar anembanë ky vend i ashpër, i panënshtruar. Vendësit, kah ishin e kah s'ishin. "Ne pushtues jemi", i kishte thënë me mijëra herë vetes në këto vite sa ishin këtu, dhe thellë në shpirt e kishte brejtur diçka. E kishte kafshuar keqas. Sa nuk kishte bërtitur: "Pushtues! Pushtues!"

            Koka e tij ishte varur mbi armën e ftohtë. Pas pak e kishte kotur gjumi. Pak, fare pak. Një gjumë, një kllapi. Ai tjetri, Syprishuri kishte lëvizur në vend, më shumë që të mos i ngritej gjaku damarëve, atë natë që frika u kishte hyrë në palcë. Kishte përgjuar fushën. Fusha ka sy, mali ka vesh! Ku e kishte dëgjuar? Këtu, këtej, prej dikujt. Ndoshta prej Sybutit. Ai kishte fjetur, ndërsa ky nuk ia kishte prishur gjumin. Veshët ia kishte qitur këtë natë me llokopendra. Çuditej me të: ku i gjente gjithë ato fjalë, ky që rallë ose fare nuk fliste pa e pyetur, pa ia nxjerrë si me darë. Deri tash qenka zier në vete, qenka ngrënë. Tash shpërtheu. Papritur. E nuk ia prishte gjumin. Le të flejë, vetëm të mos më shurdhojë me filozofi të thata. Mali ishte larg. S'kishte frikë nga askush. Sytë katër i kishte drejtuar andej se mos luante kush, se mos dëgjohej krismë. Po, heshtje, heshtje e rëndë kishte pllakosur. Pas kësaj heshtje, e dinte ç'do vinte.

            Ç'hynë në vatër, digjet. Tym bëhet. Ke parë ndonjëherë tym? Ngjyra e tij është e njejtë me ngjyrën e rrobave tona."

            U kthye papritur. Prej nga ky zë? Sybuti fliste jerm. Iu afrua. Koka e tij ishte shtrembëruar, ishte varur edhe më mbi armën e ftohtë. Me majën e këpucës e preku në cep të krahut. Ai u zgjua.

            — Ç'flet përçart?

            — Flas çka shoh!

            — Ke luajtur mendsh?

            — Ke luajtur mendsh? — ende ishte i përgjumur.

            — Ty të them!

            — Ty të them? — kishte përsëritur prap Sybuti.

            — Nuk të kam papagall. Mos përsërit! — Nga këto fjalë shihej inati, mërzia e Syprishurit.

            — Jeta qenka e tillë, përsëritje.

            — Të kanë lënë pak!

            — S'më kanë lënë, po asgjë mbarë s'na shkon!

            — E ke humbur besimin?

            — Kam humbur durimin.

            — Ç'thua?

            — Këtu nata ecën ngadalë.

            Syprishuri kishte heshtur.

            — Zgjat njëqind vjet.

            Syprishurit nuk iu ishte duruar:

            — Harruam që jemi në rojë! Heshtim...

            Parandjenja të tmerrshme vërtiteshin nëpër perden e syve të Sybutit. Nga rrezet e maleve dilnin njerëz grupe-grupe. Zinin prita. I vënin dy-tre gurë përpara. Pastaj tytat e pushkëve i bënin gati për zjarr dhe pritnin. Edhe pak, flakët e tyre do ta shkyenin terrin e kësaj nate? Jo. Terrin e këtij paraagu. Edhe pak. Nata në gishtërinj mund t'i numërojë minutat, sekondat.

            — Afër është! — ishte trandur nga ata parandjenja Sybuti.

            — Kush?

            — Kapitullimi...

            — Mos e thuaj atë fjalë! — kish brofur në këmbë Syprishuri.

            — Si të mos e them, kur kemi hyrë në rreth.

            — Je penduar?

            — E ç'fola deri tash?

            — Atë që deshe!

            — Atë që pashë: fundin.

            — Më lodhe...

            — Edhe pak!

            — Tërë natën s'të pushoi ajo gjuhë!

            — Për të folur e kam gojën. Deri tash heshta. S'duroj më. M'u desh të shprazesha para dikujt njëherë. Dhe ti qëllove këtë natë. Po flas shumë? E di, por ky është i vetmi ngushëllim tash. Keq u mashtruam.

            — Nëse u mashtruam, nuk je ti i vetmi, — dukej se pendohej Syprishuri.

            — Të gjithë njësoj jemi, me një emër të tmerrshëm, të përbashkët: pushtues! Si fëmijë, i kam urryer lakmitarët. Tash e urrej edhe vetveten.

            — Edhe neve?

            — Pushtuesit!

            — Ti më së paku e paske merituar këtë ardhje! — me gjithë mend i kishte thënë Syprishuri. Sybuti ia kishte plasur gazit.

            — Ha, ha, ha! E zë për nder ti këtë ardhje? Krenohesh? Beson se do të kthehesh kryelart? Dhe, do të të thurin himne lavdie? I marrë — i kishte plasur zemra më. — As eshtrat s'do t'i gjejnë për t'i kthyer në vendlindje. Këtu as djalli s'do të shpëtojë.

            — Pusho!

            Syprishurit i ishte ndezur gjaku. Pak nga ndonjë krismë e largët, ushtime e së cilës nuk i harronte as veshët e tij, pak nga fjalët që kishte dëgjuar më parë prej Sybutit. Ia kishte ngulur sytë. E shikonte si i çartur. Terri i mëngjesit e pengonte ende t'a dallonte atë fytyrë më mirë.

            — Ç'më shikon si ujk i plagosur? — Edhe gjaku i Sybutit dinte të nxehej. Edhe zëri, edhe zëri i tij bëhej i vrazhdë. Po sytë, ata sy të butë, bëheshin të egër, të prishur kundruall Syprishurit.

            — Pusho! — thirri për të dytën herë Syprishuri. Ai sa vinte bëhej më i padurueshëm. Hiç më pak edhe Sybuti.

            — Ia kemi rënduar ndërgjegjen popullit. Më kupton? I kemi poshtëruar nënat tona. Pjellën e tyre — s'ndalej që s'ndalej ai.

            — Pusho, ose...

            — Më bren nata. Terri i mëngjesit më ha. Afro veshin e dëgjo, si ma grimcon diçka trupin. Patjetër më duhet të flas. Të shprazem dhe të pëlcas. Duart, duart i kemi me gjak. E këtu gjaku gjakun paguan.

            — Të vrava...

            — Prit edhe pak. Ende nuk ta kam thënë atë që dua të them.

            — Thuaje më, e hesht!

            — Mos u shqetëso, të njëjtat rroba kemi veshur!

            — Kryeneç!

            — Kryeneç e dreq. Kur të njoh s'kam pse frikohem.

            — E teprove!

            — ... Edhe ne. Çdo ditë pakësohemi. Toka na zhduk. Një ditë as ne s'do të jemi bashkë. Do të zhdukemi si këto fjalë në terrin e kësaj nate.

            — Frikacakët s'kanë vend as ndër varre.

            — Mendove në pushtuesit? Atyre, në vend të luleve, u vënë therra. Në vend të përgëzimeve, urimeve për trimëri, ata marrin mallkimet për krimet që kanë bërë.

            — Ti je i dehur...

            — Jo!

            — Atëherë... ?

            — Kot bëmë roje kësaj nate, dita do të vijë me dritë...

            — Dreq gjuhë paske!

            — Ky s'është kompliment, nuk të falenderoj.

            — Edhe me humor? — sa nuk pëlciti ai.

            — Për fytyrën tënde të egër. S'qeshë kurrë fatkeq!

            — Po luan me kokën tënde.

            — Ne të gjithë i kemi kokat në lojë. S'dihet cila qëllohet e para, cila e fundit...

            — Krismat shpeshtoheshin. Afroheshin. Këta shqetësoheshin.

            — I dëgjon krismat? — shtrëngoi armën e ftohtë Sybuti.

            — Krismat? — Syprishuri dridhej me armën në dorë. — Të kujt janë këto krisma? — mezi u dëgjua zëri i tij.

            — Të pushkëve tona! — mori veten Sybuti. — Të pushkëve që ne i ndërruam me nga një pulë, me nga dhjetë kokrra vezë...

            — Nga vijnë?

            — Nga malet. Po ç'ke që je zverdhur?

            — Vetëvrasje është kjo, vetëvrasje. Të na vrasin me armët tona...

            — Ngadal beg se ka hendek! Hm! Ç'je hutuar? Ç'i shikon duart ende s'të janë tharë fluskat e gjakut? Gjakpirës!

            Ai drejtoi armën kundër tij.

            Ç'të dridhen gishtat, kriminel, ç'të dridhen?

            Tashmë tytat e armëve të tyre nuk ishin kthyer nga malet, andej nga vinin krismat. Ishin drejtuar kah njëra-tjetra.

            — Këtu... këtë... kë... tu... — deshi të thoshte diçka Sybuti. Goja iu mbush gjak, njësoj si Syprishurit, nga krismat, nga flakët e përnjëhershme.

            Asgjë s'kishin parë më, asgjë s'kishin ndier, pos metaleve të ftohta, plumbave që u futeshin nëpër mishra, nëpër eshtra dhe ua turbullonin gjakrat e ua prenin damarët, lidhjet, jetërat, qetë-qetë. Aty para agut, në të hyrë të fshatit, në fushën e gjerë, i gjetën të vrarë dy rojat e fundit të asaj nate...

            Eh sikur të isha bërë sy më sy me të, me atë Syprishurin. I kemi pasur do fjalë, por ç'e do. Nuk qenka më për fat!

 

. . .

 

Shënim nga Jusuf Gërvalla:

         "Tregimi i Sabit Rrustemit "NËN MASKËN E MYSAFIRËVE" (nga fletëza e tetë) u botua për herë të parë në revistën "FJALA" të 1 prillit të këtij viti. Në mëngjesin e asaj dite, herët, sapo revista u lexua nga denoncuesit e parë ose nga nëpunësit e parë të UDB-së, menjëherë u dha alarmi për ndalimin e "FLALËS" dhe për mbledhjen e numrave që tashmë kishin dalë në shitje, si dhe për gjetjen e rrëmbimin e ekzemplarëve të shitur shpejt e shpejt.

          PRETEKSTI: Sipas fjalës së serbomëdhenjve dhe lakejve të tyre, tregimi në fjalë bënte aludim të drejtpërdrejtë në ngjarjet më të reja të Kosovës. Por kjo s'ka si të jetë e vërtetë, po të marrim parasysh kohën që i është dashur autorit për ta shkruar dhe revistës për t'u botuar, të mos flasim për procedurën tjetër të shtypit, siç është redaktimi, lekturimi etj.

         Kjo s'do të thotë se tregimit i humbet vlera. Përkundrazi, duke ngjarë shumë me një situatë të mëvonshme të krijuar në Kosovë pas intervenimit ushtarak e policor të Serbisë në Kosovë (në maj të këtij viti, në Gërmi të Prishtinës, u zhvillua një ngjarje thuaja identike me atë që përshkruhet në tregim: policia kroate u përlesh me policinë serbe, me ç'rast mbetën dhjetëra policë të vrarë e shumë të plagosur), ky tregim flet për intuitën thuaja të materializuar të autorit për ngjarjet që do të ndodhnin thuaja atë çast.

                    Të shtojmë këtu se autori i tregimit, Sabit Rrustemi, dhe kryeredaktori i revistës "FJALA", që e botoi këtë tregim, tani ndodhen në burg, të dënuar, i pari me 4, dhe i dyti me tri vjet burgim të rëndë."

 

(Marrë nga "Zëri i Kosovës", organ i LNÇKVSHJ, nr. 1, nëntori 1981)