“Turqit dhe barbarët duke u bërë zotër të qytetit të Lisos, gjetën dhe nxorën nga varri me dëshirë shumë të madhe trupin e Skënderbeut. Te eshtrat dhe varri i tij u mblodhën që të gjithë kush e kush më parë, sepse kujtonin se do të ishe fatbardhë, shumë i lumtur ai që do të siguronte për vete një copëz prej tyre, të cilën e qepnin dhe e zbukuronin një palë me argjend, një palë me ar dhe e varnin në qafë, si ndonjë gjë hyjnore,të shenjtë dhe vendimtare për fatin e tyre dhe e nderonin me respekt shumë të madh, duke kujtuar se të gjithë ata që i mbanin me vete ato thërrmija do të kishin në jetë po atë fat e mbarësi që pat edhe gëzoi sa qe gjallë vetë Skënderbeu”. (Marin Barleti)
1 “Në Lezhë, më 17 janar 1468, ka vdekur Skënderbeu, shkruante dikur Indro Montanelli. Si të mos ndalesh tek varri. Po varri i tij është zhdukur, nuk dihet si dhe përse. Ishte, duhet të jetë varrosur në kishën e Shën Kollit, pranë pazarit në bregun e majtë të Drinit. Ekziston pazari, ekziston kisha, por sa për varrin mister” vijon ikona e gazetarisë italiane në librin e tij të botuar një vit përpara pushtimit fashist të Shqipërisë, “Shqipëria një dhe një mijë”.
Dhe, vërtet edhe sot ky problem mbetet një mister i vërtetë. A e hapën dhe më pa e grabitën turqit varrin e Skënderbeut kur e pushtuan Lezhën në vitin 1405?! Ndoshta po, por edhe ndoshta jo! Për këtë temë kemi vetëm një dëshmi, atë të Barletit dhe asnjë dokument turk apo venecian që e vërteton atë. Përse? Ndoshta turqit nuk arritën kurrë që ta gjenin varrin e Skënderbeut. Le të bëjmë një analizë duke iu referuar një problemi tjetër, por të ngjashëm në esencë me këtë të tonin. Në librin e tij “Beratinus”, prof. Shaban Sinani na tregon se si u ruajtën nga grabitja e shekujve kodikët e famshëm të Beratit, të cilët nuk janë vetëm vlerë e kulturës sonë kombëtare, por edhe e njerëzimit. Dhe, ja se si e përshkruan ai këtë fenomen: “Përveç rrezikut të “frankëve kampanezë”, që përmendet nga Alexoudes-i, të serbëve të car Uroshit, të ushtrisë austro-hungareze gjatë luftës së parë të përbotshme, dëshmohet se “dy ungjijtë e moçëm të Beratit” janë kërkuar edhe nga ushtria italiane e ajo gjermane. Në historikun e kodikëve të Beratit, që ruhet pranë AQSH-së, thuhet se komanda e ushtrisë hitleriane kishte urdhër që të gjente dhe të rrëmbente domosdoshmërisht floririn e Bankës së Shqipërisë dhe “Kodikun e Purpurt të Beratit”. Ushtria naziste e rrethoi Kishën e Shën Gjergjit dhe shpalli se, po të mos dorëzohej dorëshkrimi, priftërinjtë do të vriteshin. Këshilli i Kishës së Shën Gjergjit, në këto kushte, i kërkoi leje ikonës së Shën Mërisë të mos i ndëshkonte nëse do të dëgjonte nga anëtarët e sinodit një betim të rremë. Pas kësaj lutjeje, gjashtë anëtarët e këshillit (sinodit) e fshehën dorëshkrimin në një pusetë nëntokësore të maskuar pranë altarit dhe i deklaruan komandës së ushtrisë së huaj se ishin gati të betoheshin para ikonës së Shën Mërisë se nuk dinin asgjë se ku gjendej vepra e kërkuar (Shaban Sinani. Beratinus. Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave. Tiranë 2003. Fq. 243 ). Kështu pas këtij përshkrimi shumë sinjifikativ le të vijojmë të bëjmë një tjetër paralelizëm. Edhe në Lezhë në vitet 1915-1919, gjatë dhe pas Luftës së Parë Botërore, reparte të specializuara të ushtrisë serbe, austro-hungareze dhe asaj italiane, gërmuan përreth xhamisë Selimie, që ishte ngritur mbi rrënojat e kishës së Shën Kollit, për të gjetur varrin e Skënderbeut. Kështu të huajt dhe specialistët e tyre të rekrutuar në forcat e armatosura mendonin se, varri i Skënderbeut jo vetëm që nuk ishte hapur por edhe nuk ishte gjetur nga ushtria osmane, ashtu siç na e përshkruan Barleti. Këtë gjë ata e mbështesnin së shumti tek dokumentet osmane, të cilat nuk e përmendin një dhunim të varrit të Heroit. Historianët turq si Ibn Kemali, Hoxha Sadedini, Idris Bitlisi dhe Tursuni, të cilët na përshkruajnë me ngjyra të gjalla pushtimin e Lezhës nga ushtria turke në vitin 1478, nuk e përmendin asgjëkund një fakt të tillë. E çuditshme është, por edhe kujtesa popullore na e mohon një gjë të tillë, të cilën e ka dokumentuar qysh dyzetë e ca vjet më parë studiuesi Dhosi Liperi. Të dhënat që mblodhi në terren në vitet 1960, ai i referoi në Konferencën e Dytë të Studimeve Albanologjike, të mbajtur në 12-18 janar të vitit 1968. Megjithëse faktet ishin “kokëforta”, ato u anashkaluan nga kjo konferencë, por edhe më vonë nga historiografia jonë. Pa u marrë me problemin se përse ndodhi një gjë e tillë le të citojmë në ligjëratë të drejtë disa prej këtyre dëshmive, të cilat Dhosi Liperi i mblodhi në fshatrat e Lezhës në shtator të vitit 1964: “Skandërbegu ka dekë në Lezhë e asht varrosë po në Lezhe, po ku diç, parija e vet nuk diftuen se ka dekë e vazhduen sikur t’ishte gjallë Skandërbegu për tri vjet. Në krye të tri vjetve Turqia e muer vesh se kishte dekë dhe e sulmoi shqipninë e e zaptoi…Kur ra në Lezhje, çeli shumë vorre, por, siç thojshin pleçtë e vjetër, vorrin e Skandërbegut nuk mujtën me e xhetë, se e majtën parija të mëshefun. Vorri i Skëndërbeut pshtoi i paprekun, por se ku asht, nuk dihet. Çiashtu thojshin pleçtë e vjetër gojë pas goje”, tregonte dikur Nue Gjon Markola nga fshati Lalu. Ndërsa Hil Kola nga fshati Gramsh, po i Lezhës, theksonte se: “Tuba muhabet me pleçt e vjetër, këta thojshin se kur erdh ushtria turke dhe zaptoi Lezhjen, kërkuen vorrin e Skanderbegut e çilën treqind vorre për me gjet eshtnat e Skanderbegut, por vorrin e tij s’mujtën me e xhetë vorri i Skanderbegut asht i pa çilë. E kanë mëshefë shqiptarët vorrin e Skandërbegut, thojshin ata pleçtë e vjetër të Zadrimës”. Po kështu edhe Nikoll Leshi nga Ishull Lezha tregonte: “Skandërbegu u smu në Lezhë, pa dekë bani tetëdhet vorre në Lezh edhe vdiq, por nuk dihet se ku ash vorrue, se kur erdhën turqit, i çelën të tetëdhet vorret e trupin e Skandërbegut nuk e kanë xhetë. Ket fjalë të vjetër e kam negju prej gjyshllarëve” (USHT. Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike. III. Tiranë 1969. Fq 341-343). Pra, ashtu si edhe pleqtë e bashkësisë krishtere të kalasë së Beratit, që ruanin në mënyrë të fshehtë sendet dhe reliktet me vlerë të kishës edhe në rastin tone, drejtuesit e kishës së Shën Kollit dhe anëtarët e bashkësisë apo urdhrit që e administronin atë, mund të kenë kryer një akt të tillë të ngjashëm. Atë të fshehjes dhe të ruajtjes së eshtrave të Skënderbeut. Kjo praktikë nuk është e panjohur në këto raste nga bashkësi të ndryshme fetare.
Ndërkohë, njihet në histori rëndësia e burimeve popullore gojore. Tradita gojore e përfaqësuar nga legjendat, tregimet, rrëfimet, ritet, folklori përbëjnë një nga burimet kryesore krahas atyre të shkruara për historianët. Ndoshta në këtë drejtim kemi edhe një zhvillim tjetër. Duke punuar disa vite në qytetin e Lezhës, arkeologu Frano Prendi, pasi u njoh me këto burime gojore, nisi gërmimet dhe zbuloi në vitin 1967, Katedralen e Shën Kollit, ku dikur ishte mbledhur Lidhja e Lezhës dhe më pas ishte varrosur në janar të vitit 1468 Skënderbeu. Dhe Frano Prendi nuk gaboi. Duke i kombinuar këto të dhëna gojore me dokumentacionin historik ai arriti të realizonte një nga zbulimet më të suksesshme të karrierës së tij, siç ishte katedralja e Shën Kollit të Lezhës, një fakt i pamohueshëm dhe i pranuar nga shumica e studiuesve të fushës. *** Në këto kushte, kur dokumentet turke heshtin, kur nuk ekziston asnjë shenjë hajmalie prej tyre e marrë në rastin e thyerjes dhe copëtimit të tyre nga turqit, dhe, në kushtet kur kujtesa popullore hesht dhe e mohon hapjen e tij, mund të themi se eshtrat e Skënderbeut janë tërhequr fshehurazi dhe varrosur diku tjetër për t’u ruajtur. Me të drejtë lind pyetja. Nga kush? Dhosi Liperi tek i njëjti shkrim thotë se bashkëluftëtarët e tij pasi i tërhoqën fshehurazi ato përhapën fjalën se turqit e prishën varrin. Këtë gjë ky autor e përgatiti dhe e publikoi në vitin 1968, kur kishte një vit që procesi i shekullarizimit “i udhëhequr” nga partia-shtet e kishte ndaluar me ligj përdorimin e fesë dhe i kishte mbyllur dhe shkatërruar institucionet fetare. Kjo ndoshta e bëri këtë autor të mos thoshte se si në rastin e bashkësisë fetare të Beratit edhe bashkësia fetare e Lezhës e kishin mbajtur dhe e mbanin të fshehtë sekretin e ruajtjes së eshtrave të Skënderbeut. Se ku “ngeci” ky proces e dinë tashmë disa prej tyre që mund të jenë gjallë sot. Ata duhet të dëshmojnë se ku përfundoi kafka që në mbledhjen e atëhershme të Byrosë Politike përpara Enver Hoxhës u deklarua se ishte e Skënderbeut. Sot ne posedojmë dokumentin ku Thoma Deliana, ish-ministri i Arsimit dhe Kulturës, ia raporton midis të tjerave këtë gjë “Partisë”.
Nuk e dimë përse Enver Hoxha e “mbylli” këtë proces. Sot mund të ngrihen shumë hipoteza dhe të aludohet rreth tij, por deklarata e Hoxhës se “duhet pasur kujdes që të mos përhapet një gjë e tillë”, fsheh shumë enigma në vetvete. Ndoshta vetë atij apo shtetit të atëhershëm nuk i duheshin eshtrat e Skënderbeut, të cilat mund të bëheshin vend pelegrinazhi për të gjithë shqiptarët. Dihej mirë fakti që heroi që vinte nga koha e feudalizmit dhe i quajtur nga Papa si “Atlet i Krishtit”, nuk kishte asgjë të përbashkët me komunizmin. Këto mund të themi për momentin, por mund të ketë pasur njëmijë arsye të tjera që regjimit nuk i interesonte gjetja e eshtrave të Skënderbeut. Dhe ashtu siç del nga interpretimi i tekstit të mësipërm eshtrat e gjetura mund të kenë qenë vërtet të Heroit. Ato duheshin të ishin ruajtur nga këshilli apo bashkësia e ndonjë urdhri katolik që vepronte aty së pari. Duke parë se kishte ardhur koha që ashtu si kodikët e Beratit edhe këto relikte të “vendoseshin” në vendin e duhur priftërinjtë vendosën ti dorëzonin por siç duket problem nuk rezultoi kaq i thjeshtë. Kështu sekreti i “etërve” dhe sakrifica e tyre e ruajtjes së tyre në ndonjë manastir apo famulli aty pranë shkoi dëm nga qëndrimi i “Partisë”. Mbase hapja e dosjeve të tjera do të na e “ndriçojë” të vërtetën rreth këtij problemi. Ndërkohë që një fakt i tillë duhet pranuar. Për në është fatale dhe e dhimbshme edhe sot që, Skënderbeu mbetet akoma ashtu siç e përcaktoi edhe Montanelli në vitin e largët 1938, si “Ushtari i panjohur i Shqipërisë”.
* Titulli eshte marre nga libri i autorit Indro Montanelli: ''Albania Una e Mille''.
1 Me artin e penës së tij, vite të shkuara, shkrimtari Sabri Godo në faqet e romanit të tij Skënderbeu, e përshkroi kështu dasmën e heroit tonë kombëtar: “Në 23 Prill 1451 Skënderbeu bëhej dhëndër i Gjergj Arianitit. Ai u martua me Donikën, që kishte vjet aq sa edhe këto ditë prilli, 23, ndërsa vetë ishte 46 vjeç. Në martesat shtetërore nuk luanin rol moshat dhe dëshirat. Ajo do të ishte një dasmë madhështore, sikur të mos mungonin tre djemtë e Arianitit, që gati u prishën me të atin për shkak të pajës. Në kontratën Muzakë Topia me pazarllëqe të rënda, Skënderbeu merrte toka në anën tjetër të Shkumbinit, para dhe ushqime të shumta. Mungonin në dasmë Dukagjinët, ndërsa Hamzai, nipi i dashur flokëverdhë, rrinte i zymtë. Ai shihte të vinin nga kjo martesë një varg me djem, siç ishte zakoni i Kastriotëve dhe të avullonin shpresat e tij për të trashëguar Principatën e Arbërisë. Por erdhi Proveditori i përgjithshëm i Venedikut, që solli në emër të Senatit një stoli të habitshme për nusen dhe dy palë rroba të purpurta për dhëndrin, erdhën ambasadorët e Napolit, të Vatikanit dhe Raguzës dhe mëritë e vogla kaluan në harresë. Nusja e re dhe e lumtur e priti me faqet flakë burrin e saj, kalorësin e parë të Shqipërisë dhe netët e dasmës i kaluan si një vazhdim i avullit të verës, të muzikës dhe të dollive”.
2 Një prej institucioneve të rëndësishme të feudalizmit ishte edhe martesa, e cila rregullohej nga një varg rregullash juridike dhe tradicionale. Përveç rëndësisë shoqërore martesa i lidhte familjet fisnike në aleanca, koalicione dhe marrëdhënie të varësisë së shumëfishtë. Në martesat e përfaqësuesve të fisnikëve feudalë nuk kishin rëndësi dukuri të tilla si mosha, intelekti, formimi kulturor apo paraqitja e jashtme, ose gjëndja shëndetësore e ashkëshort-ëve të ardhshëm. Funksioni i parë i lidhjeve të tilla martesore ishte ai politik, i cili do të forconte pozitat e familjeve që lidheshin në këto krushqi. Ndërkohë që në këtë kontekst u përfshi gjatë shekujve XIV-XV edhe familja e Kastriotëve. Ngritja e shpejtë e saj në fund të shekullit XIV, ku nga një familje me origjinë fshatare ajo u shndërrua në zotëruese të një prej Principatave më të mëdha shqiptare (A.Ermenji, Vendi që zë Skënderbeu në Historinë e Shqipërisë, Tirane 1996,fq.25), bënë që: Gjon Kastrioti të krijonte lidhje të fuqishme martesore me familjet më të shquara feudale shqiptare. Ja seç shkruan në kronikën e tij historike bashkohësi i Skënderbeut, Princi Gjon Muzaka, për të tilla ngjarje: (Muzaka, Memorje, Tiranë 1996,fq.44-45): “Dhe për më tepër ta dini që zoti Gjon Kastrioti i ati i Zot Skënderbeut, pati për grua Zonjën Vojsava Tribalda, me të cilën bëri katër djem e pesë vajza. I pari u quajt Reposh, i dyti Stanish, i treti Kostandin dhe i katërti Gjergj. Reposhi i lartëpërmenduri ishte njeri fetar dhe shkoi në Malin e Sinait, u bë murg e ashtu vdiq. Bija e parë, Zonja Maria (Mara), u bë grua e Zot Stefan Cernojeviçit, e dyta Zonja Jella u bë grua e Gjon Muzakës (shënimi ynë), Zonja Angjelina qe martuar me Zot Vladan Arianit Komnenin, e katërta Zonja Vlajka qe martuar me Zot Balshën, e pesta Zonja Mamica qe martuar me Zot Muzak Topinë. Prej asaj të lartëpërmendurës, së tretës, Zonjës Angjelinë dhe prej të përmendurit Zot Vladan Komnenit, u lind i poshtë shënuari Muzak Komneni, i thirrur nga populli, që ishte nip i Skënderbeut. Prej tjetrës, motrës së katërt, Zonjës Vlajka të martuar me Zot Balshën u lindën Gjon e Gojko Balsha. E pesta Zonja Mamica u bë grua e Muzak Topisë, por që Zot Skënderbeu e ndau nga gruaja e parë që quhej Zanfina ose ndryshe Suina Muzaka dhe i dha Zonjën Mamicë, të motrën”. Ndërkohë duke plotësuar të dhënat e Gjon Muzakës në burime të tjera sqarojmë se: E ëma e Skënderbeut, Vojsava rridhte nga dera e Princit të Pollogut, me familje shqiptare, e cila zotëronte rajonin që shtrihej prej Tetovës deri në Shkup. (Barleti, Histori e Skënderbeut). Duhet të theksojmë se Gjon Kastrioti martoi katër nga vajzat e tij si Marien, Jellën, Angjelinën dhe Vlajkën. Ai gjithashtu fejoi në mungesë edhe njërin prej djemve Kostandinin me Helena Topinë. Kjo fejesë nuk u realizua me martesë, sepse Kostandini u martua me një Zonjë turke dhe nga kjo martesë lindi Hamza Kastrioti, njëri prej protagonistëve të luftës shqiptaro-turke të shekullit të XV. Ndërsa për djalin tjetër të Gjonit dhe Vojsavës, Stanishin që Fan Noli e rendit si fëmijën e madh të tyre, nuk kemi njoftim për martesën dhe familjen e tij. Ndërsa ashtu siç e përmendëm edhe më sipër Reposh Kastrioti ju kushtua monakizmit (jetës së murgut) dhe vdiq në manastirin e Hilandarit në Malin e Shenjtë, Greqi. Varri i tij ndodhet atje edhe sot, ashtu siç pasqyron me fotografitë dhe shënimet e tij edhe studiuesi Sh. Nimani. (M.Zeqo. Mes Laokontit dhe Krishtit, Tirane 2000, fq.123), ose studjuesi sllav V.Petroviç (K.Frashëri. Studime për epokën e Skënderbeut, Aktet e Hilandarit. Tirane 1989.fq 438), i cili thekson se varri i Reposhit ndodhet brenda katedrales në murin verior të narteksit i pikturuar me subjekte kishtare. Dy fëmijtë e vegjël të familjes së madhe të Gjonit, Gjergji dhe Mamica u martuan pas vdekjes së tij. Megjithëse akoma nuk dihet se përse Skënderbeu e Martesa e skënderbeut prishi martesën midis Muzakë Topisë dhe Zanfina Muzakës, për ta martuar Muzakën në vitin 1445 me të motrën, Mamicën. Prishja e kësaj martese hamendësohet se i kushoi rëndë Skënderbeut. Zanfina Muzaka u martua me Moisi Golemin (Moisi Komnen Arianitin), të cilin e shtyti kundër Skënderbeut. Veprimet dhe sjellja e Zanfinës e shtynë Moisin edhe për shkaqe të tjera drejt tradhëtisë në vitin 1455 pasojat e së cilës sollën disfatën në betejën e Beratit, ku gjeti vdekjen midis të tjerëve edhe Muzakë Topia. Ndërkohë që ky preçedent solli edhe pakënaqësi tek Muzakaj, pasi Zanfina (Suina) ishte e bija e Despotit Gjin Muzaka dhe e motra e Gjon Muzakës, autorit të Kronikës së famshme. Ndërkohë Gjin Muzaka ishte vëlla i Marie Muzakës, grua e parë e Gjergj Arianitit dhe nënë e Donika Kastriotit, gruas së ardhshme të Heroit. Gjin Muzaka ishte edhe një ndër pjesëmarrësit e Lidhjes së Lezhës dhe një prej bashkëluftëtarëve të Skënderbeut. Atëherë ky veprim i Skënderbeut mund të shpjegohet edhe me synimin e tij, për të zgjeruar Principatën e tij duke përshirë në të edhe Principata e tjera. Në këtë kontekst mund të ketë ndodhur edhe kjo ngjarje, e cila si shumë të tjera të ngjashme me të, sollën rebelimet ndaj Skënderbeut, të cilat historia jonë i quan me termin “Tradhëtia Feudale”. Të tilla raste ishin ato të Moisi Golemit dhe të nipërit e Skënderbeut si: Gjergj Stres Balshas, Hamza Kastriotit, Gjon dhe Gojko Balshës, etj. Këto lidhje familjare përveç njërës anë, atë të fuqizimit në formë aleance sillnin edhe konflikte interesash, për shkak të pretendimeve mbi zotërimet Brenda krushqive. Për sa kohë që praktika e dhënies së feudeve në formë paje gjatë martesave vazhdoi në shekujt XIV-XV ajo u shoqërua edhe me konflikte të një natyre të tillë. Raste të tilla në mënyrën më tipike ishin ato që kunati i Skënderbeut, Gjon Muzaka, i përshkruan kështu: “Dhe i lartpërmenduri Zot Skënderbeu qe i mençur dhe trim, i prirur për të bërë mirë dhe qe një Zot i madh ndër të gjithë pararendësit e tij. Pasi u bë kapiten i përgjithshëm i Zotërve të Shqipërisë, e që në pak kohë synoi të zotëronte gjithë vendin. Vuri në pranga Zot Gjonin dhe Zot Gojkon e Balshajve, …..i mbajti në burg dhe u mori Principatën e tyre, që shtrihej midis Krujës dhe Lezhës e që thirrej vendi i Misisë. i mori Moisi Komnenit Principatën e tij e cila ishte në Dibër. Ky Moisiu ishte njeri me zemër dhe trim dhe duke mos mundur ta durojë një dhunë të tillë u arratis tek Sulltani. Dhe mbasi vdiq im atë na mori edhe neve Tomonishten domethënë Myzeqenë e Vogël dhe kështu bëri edhe me zotërit e tjerë të krahinave të Komit dhe të Randisës”.
3 Sipas Barletit “Skënderbeu nuk e kishte mendjen për martesë, por atë nuk e linin rehat princërit farefis me të, të cilat e nxisnin që ai të vendoste për martesë. Pra për “Filizin” që duhej ti zinte vendin”. Edhe Gjergj Arianiti e mirëpriti këtë martesë, por edhe Skënderbeu ishte dakort për këtë fakt, sepse Gjergj Arianiti Komneni ishte i dëgjuar si askush tjetër, për mbretërinë e tij të madhe dhe për fisnikërinë e lashtë të fisit të tij. Gjithashtu Donika ishte bërë e njohur që me kohë dhe mbahej në gojë për atë bukuri fort të rrallë. Paja iu la në dorë Gjergj Arianitit, i cili nga prika që i dha së bijës i kënaqi të gjitha palët (Historia e Skënderbeut. Tiranë 1983.fq.382-384). Për nevoja të luftës çlirimtare dhe për të forcuar pozitat e tij, Skënderbeu vendosi të martohej me Donika Arianitin, vajzën e madhe të Gjergjit. Kjo krushqi iu shkonte për shtat të dyja familjeve, për nga pozita që ato posedonin. Si mbles Skënderbeu dërgoi Gjin Muzakën kunatin e Arianitit. Martesa ishte tërësisht politike ku nuk luanin rol mosha dhe dëshirat. Ajo që na intereson është fakti se kurorëzimi i çiftit, midis Gjergjit 46 vjeçar dhe Donikës 23 vjeçare, u bë në kishën e vjetër të Manastirit të Ardenicës , i cili ndodhet 10 km në veri të Fierit. Këtë tezë e ka argumentuar qysh në vitin 1930 studiuesi italian Lorenconi, i cili kur vizitoi këtë vit manastirin e të shkruar këtë fakt në një nga kodikët që ruheshin në bibliotekën e tij. Një burim tjetër për këtë fakt është edhe dëshmia e peshkopit Irene Banushi, i cili vitet e fundit të jetës i kaloi në manastirin e ardenicës. Në shënimet e tij për manastirin të botuara nga K. Beduli në librin monografik Imzot Irene Banushi, ai citon faktin se kur mbërri në Ardenicë gjeti te murgjit e manastirit të dhënat gojore se këtu ishte kurorëzuar Skënderbeu. Ky burim gojor dëshmon se fakti i martesës së Skënderbeut në Ardenicë është ruajtur gjallë nga murgjit dhe është transmetuar nga brezi në brez gjatë kohës nga viti 1451 deri në vitin 1967, kohë kur furia ateiste e drejtuar nga shteti shqiptar shkatërroi institucionet fetare dhe bashkë me to dhe një pjesë të kujtesës historike. Çifti mbërriti në këtë manastir pas dasmës së zhvilluar në shtëpinë e nuses në Kaninë, në 21 prill 1451. Ai shoqërohej nga Princat shqiptarë, njerëz të familjeve, ambasadorët e Napolit, Vatikanit, Raguzës dhe Proveditori i përgjithshëm i Venedikut në Shqipëri. Shpura udhëtoi nëpërmjet rrugës së “Muzakies” në itinerarin Vlorë-Ardenicë, vetëm disa ditë pas dasmës në Kaninë. Ceremoniali i kurorëzimit u bë në mesditën e datës 26 Prill 1451, i drejtuar nga Peshkopi Feliks, nën kujdestarinë e të cilit ndodheshin dy manastiret më të mëdha të Myzeqesë, ai i Apolonisë dhe i Ardenicës. Të nesërmen Skënderbeu me Donikën u nisën drejt Krujës, ku u zhvillua dasma madhështore në shtëpinë e dhëndrit, sipas riteve të traditës shqiptare. Martesa e të bijës me Gjergj Kastriotin ishte një nga sukseset e politikës së Gjergj Arianitit, i cili pas kësaj ngjarje shpejtoi të nënshkruante në qershor 1451: Traktatin e aleancës me Alfonsin e V-të të Napolit. Ja seç thuhet në një pasazh të tij: “Gjithashtu të dy palët kanë rënë në ujdi që qysh nga Berati duke përfshirë Greqi e Myzeqe deri tek një lumë që quhet Devoll (Seman), ti jepen madhërisë së tij (Alfonsit) dhe vendi përtej Devollit ti jepet Arianitit”, të cilin ai e kishte poseduar edhe herë të tjera.
4 Andronika Gjergj Arianiti lindi rreth vitit 1428 (po të llogarisim se kur u martua me 1451 ishte 23 vjeç). Ajo ishte një ndër tetë vajzat që Gjergj Arianiti kishte me gruan e tij të parë Marie Muzakën (Dh.Shuteriqi, Arianitët. Studime për epokën e Skënderbeut, II. Tirane 1989.fq.37-83). Ashtu siç e thotë edhe Barleti ajo ishte një ndër vajzat më të bukura të dyerve bujare të Shqipërisë së shekullit të XV. Ajo i përkiste një ndër familjeve më të fuqishme dhe më fisnike, duke qenë e bija e Gjergj Arianitit, njërit prej njerëzve më të shquar të fisnikërisë feudale Shqiptare. Tre vjet pas martesës me Skënderbeun, Donika e gëzoi heroin me lindjen e djalit të vetëm të tyre, Gjonin e ri, i cili sipas traditës mori emrin e gjyshit. Në gravurat e kohës ajo del si një femër simpatike, me tipare të spikatura të një zonje. Nuk dihet me saktësi roli që luajti ajo gjatë jetës bashkëshortore pranë Skënderbeut (1451-1468). Pas vdekjes së tij në 17 Janar 1468 Donika u shpall regjenti i të birit Gjonit, trashëgimtarit legjitim të Skënderbeut. E ndodhur në kushte të tilla në të cilat ajo nuk mund të ushtronte funksionin e saj, kur turqit kërcënonin në mënyrë më serioze shtetin shqiptar, Donika u largua së bashku me të birin në Itali. Në vitin 1468 Suita e saj u vendos në Itali në dy feudet që Ferdinandi i Aragonës, mbret i Napolit i kishte dhuruar Skënderbeut në vitin 1463, si kompesim i ndihmës së çmuar që heroi i dha atij.
5 Pas vdekjes së të atit Gjoni 13 vjeçar dhe e ëma Donika që siç e quan Gjon Muzaka zonja Skënderbega (Gj.Muzaka, Memorie. Fq.31) u larguan për në Napoli, duke shkuar tek Mbreti Ferdinand i Aragonës. Atje Gjon Kastrioti u integrua në radhët e fisnikëve feudale vendase, duke administruar pronat e veta dhe titullin e Dukës së Shën Pjetrit të Galantinës, dhuruar nga mbreti Ferdinand. Gjoni u martua me Dukeshën Erina Paleologa duke lënë pesë fëmijë si: Gjergjin (e ri), Kostandinin, Peshkop i Izernias, Ferrantin, Federikon, vdekur në Valencie të Spanjës dhe Marien (Akademia e shkencave. Historia e Popullit Shqiptar. Tirane 2002, fq.475). Nga kjo martesë rrjedhin Kastriotët e Italisë, pasardhës të drejtpërdrejtë të heroit tonë kombëtar që jetojnë edhe sot në tokën Italiane. Nderkohe qe ne bregun perballe, legjendat dhe gojëdhënat për martesën e Skënderbeut në Kaninë kanë mbetur të gjalla edhe sot në Rajonin e Vlorës. Njëra prej tyre e ruajtur në Himarë, e cila ishte zotërim i Gjergj Arianitit thotë se: “Ditën e dasmës në Kaninë shkuan edhe Kapedanët e Himarës me peshqeshe për çiftin. Ata e shoqëruan nusen deri në Krujë”(Akademia e Shkencave. Epika Historike, 1 Tirane 1983.fq.133). Ndërkohë që në Qishbardhë dhe Penkovë (Vlorë), ruhen katër toponime të tilla si: Qisha e Skënderbeut, Rrapi i Skënderbeut, Vau i Skënderbeut dhe Ara e Skënderbeut; dëshmi të shekullit të XV. Kujtesa popullore çuditërisht hesht vetëm për Ardenicën...!
Idriz Ulaj u lind në Vuthaj të Plavës më 10 gusht 1942. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, Shkollën Normale në Prizren, kurse Degën e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Universitetin e Prishtinës. Gjatë viteve 1967 – 1973 ka punuar mësimdhënës në disa shkolla të mesme të Prishtinës. Nga viti 1973 e deri më 31 dhjetor 2006 ka punuar lektor - gazetar në revistën e përjavshme “Zëri”. Jeton dhe krijon në Prishtinë. Ka botuar këto vepra: 1. “Prizma” (poezi), “Rilindja”, Prishtinë, 1980, 2. “Edhe një orë dritë” (poezi), “Koha”, Podgoricë, 1980, 3. “Zilet e stinëve” (poezi për fëmijë), “Ura”, Prishtinë, 2007 4. “Vite me dy stinë”, poezi, Lidhja e Shkrimtarëve të Kosovës, 2012 5. “Këngë popullore nga Gucia”, 1978 6. “Mjekësi popullore botërore”, :Kosovarja”, Prishtinë, 1994, 7. “Këngë dhe vajtime nga Krahina e Plavës dhe Gucisë”, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2009, 8. “Prozë popullore nga Krahina e Plavës dhe Gucisë”, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2011, Idirizi ka përkthyer edhe dy vepra nga Andrija Joviqeviq (etnografi dhe histori): “Nahia e Plavës dhe e Gucisë”, 2009 “Malësia” 2010. Idriz Ulaj ka edhe një vistër veprash në dorëshkrim, të zhanreve të ndryshme.
Poezi nga Idriz Ulaj
BARIU I NOKSHIQIT
Tym për tym Tri bisha i zuri
Tym për tym Tri bisha i lidhi
Tym për tym Tri bisha i plasi
Tym për tym Tre krerë në rrip
Tym për tym Një malësor
Me sëpatë në dorë Shpëtoi vathin prej bishave
(Nokshiq, 1978)
GURI I ALI PASHË GUCISË
S’e luan asnjë furtunë nga vendtubimi i Malësisë
s’e mbulon asnjë dëborë gurin e Ali Pashë Gucisë
s’e djeg asnjë vetëtimë në zemër të Shqipërisë
(Guci, 1978)
JETË FENIKSI
Çdo ditë kam fjetur me gjarpërinj dhe çdo natë kam takuar hiena duke ecur nëpër rreth të kuq
Tashti si dragua ndjek kuçedrën me vetëtimë deri te Kroi i Bardhë dhe aspak nuk frikohem nga bishat.
(Prishtinë, 2008)
FJALËT E KRUSHKUT TË LIRISË
Pas një ore dritë më varrosni ku të doni
krushkut të lirisë nuk i vdes varr.
(Prishtinë, 1968)
ZOGJTË
Fluturojnë deri në cep të këngës Dalin para dasmorëve Si pendlat e shpresës
Zogjtë e mi të bardhë Me këtë vetull pylli Fluturojnë përtej shtatë qiejve
Vrapi i tyre Nuk u përngjanë erërave Në werdhe të ëmbla
Zogjtë e mi të bukur Fluturojnë deri në cep të këngës Nëpër maje gëzimi.
UDHËTIMET
Gjatë vitit vetmitar udhëtova vetëm tri herë
tri herë me tren Prishtinë – Pejë tri herë me autobus Pejë – Prishtinë dhe tri herë u doganova!
Gjatë doganimit të parë dëgjova njëmijë e një fjalë ishte një prilli por të vërteta!
Gjatë doganimit të dytë m’u bë njëmijë e një akuzë ishte një maji por të pavërteta!
Gjatë doganimit të tretë lokomotiva fërshëlleu tri herë por asnjë derë
asnjë dritare s’u wel o s’u wel!
(1993)
BALLKANI
Gjeografi e brishtë në shpirtrat e etërve të dërrmuar
shpirt i lodhur në maja heshtash
Fole murgjish e pashallarësh me etje barbarësh
Qiell i rëndë mbi horizonte të udhëkryqeve polare
Emër i egër në shpirt të kykrenoreve të thinjura
Kështjellë hijenash me përkrenare të vjewdhura
Në male të bardha e fusha plot nektar e pelin.
(16 prill 1990)
NË SHTIGJE TË BARDHA
Te Krojet e Malësisë e kanë pa’ Dedë Gjo Lulin dhëmbujk n’gojë Në shteg të dhive përmbi kala Me lëkurën e gjarprit në rojë.
Shyshqiponjë mbi pishën pre Në qyrkun e gjyshit trashëgim Me tri stinë halle nëpër rrëfe Nëpër rreze prilli në dyluftim
Në shtigje të bardha e kanë parë Dedë Gjo Lulin me armë në shpinë Në fusha e male me besë e fjalë O liri e ndriwim o varr e perëndim!
(Tuz, 30 korrik 2012)
POROSIA
Nuk di se kur ku dhe kah do të shkoj
si do ta kapërcej ylberin kur dhe ku do të ndalem
por amanet Kosovën!
(1999)
LETRA
Dje Më ra ndërmend të shkruaj një letër Fhe e adresova: “Këmishkuqëve të të gjitha kombeve...” Dhe ia vura tri pulla postare Marksin Engelsin Leninin Duke lënë vend edhe për ndonjë tjetër Dhe postova shenjën “Rekomande” Kah Veriu Kah Jugu Kah Lindja Kah Perëndimi... Me të vetmen fjali: “Në Evropë Perëndoi Komunizmi Ngushëllime!”
(“Zëri”, Prishtinë, 9 mars 1996)
TË JESH O TË MOS JESH
Kur sheh njerëz të dehur nga shovinizmi kur bëhen shpifje akuya ditë për ditë kur vëren fytyra të versha pa pikë gëzimi kur dëgjon wirrje-sharje pa asnjë frikë
të jesh o të mos jesh!
Kur lexon shtypin e verdhë shtypin e zi kur shpata e Demokleut të rri mbi kokë kur sheh rrahje vrasje masakra në fëmii’ kur mortaja tmerruese vringëllon mbi tokë
të jesh o të mos jesh!
Kur në shtëpinë tënde tjetri është patron kur gëzimet e fëmijëve janë gati n jë hiw kur deshe s’deshe njerka të dikton kur ballkanas je – pa fat n’ udhëkryq
të jesh o të mos jesh!
Kur dora me dorën s’ka lidhje miqësore kur komshiu për komshiun s’ka njerëzi kur si qengj për ujkun edne je kafshore kur respekti për njeriun shtypet me tirani të jesh o të mos jesh në Ballkan!
(Prishtinë, 1989) __________ Përgatiti për "Ora shqiptare", Rrahim Sadiku
1 Sot ata shihen kudo, në çdo vend, kohë dhe stinë. I gjen pothuajse gjithandej në aeroporte, porte, pika doganore, stadiume, institucione, shkolla, terrene sportive, tryeza pune etj. Flamurët janë kështu simbole të shtetit, kombit, organizatave, klubeve sportive, partive politike, si dhe të nderit, lavdisë ushtarake, krenarisë sportive etj., megjithëse nuk janë gjë tjetër veçse pëlhura që mbartin trajta, përmasa dhe ngjyra të caktuara, të cilat kur vihet në shtizë përfaqësojnë e përçojnë kuptime të simbolizuara. Secili flamur ka një histori të veçantë, pra një "ditëlindje" të tij. Edhe flamuri ynë kombëtar ka në vetvete një histori të gjatë dhe interesante, të cilën do ta zbulojmë pak e nga pak në rubrikat e këtij shkrimi. I njohur ndërkohë si flamuri shqiptar, ai bashkon në vetvete shtatë milionë e më shumë njerëz të ndarë në gjashtë shtete. I përbërë prej shqiponjës së zezë me dy krerë, me flatra të shpalosura në mënyrë simetrike, brenda një fushe të kuqe, ai përfaqëson një nga modelet e flamurit të dikurshëm të Bizantit.
2 Duke u futur thellë në histori, mësojmë se shqiponja ka qenë dikur në periudhën e Romës antike simbol i këtij shteti. Edhe sot të dyja klubet e njohura të futbollit në kryeqytet, Roma dhe Lacio, mbajnë përkatësisht simbole antike, nga ku i pari ka si të tillë kokën e ujkonjës së Kapitolit, ndërsa i dyti një shqiponjë të kaltër me krahë të hapur. Si simbol i Republikës romake, shqiponja u përdor për herë të parë nga strategu i saj i shquar, Kaj Mari dhe më pas nga Katilina, Pompei dhe Cezari. Ky i fundit përdorte si simbol të tij shqiponjën e artë të vendosur në një fushë të kuqe. Po kështu veproi me stemën e Cezarit edhe nipi I tij, Perandori Oktavian Augusti, i cili u pasua më vonë edhe nga Kostandini i madh. Me ndarjen e Perandorisë Romake në vitin 395 në dy pjesë, shqiponja u transformua me dy koka, duke simbolizuar njëra Perandorinë e Perëndimit me qendër Romën dhe tjetra Perandorinë e lindjes me qendër Kostandinopojën, (Bizantin). Ndërkohë, Perëndimi u pushtua nga barbarët në vitin 476, duke humbur traditat më të vyera të antikitetit, e bashkë me to edhe simbolin e tij. Ndërsa Lindja vazhdoi të jetojë edhe për 10 shekuj të tjerë, duke e ruajtur këtë simbol që vinte që prej kohërave më të lavdishme të Romës. Formën dhe ngjyrat e tij, flamuri bizantin i mori gjatë sundimit të Justinianit (527-562), perandorit me origjinë ilire. Dukej se atij i pëlqente që dy kokat e shqiponjës t’i identifikonte me vetveten dhe të shoqen, perandoreshën Teodora. Më vonë, me kalimin e kohës, me anë të martesave dhe dhënies së privilegjeve, Bizanti ia dhuroi simbolin perandorak fisnikërisë së kombeve, që ishin integruar në këtë hapësirë shumëkombëshe. Kështu ndodhi me princat rumunë, bullgarë, gjermanë, rusë, serbë, grekë dhe shqiptarë. Kjo është arsyeja që këtë simbol sot e përdorin një duzinë popujsh e shtetesh, të cilat dikur kanë pasur kontakte të drejtpërdrejta me Bizantin. Duhet thënë se sot flamuri bizantin shfaqet si simbol i Kishës Ortodokse, pasardhëse e drejtpërdrejtë e Perandorisë së Lindjes, Bizantit, ndërsa një kopje e tij ruhet në një nga manastiret e malit Atos në Greqi, në ngjyrat e tij origjinale: shqiponjën e zezë me dy koka, të vendosur në një fushë të artë.
3 Një nga njerëzit më të shquar të kohës së tij, në Arbërinë e shekullit XIV, ishte edhe princi Andrea II Muzaka. Me ndihmën e Balshajve dhe aleatëve të tjerë të tij si: Arianitëve dhe Matrengëve, ai theu në vitin 1371 në betejën e Kosturit, mbretin Serb Vukashinin, që ishte zotërues i Kosovës dhe Maqedonisë Perëndimore (Histori e Popullit Shqiptar. Tirane 2002, fq.294). Pas kësaj fitoreje të bujshme, Perandori bizantin, Joani i V-të Paleolog, në shenjë nderimi për këtë fitore i konfirmoi Andrea Muzakës titullin e despotit (princit), duke i dhuruar stemën perandorake bizantine, siç ishte shqiponja e zezë me dy krerë e me yll në mes, vendosur në fushë të artë. Këtë fitore despoti Andrea e përjetësoi me ndërtimin e Kishës së Shën Athanasit në qytetin e Kosturit, në afresket e së cilës edhe sot mund të shihet portreti i tij, anash së cilit është pikturuar edhe shqiponja dykrerëshe, të cilës Muzaka i shtoi sipër edhe një yll gjashtëcepash (P. Xhufi, Nga Paleologët tek Muzakajt). Ky akt solli zëvendësimin e emblemës së hershme të Muzakajve, e cila paraqiste një burim që shpërthente nga toka dhe ndahej në dy rrjedha, duke pasur një pishtar në mes, me stemën perandorake Këtë ndërrim simbolesh, humanisti shqiptar Gjon Muzaka e pasqyron kështu në memorien e tij të titulluar “Historia dhe gjenealogjia e familjes Muzaka”, botuar në Itali në vitin 1510. "Duhet ta dini se qysh nga kohët antike stema e derës sonë ka qenë një krua i gjallë, i cili rridhte në tokë me dy rrjedha në dy anë. Pastaj kemi pasur shqiponjën me dy krerë te kurorëzuar me një yll në mes". Ekzemplarë të kësaj steme ruhen po në Itali, njëra në kishën e madhe të Frankavilës në Otranto të Italisë, ku ndodhet epitafi i gdhendur mbi pllakën e varrit të despotit Gjon Muzaka, në të cilin lexohet. "I Plotfuqishmi Jezu të falet këtu Gjon Muzaka, i biri i Gjin Despotit, zot i Myzeqesë dhe i Epirit, që nga qyteti i Bizantit trashëgoi shqiponjën dykrenore që mbante në flamur". Edhe i dyti ndodhet në altarin e Kishës së Shën Marisë së Amalfit, në Monopoli, ku lexohet një tjetër epitaf i varrit të dom Thoma Muzakës, një tjetri pinjoll të kësaj familjeje, që emigroi këtu në vitin 1479 (P. Xhufi, Stema dhe familje fisnike nga Myzeqeja, Myzeqeja V, 1995). Duhet theksuar se deri më sot shumica e shqiptarëve mendojnë se flamuri i tyre është flamuri i Skënderbeut, pa e ditur origjinën e mëparshme të tij. Edhe sot ne nuk e dimë me saktësi se kur Skënderbeu përdori si simbol të shtetit të tij shqiponjën dykrenore. Njihet fakti se këtë simbol ai e huazoi nga Muzakajt, duke e zëvendësuar stemën që kishte trashëguar nga i ati Gjoni. Ky i fundit përdorte si stemë figurën e një princi ose të një burri me flokë të gjatë dhe togë (Gjin Varfi, Heraldika shqiptare, Tiranë, 2000, f. 27). Shqiponjën dykrenore e kanë përdorur si simbol të tillë edhe Arianitët, Cernojeviçët e Zetës, Lekë Dukagjini etj. Për herë të parë në histori emblema e Gjergj Kastriotit me shqiponjën dykrenore shfaqet në vitin 1451. Ajo paraqitet në një libër uratash që iu dhurua Skënderbeut nga Alfonsi V, Mbreti i Napolit, me rastin e nënshkrimit të traktatit të Gaetës në 26 mars 1451. (Gj. Varfi, Heraldika shqiptare, f. 32). Ai iu dorëzua ambasadorëve të Skënderbeut që nënshkruan këtë traktat, peshkopit Stefan të Krujës dhe at Nikola de Bergucit nga protonoteri i Alfonsit, Arnaldo Fonoleda. Simboli përfaqësues i shtetit të Skënderbeut del përsëri në një katalog venecian stemash në vitin 1463, kur Gjon Kastrioti, i biri i heroit, mori titullin "Fisnik i Republikës". (Akademia e Shkencës, Historia e popullit shqiptar, f. 434). Po kështu ky simbol ruhet i gdhendur në varrin monumental të Kostandin Kastriotit, ndërtuar në vitin 1500 nga gjyshja e tij, Donika, në Kishën e Shën Marisë së Engjëjve në Napoli. Njëlloj si në flamur, Skënderbeu e përdori shqiponjën dykrenore, me krahë të ulur dhe yllin me gjashtë cepa sipër, edhe në vulën e tij të madhe, të cilën e përdorte në dokumentet zyrtare. (Historia e popullit shqiptar, f. 433). Ndërkohë, kur Kastriotët u larguan në Itali pas vdekjes së tij në 17 janar 1468, ata jo vetëm e ruajtën simbolin e tyre, por e përdorën gjerësisht atë si stemë të heraldikës së tyre. Sidoqoftë, në gojëdhënat e arbëreshëve, ky kumt mbeti i gjallë, thekson në kujtimet e tij Eqrem Vlora, një nga intelektualët më të shquar shqiptarë të shekullit XX. “Stemën e mësipërme mbi varrin e nipit të Skënderbeut në Kishën e Shën Marisë së Engjëjve, në Napoli, që ishte shqiponja heraldike me një yll të bardhë e vezullues pesëcepash mbi të dy krerët”, e vendosën midis viteve 1880-1895, Zef Skiroi e më vonë Anselmio Sorekio, në të përmuajshmen e tyre arbëreshe dhe e botuan thuajse në çdo numër. Këtë emblemë si flamur të Shqipërisë, pas vitit 1900 e vë si simbol edhe Faik Konica në të përmuajshmen e tij, “Albania”, në Bruksel. Në shtator 1909, së bashku me djelmërinë e qytetit të Vlorës unë organizova në shtëpinë time shfaqjen e dramës “Pirrua” të Mihal Gramenos, ku ngrita për herë të parë flamurin shqiptar. Në kohën e kryengritjes së malësorëve katolikë në vitin 1911, në Cetinë, mbërritën vullnetarë arbëreshë për t’u bashkuar me kryengritësit e që për herë të parë mbanin një flamur kombëtar (Eqrem Bej Vlora, Kujtime, Tiranë, 2003, f. 313). Ngritja e flamurit vazhdon më tej tregimin e tij Eqrem Beu (po aty, f. 313-314), ka një histori të tillë. E pra në 28 nëntor kryeobjekti i ditës, flamuri si simbol i pavarësisë me atë pakujdesinë shqiptaro-lindore ishte harruar. Për më tepër shumica nuk e dinte se si ishte ai, kurrkush më përpara as e kishte parë, as e kishte mbajtur. Askush në Vlorë nuk kishte flamur në shtëpi. Shtetformuesit ranë në hall dhe vështruan njeri-tjetrin të hutuar. Atëherë ngrihet miku im Hydai Efendiu dhe thotë se në dhomën e gjumit të Eqrem Beut varet në mur një flamur shqiptar i futur në një kornizë të bukur. Dhe pyeti se a mund të merrej pa qenë aty i zoti. Ismail Beu i dha leje dhe kështu flamuri që dikur Don Alandro Kastrioti ma kishte dhuruar solemnisht në Paris, shtegtoi në konakun fqinj dhe ra në duart e Ismail Qemalit, i cili ia dorëzoi Murat Bej Toptanit me porosinë ta varte poshtë, ndërkohë që vetë qëndronte pranë në dritare. Mijëra njerëz u mblodhën në kopsht duke brohoritur "Rroftë, rroftë!” Një javë pas kthimit tim në Vlorë çova Murat Bej Toptanin dhe Hydai Efendiun tek Ismail Qemali, të ma kthenin atë menjëherë sapo zonja Marigo Pozio, një atdhetare e madhe demokrate, ta kishte qëndisur flamurin e ri.
4 Huan Pedro de Velasko, i vetëquajtur Don Alandro Kastrioti, ishte një princ spanjoll. Një stërgjysh i tij kish qenë nënmbret i Napolit dhe në vitin 1600 ky fisnik ishte martuar me markezen Auleta Kastrioti. Me një origjinë të tillë, Don Alandroja, ish-ambasador i Spanjës në disa vende të Evropës, e shpalli veten në fillim të viteve 1900 pretendent të fronit të Shqipërisë. Me famën që gëzonte, propagandën dhe mjetet financiare të shpenzuara prej tij, Alandro Kastrioti pati meritën që e bëri të njohur problemin shqiptar në qarqet politike evropiane. Diku në vitin 1907, Eqrem Bej Vlora, një nga kushërinjtë e Ismail Qemalit dhe njëri prej personaliteteve më të shquara të Shqipërisë së gjysmës së parë të shekullit XX, pati fatin të vizitonte Don Alandron në Paris (E. B. Vlora, Kujtime, Tiranë, 2003, f. 215). Takimin me këtë "personazh të çuditshëm" ai e përshkruan kështu: “Don Alandro na ftoi për darkë në vilën e madhe si pallat, ku na njohu me shoqërinë e lartë të pranishme. Pasi përfundoi darka një shërbëtor solli një kuti kadifeje të kuqe mbi një tabaka argjendi dhe e vendosi para don Alandros. Ai u ngrit dhe mbajti një fjalim të bukur... dhe pastaj hapi kutinë e kadifenjtë dhe nxori prej andej një flamur shqiptar, një shqiponjë e zezë dykrenore në fushë të kuqe dhe ma dha mua". Pesë vjet e ruajta këtë flamur në dhomën e gjumit varur me një gozhdë anash krevatit, derisa erdhi vërtet dita që kishte profetizuar don Alandroja. Krejt papritur e krejt rastësisht ky flamur u ngrit vërtet si simbol i Pavarësisë së Shqipërisë. Ndërkohë që në publicistikën historike vitet e fundit në shtypin e shkruar kanë qarkulluar edhe dy hipoteza të tjera rreth flamurit që u përdor gjatë ceremonialit të shpalljes së pavarësisë. E para thekson se flamurin e solli nga Bukureshti me Ismail Qemalin dhe grupin e patriotëve te tjerë shqiptarë, Spiridon Ilo. Ilo, firmëtar në aktin e pavarësisë thosh se, kushurira e tij Marigo Pozio, i qëndisi atij vetëm thekët. Ndërsa hipoteza e dytë thekson se flamurin e qëndisi Marigoja mbi vizatimin që bënë mbi pëlhurë patriotët Petro Fotografi dhe dom Mark Vasa. Duhet pranuar se ka ardhur koha që shumë e shumë probleme hipotetike që mbart historia jonë kombëtare të sqarohen siç duhet. Kështu, mund të themi në mënyrë të argumentuar se flamuri ynë, pra "flamuri i Skënderbeut", është trashëgimi e ndikimeve romako-bizantine në Shqipërinë e shekujve të kaluar. I marrë në trajtën e një difuzioni kulturor ai ruan edhe sot formën e përgjithshme të simbolit bizantin dhe vetëm ngjyrën e zezë të shqiponjës. Kjo e fundit është ridimensionuar me kalimin e kohës, duke marrë një formë më të plotë e më të bukur, e cila i ka krijuar edhe origjinalitet të veçantë. Flamuri i ngritur në mënyrë simbolike ditën e 28 Nëntorit 1912 në Vlorë, i cili kurorëzoi Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë ishte flamuri i Kastriotëve, i ruajtur prej tyre gjatë brezave dhe i sjellë në Shqipëri nga Eqrem Bej Vlora, kushëriri i Ismail Qemalit. Ndërkohë që atdhetarja demokratike, zonja e respektuar Marigo Pozio, e përdori si model për ta riprodhuar flamurin zyrtar të shtetit të ri, flamurin e mësipërm. Kjo është shkurtimisht historia e flamurit të Shqipërisë, e simbolit tonë kombëtar.
