Gonxhe Letmi - Begisholli

Gonxhe Letmi - Begisholli

Gonxhe Letmi - Begisholli u lind me 1 Maj 1971 në Diber. Shkollën fillore dhe te mesmen e mbaroi ne vendlindje, ndërsa Shkollën e Lartë Ekonomike e kreu në Peje me 19.11.1991. Prej vitit 2000 jeton dhe vepron në Heidelberg te Gjermanisë. Eshtë e martuar dhe ka dy femijë. Prej vitit 2006 eshte antare e Keshillit te prindërve të Shkollës shqipe në Heidelberg, poashtu është antare e LSHAKSH në Gjermani si dhe antare e Pegasit Albania.


Veprat:

• "PASION ËNDRRE", (poezi ) SHB "Beqir Musliu", Gjilan, 2011
• "LUTJE NËNËS" (poezi për fëmijë) Nëntor 2012

Poezi nga Gonxhe Letmi - Begisholli


PAVDEKESI

Jusufit,Kadriut e Bardhoshit-pishtarë kombëtar
veprat tuaja ndezën shandane
lajmëtar të lirisë
në rrjet marimange
flijim i pavdekësisë....
poet në vargje persiatje
zë bilbili n´tel kitarë
ja zogu lajmëtar
folenë ka në kalanë e diturisë
me kodin e gjakut gazetar
këngë n´altarë...
..e sot po sot
dhe çdo përvjetor janari
kujton kënga
ligjëron kanjushë Shqiponje
pa tel...medet pa tel n´kitarë
lotin në syrin e vrarë....
T´fala nga vatra e Dibrës së madhe
nipër Kastrioti
për Lokëmadhen
lidhë BESE zoti
prej moti...
Amanetin tuaj
ngjyrosën retë
me pushkë e pendë
lindje flijim i qetë
Ju jeni stolisë
me kurorë pavdekësie.


 
ANATOMIA E FLAMURIT

Ngjyrë lëng damari
përsiatje n´kohë katrani
Kur operonin "gjarpërinjtë e gjakut"
Edhe në themelet e kullës
n´Abetaren e shkollës
n´agun e Aurorës
për shtizë u murosëm.

Me 28 Nëntor...
të vitit shëmtak
Në Dibrën krenare
Vizatimin e parë
ballë oxhaku
në murin e bardhë
skicova Flamurin
me ngjyrëzhibël Shqiponjën
për Flamur një dozë gjak
nga delli i Gjyshit
Anatomi Flamuri
Prej gjenit të fisit!

 

ÇAMERI, TOKE E BEKUAR.

Në muajin e mjaltit siç i thonë
tesha Prevezë,Lefkadë,gaz e lot
rizgjohen kujtimet përrallore
tokë e bekuar-Camëria,gjëmon!
Unë arvanitase,lind jam n´Camëri
të preka plagën,me mallin e zjarrtë
flokun ngjyrë gështenjë,arom´Arbëri
folëm,qamë e qeshëm,deri në mesnatë!
Bukurinë e zgjimit urova me lot n´sy
tabllot e vuajtjes shpalos historia
për tokën tonë,digjem mbyllë në dry
fjalën shqipe,përkëdhel sot breznia!
Camëri,...o Tokë e bekuar
fis as gjen s´ska për të harruar!

 

DIBRA HISTORIKE

Dibra,etni n`atlas
histori djepi
Kullë, Besë burri!
Pushka dibrane
tërmete barbare
dell Kastrioti për oxhak
N`palë flamuri pikon gjak.

Gjergj Dibrani frymon thellë
Kullat tona kanë themel...
Dibra e Madhe mbi rrasa guri
majë Kalasë shndrite Flamuri!
me plis të bardhë e tirq burri!

 

TOKA IME

Sonte,toka ime qep plasaritjen me lotin
më fal ajrin e fëmijërisë
në lagje,avli aromë për motin
në trollin e trimërisë.

Sonte,...po sonte
shkriva mallin që barta me vete
në metropolet shumëngjyrëshe
sa prehem, në tokën e stërgjyshëve!

 

LUTJA SHQIP NË MËRGIM

Nënë të lutem shumë
në shtëpi shqip dua të flasish me mua
edhe pse në mërgim jam lindur
unë jam gjak shqiptari
a mos ke harruar?
dua ne shkollë shqipe të shkoj
historin etnis të mësoj
do dëshmoj gjenin e gjakut nga vij
shkronjat e Manastirit ruaj në gji
të qëndisë të shenjten SHQIPERI
pastër dua shqip të flasë
me shoqe shqip të lozë e bërtas
Tokës sime t`i bëjë vizitë
n`prehër të gjysheve kërkoj rritë
s`dua të mbetem si hutini
në ket Dhe të huaj...O Nënë
po se fola gjuhen e mëmës
do më marrin nëpër këmbë!
M`përkëdhel Nënë,me shqipen prore
për jetë të jetës,ti ngel fajtore...!

 

AI DHE ATA

Rrugicat e qytetit
njohin
fytyrëzbehtin
planguriturin
me supin e thyer!
të pashëm ka veç nurin!

Ata,...
njihen me dolli
kokë më kokë
llafosen
zgërdhihen pa kufi
ditën varrojnë
natën këndojnë

Ai dhe Ata
Muri kinez ndan
Jetë gravon vesa
e fundit vdes shpresa.

 

KUR VDES POETI
(Ali Podrimja)

dita bëhet natë
nata bëhet tmerr
kur pushon zemra
e poetit

kur lapsi ngelë statujë
një copë letër në murë.

yjet zbehën shkëlqimin
e malet u shkundën
nga habia
e kumtit të zi...
poetët shkruajnë dhembjen
sa toka në re
si iku poeti
fare pa u përshëndet.

Eh... sa vranësi
lot e nostalgji
si vdes poeti
me sy të thellë sa deti.

E unë motra arbëreshe
tok me vllëzërit poet
drithërimë në zemër
apo bënë tërmet...!?
zgjohu me sytë xixë
për ty ...
me ty jemi sot
për ty o i madhi poet
zgjohu poet
e më dëfto vargjet për Lumin
shtegut të dritës
krenarisë e rritës
e n'zemrat tona
rrahin kambanat e pritjes.

 

MBRESËRISË

-qytetit të Strugës-

Do i kthehem këngës së hershme
adoleshencës, rritës së fëmijërisë
gurrës së Drinit, urës së drunjtë
gjuhës së hareshme, qytetit të mrekullisë!

Drini i zi me rrjedhë të bardhë
lisa të gjatë me gjethe të njoma
përkund djepa, Flamurin në ballë
gjuhë shqipe, e jona se e jona…!

Mbrëmjet poetike fllad i vapës
eni buzë liqenit që frymon freski
gëzuar stinën strugane me një gotë raki
një copë pogaçe, një dozë dashuri
Ngelin kujtimet panoramë magjike
notesi figuron gjak e vëllazëri
Peisazh pikture për ty zënë, o mike
Rrapi ngjyron hije për një SHQIPËRI!

 

QYTETIT TIM

Nëpër rrugët e qytetit tim
ëdrroj shetin çdo natë
në rrugicat e ngushta
kalldrëmet e vjetra…
çatit e ulta
aty prehem
shpalos kujtesën
me afshin e dhembjes
Aty ku flitet e dëgjohet
e bukura letrare
e ëmbla dibrane
gjuha amtare
Aty ku burrat
ngrejnë dolli
nën hijen e rrapit shekullor
aty këndojnë himnin për Shqipëri
me afshin amnor
Më shoqëron ëndrra n’qytetin tim
… eh sa zgjohem një grusht lot përpij.



Fat në fatkeqësi !

Është kohë me (pa)hapësirë,
gjërat rrokullisen me (pa)dëshirë,
ka dhe njerëz të tillë…
fryjnë politikë!
Ku po shkon “politikë”
na futë si në labirint...
as shujta s‘ngel
pa politikë.

natën godasin,
ditën derdhin lot
politikë ditore,
skamja në përmot!
Jeta është art,
gjithë dashuri...
Po politizimet?
“Fat në fatkeqësi“!

Neki Lulaj

Neki Lulaj u lind më 13 janar të vitit 1955 në Bërliq të Pejës. Shkollimin fillestar e kreu në Prapaqan, kurse gjimnazin në Deçan. Mëpastaj u regjistrua në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Prishtinës (Dega e Letërsisë dhe Gjuhës Shqipe), ndërsa në vitin e tretë, pa u shkëputur nga ndjekja e ligjëratave, u regjistrua edhe në Shkollën e Lartë Pedagogjike „Bajram Curri”, në Gjakovë (Dega Gjuhë dhe Letërsi Shqipe), të cilën e përfundoi me sukses, falë përkrahjes profesionale të poetit dhe profesorit të ndjerë, Din Mehmeti.
Aktualisht jeton dhe vepron në Gjermani, ku punon si mësimdhënës. Neki Lulaj është  anëtar aktiv i Lidhjes së Shkrimtarëve, Artistëve e Krijuesve Shqiptarë në Gjermani, koautor (së bashku me Hasan Qyqallën) i antologjisë “Trinomi i lirisë”, prezent në antologjitë “Kështjella e ëndrrave” dhe “Shpirti dashurisë”. Bibliografi lirike: „Dardania ime” (Albanezul, Bukuresht, 2011), „Në kështjellën e përjetësisë” (Amanda Edit, Bukuresht, 2011), “Zjarri i shpirtit” (Amanda Edit, Bukuresht, 2012), “Bukuri e bekuar” (Amanda Edit, Bukuresht 2012), “Balada e heshtjes” (Amanda Edit, Bukuresht 2012).

Poezi nga Neki Lulaj

NË PREHËRIN E KOHËS

Në prehërin e kohës
Mbi parmakët e dritares
Era bën zhurmë e zhurmës
S’i ngelin gjurmët e kohës së shkuar
Atje e ka ngehur shtratin qetësia
E nusëruar me vellon e vetmisë ...

Heshtja nuk shlyen kujtimet
Ajo thithë erën e bjeshkës
Në ditët pa diell
Meditim i tejdukshëm
Vranësirë e padukshme…
Mbi buzët e thara me blatime
Etja i thurr gardhit kurorë
Freskie
Mbi shkrepat e kombit

Ëndërrat janë pjesë përjetësimit
Simfoni e rrallë
Sy të e lodhur nga dashuria
Në folenë e natës
Katet e jetës i ka ngrehur vetmia

Shikim i tretur në pakufi
Shikim i lagur
Në vjeshtën me shtërngatë shiu
Bie me fërshëllimë ere
Mbi Stemën e zemrave
Që nuk vdesin kurrë
Bien daullet e jetës…

 

METAFORË DASHURIE

Loti yt si kristali
Rrëshqiti dhe i
Njelmëtoi ujërat e deteve
E valët i përplas furtuna
Kujtimet struken
Në gojën e shkëmbit
Që nxjerr stërkala
Mbi qerpikët e zi…

Metafora e dashurisë
Është Lulja e kripës
Që i ëmbëlsoi buzët tua
Që shëmbëllejnë
Me petalet e lules

Kur i merr era duke
Rrëshqitur mbi vale…
Ato kush i pa
Ato kush s’i pa
Shkëndija jete
Lëshojnë papra…

 

BALADA E HESHTJES

Nga simfonia e heshtjes
Me puthjet e erës
Frymëmarrja ngacmon
Dhembjen
Ligjërojnë engjëjt
Mbi sqenë
Në amfiteatrin e Butrintit
Vargjet nuk u ndryshken
Nëpër valët e përjetësisë

Notat e mallëngjimit
Dhe vajet e melankolisë
Nuk e çlirojnë
Atdheun e tkurur
Si myshk kohe i ndezur
Kurrë i pa fikur
Kurrë s’e braktisëm
Shallin e shekullit
Të lidhur fortë
Rreth qafës së moteve

Buzagazi i jonë
Ishte ironi
Nëpër stinët e durimit
Se ne gjithmonë
Vrapuam pas Diellit
Duke rrëfyer lashtësinë
E meteorëve të dashurisë
Mbi shkrepat e Dardanisë

PRANË LUMIT

Pse
Lumi i njelmët
Ishte shtërngatë kohe
Dhe ndrydhje
E burim
Lëng malli e va lundërtari
Mbi qerpikë
Ai kurrë nuk krijon letartargji
As strehim në karakatinë

Në sheshin
E shpirtit tim
Buzë lumit të njelmtë valon
Flamuri Dardan
Krenari e përhershme ndër mote
Që i shëndritë
Bukuriritë e kohës
Në çdo kohë, madje dhe
Kur bie shiu i ëmbël mitik
Krejt vendit tim i jep
Bekim jetë dhe dritë

NATA

A është
Nata shtrat muzash
Pjellë për poetin
E pa gjumë
Bulkth në plasat e karakatinës
E ve në gjumë palluan e lodhur
E mbi qerpikët i rëndon
Misteri i natës

Unë
Mergimtar, udhëtar i vetmuar
Lundroj mbi dallgët e jetës
Me anijen pa udhëtarë
Mbi detin plotë valë
Shkel mbi foletë e perlave
Çaj valët e përmbysura
Të dallgëzimit

Me gërhamat e kohës
Së lodhur
Eci mbi udhët e erës
Pesimist i foleve të përmbysura
Shpirtin i derdhur
Mbi zanoret e kohës
E koha kurrë s’më mjaftoi
Kohën kurrë s’e preka
Me gishtërinjtë e kurreshtjes

TOLERANCË

Në gji të bekimit
Atje ku
Të bekuarit nga perënditë
Prehen
Në dritën e qiellit
Dhe detit pa dallgë -
Një univers bashkëjetese

Ti
Mi sjell bukuritë përrallore
Të jetës
Të notoj mbi re
Të fluturoj në qiell
Me karrocë nusërije
Krushk me plis
Lajmëtar dashurie
Perëndeshë e bekuar
Hyjni e bashkimit
Pa na beko moj hirësi
Pas një shekulli ndasie

SHKALLËT E JETËS

Mbi shkallët e jetës
Fluturon mendimi
Nën këtë kupë qielli
Ulur mbi beton
Ku ti zgjedh fjalët
Imzot
Në ketë përcëllimë dielli
Bisedës nga t’ia filloj

Në grykën e bjeshkës
Ecje vertikale
Kurrë nuk ia ktheve shpinën
Shpirtit të fshatit:
“Shko moj dallëndyshe
Tuj fluturu
Që të m’i gëzosh
Ata që ju kan kujtu”

Qelqi Filigran i kohës
Në dhomën e lutjeve
Qirinjtë shkruajnë metafora
Imzot
E në qoshin e xhamit gavruar
Lazëri lodhjen e shekullit
Në heshtje e mpin
Me lutje shpirtërore tologu patriot

Sonte Mjeda dhe Lazëri
Në zemrat e rinisë Kukëljane
Sjellin gëzimin djersën idenë
E një shekulli drite
E shtatë dekada e gjysmë rritje
Në sheshin e bijve të shqipes
Ndre Mjedës rinia vargje lavdie
I ligjërojnë…

 

PAMJE

Ata
Të dy mbanin
Veladona prifti
Ecnin qetë me hapa
E frymëzim muzash
Pikëpjekjet e bekuara
Ndrydhje vitesh
Sytë plot mallë të paimagjinuar

Mjeda dhe At Zef Pllumi
Bisedonin me heshtjen
Kohën e vrarë me vite
Në fshatin Kukël
Qëndisnin pleqërinë
Ulur bashkë
Rreth një tavoline pune
Vitet i ftonin
Në vekun e Penelopës
Pritnin Godonë

Kodra puthte lugun
Me famullitarët e kohës
E Bogdani rrugëve
Të Prishtinës pa varr
Pa pragun e shtëpisë pa asgjë
Çallma kryneçe shtrëngonte
Kamxhikun
Themelet e Dardanisë
Nga rruzulli me i zhbi

Kodra puthte lugun e etur
Mrekulli që nuk të kan’ parë sytë
Ulur bashkë në Shtëpinë e Zotit
Pralmisin kohën Mjeda dhe Pllumi
Dy priftërinjtë e shpirtit të florinjtë

KY SHEKULL

Ky shekull rrezaton dritë Vlore
Nga parlamenti i mëndjes iliriane
Vërshojnë gryka lumenjësh
Mbi këto trojet e Luigjit të bekuar
Të thinjurat e kohës mëndafsh i praruar
Zanat kadariane i mbledh Moti i madh
Sa bukur këtij shkulli për t’i ligjëruar

Duart e Marigosë me mëndafsh qëndisin
Bukurinë e rrallë çeiz vajzërije shekulli
Lëshon rreze ari mbi hartën e vjetër
Kur puthën dy shqipe në kornizë gjergjefi

Rrëshqet nga Boletini një burr’ me dy kobure
Erë e djegjëve të egra rrugën ia trason
Vështirësitë e kohës i dalin përpara
Zanat e malit vigun ia ndërtojnë
Bjen në gjuj e puth shqipen pa fluturue
Aty e jep betimin bashkë me jetue

E Lezha nga froni i Skënderbeut
Fluturon shkaba mbi kalin e Gjergjit
Në momentin vendimtar
Epoka para sprovave të qëndresës
Me burrat e kombit krenar
I jep jetë me nënshkrimin e testamentit

VENDIM EPOKAL

Ninullat tona legjendare
Thellë ne zemër i ruan toka
Atje ne Vlorën e bekuar
Sot vuloset Epoka.
Në falkë të mënisë
Digjej turku e shkau
Për ketë vendim epokal
Lisat e kombit nuk i rrëxon era
Kobure jatagana e plisa të bardhë.

Në Nëntorin mjekërr bardhë
Ismail Qemali me këmbë të mbarë
I tuboi krejt zogjtë e shqipes
Prej Bukureshtit dhe Amerikës
Shtegtuan mërgimtarët
Nga të katër anët e botës
Mbi kuajt e Gjergj Kastriotit
Për t’i berë një nderë Nanë Lokës
Duke e ngritur flamurin e kombit
Mu në zemër të Vlorës

NGA BOLETINI NË VLORË

Boletini në kufi të shkaut
Sa u rrudh kjo hartë e vjetër
Shalon atin e kohës së patretur
Në Vlorë të bukur e gjuan gurin
Ku u bashkua mendimi i pafjetur

Digjet flakë Dardania
Nga zilia plasë Stambolli e Beligradi
Kanë vendosur bijtë e Kastriotit
T’ia shëndrrisin fytyrën këtij moti

Është fryrë Vjosa Drini e Buna
Rozafa pret e përcjell burrat e kombit
I then pritat e armikut
I ngrehë vigat mbi lumenjë
Për t’ia shkurtuar rrugëtimin popullit

Shtizë flamuri zbukuroi sheshin
Në Vlorë u nënshkrua testamenti
Lotët e gëzimit vërshuan lum pa va
Shtrëngohen fortë duart e kombi
Kur arriti Isai nga Boletini
E puthi shqipen në dy krahët e saj

NE

Ne jemi ata që ishim
Zogj me diellin në ballë
Jemi vetëm dritë dashurie
E agimeve të bardha
Çdo herë pritëm çastin e madh
Nga rrugëtimet e gjata

Jemi gaca prushi prej bugu
Që nuk fiken kurrë
Jemi çelik i gdhendur
Diamant e smarald
Fjalë me mijëra ngjyra
Edhe mbi Univers
Do të ndërtojmë një Urë

Jemi mysafirë yjesh
Mendimtarët e shpëtimit
Udhëtar i kolonave të gjata
Mbi cegëm dhe acar
Margaritarë të agimit

Jemi engjëjt e reve
Me kukëza prej tisit
Të puthur prej muzash
Në gjumin e parë
Që dje kënduam
Në korin e gjatë
Se jemi ushtarë

MËRGIMTARI

Fytyrës i ka arratisur buzëqeshja
Loti mbi syrin e përlotur
Po ofrohet çasti i ndarjes
Ngërçi i mërgimtarit
Sërish lamtumirë…

Koha e hëngri vetëveten
Këmbanat e ndarjes po bien
Në kokë shtrihen rrugët si gjarpëri
Premtime premtime premtime
Gjysh ne prap do të vijmë
E gjyshja palon jetën
Në arkë çejzi don ta ndryej
Kujtimin e mbarë dhe
Pleqërinë e bardhë…

Ju gjyshër na pritni
Thinjat mos i hiqni
Si mdafshi i arit ju rrinë
Lakmi mos ia merrni pleqërisë
Se mbi fytyrat tuaja
Shndrisin kujtimet e dashurisë

Fëmijët e lëshojnë shtatin
Tejmatanë djepit të babës
Gjyshin e ka kapluar një mallë
Që sërish në verën tjetër
T’ua rrefejë ndonjë përrallë

Lisat veç po rriten
Të gjatë të etur për
Ujin e bekuar të kësaj toke
Zogjët sërish po kthehen
Në folenë e Nënës Loke

KOHËRAT

Nëpër kohërat e krisura
Ne patëm mundime të gjata
Na detyruan të udhëtojmë
Ditë e netë nëpër furtunë
Mbi moçalet e jetës

Duke e çarë natën
Duke fjetur me hope
Zbathur mbi bagrema
Ecëm
Edhe mbi tela me gjemba

Mbi shkëmbinjtë e thepisur
E bëmë natën në këmbë
Kurrë nuk u ulëm
Mbi qiellin e butë
Askend nuk mallkuam
Se ishim të urtë…

Gjetëm kalin e bardhë
Mu në mes të lëndinës
Së lotëve, në tavernë
Plaku me mjekërr
Doli shpëtimtar
Ejani bijtë e shqipes
Se rruga e pavdekësisë
Është kjo prapa shpinës

________________________
Metaforë dashurie me valët e përjetësisë dhe baladën e heshtjes. Stinët e durimit në prehërin e kohës. Neki Lulaj i jep prioritet substancës poetike, afshit të dashurisë ndaj atdheut dhe sentimentit që përfaqëson zërin e zemrës dhe shpirtin e fjalës. Neki Lulaj është poeti i lirisë, skulptor fjalësh dhe mjeshtër i artit poetik, i ngarkuar me meditime filozofike, ëndërrime, fluturime, përjetime të ëmbla e të dhimbshme, dhe, siç thekson kritika letrare, vargu i tij ka një përmbajtje të lartë artistike dhe një ndjeshmëri të thellë ku reflektohet realiteti i shqiptarizmit në Kosovë dhe Diasporë. (Baki Ymeri)

Fran Ukcama dhe "Kështjella e kujtesës"

Dr.sc. Faik Shkodra

HIMN MBI LIRINË, PAVARËSINË
DHE BIOGRAFINË E POPULLIT SHQIPTAR

Fran Ukcama, “Kështjella e kujtesës”, Shtëpia botuese “Ymeraj”, Fier, 2012

Fran Ukcama, me çdo vepër të botuar, të përvetëson me kulturën letrare e artistike, me stilin origjinal, me temat aktuale, me hapësirat metaforike, simbolike dhe njerizuese që u bën ngjarjeve historike dhe vlerave kombëtare. S’ka dyshim se këto arritje të suksesshme të Franit do të duhej t’i shihnim, në radhë të parë, me botën e pasur shpirtërore e ndjenjore të tij dhe me frymëzimin që e merr nga brenditë e thella të temave të mëdha të historisë e të ngjarjeve të dhimbshme të jetës dhe të ekzistencës së shqiptarëve nëpër rrëmujat e shumta të epokave historike. Në secilën vepër Frani vjen me vlera e vrojtime të reja. Jeta e ka mësuar se njeriut të gjallë stuhitë nuk ia ndalin fuqinë, as fizike as krijuese, për realizimin e shestimeve dhe idealeve të veta. Dhe në këto stuhi që u zbrazën pa mëshirë mbi fatin e shqiptarëve, sikur pas sa e sa vjetësh e shekujsh jeta na qorton me shumë të drejtë se ne shqiptarët, duke mos e zbërthyer, duke mos e kuptuar e duke mos e qartësuar me mendje të ndritur të kaluarën, sikur na e tërheq vërejtjen se më shumë u munduam për të huajt, për dikë jashtë nesh e më pak punuam për vete, për kombin, për vatanin e fatin e popullit. Populli që lë në harresë historinë e vet, kanë thënë të mençurit, vështirë do ta ketë ta njohë të tashmen e më pak të dijë të orientohet drejt së ardhmes.

 
Enigmat e historisë me shumë të panjohur

Para se t’i them disa mendime e pikëpamje për veprën “Kështjella e kujtesës” të Franit, le të më lejohet të përsëris një mendim të Aristotelit, i cili, në kapitullin e katërt të librit të parë të “Retorikës”, thotë: “Nuk kam përfituar nga këto burime, sepse nuk dëshiroj të përmbledh mendimet e tjetërkujt dhe, mbi të gjitha, për të mos humbur atë unitet mendimi, që është shpirti i veprave të këtij lloji”. Nga ky mendim mund të kuptojmë se krijuesit e talentuar, me imagjinatën e bujshme, në veprat artistike, realitetin historik, jetësor dhe vetë njeriun e paraqesin si një enigmë, si diçka që në largësi të historisë së tij, të identitetit të tij, të fatit të tij fshihen mistere dhe këto mistere shtrojnë probleme me të panjohura të shumta, si diçka në fushën e matematikës.

Brendia e veprës “Kështjella e kujtesës” na befason me trajtimin e ngjarjeve të dhimbshme – ngjarje që kryesisht qëllim të qëllimeve kanë qëndresën e emrit, e për ruajtjen e këtij emri lypset sakrificë, vetëdije, ndërgjegje dhe ndershmëri në të gjitha epokat nëpër të cilat kaloi populli shqiptar, që shumë herë u shndërrua në Promete të vetëdijes së lartë të historisë së vet kombëtare dhe në këto rrëmuja populli kërkoi “aq dritë e rreze sa të shpërthejë tërë errësirën që u end nëpër shekuj”.

Vepra “Kështjella e kujtesës” sajohet nga esetë, tregimet, skicat dhe poezitë. Çka mund të themi për vlerat e këtij botimi?

Vepra, me përmbajtjen e formën e saj, është interesante si për nga kapja e temave ashtu dhe për frymëzimin me të cilin është shkruar. Hapet me poezinë Shqiponja me njëqind flatra, në të cilën përmes pesë strofave Frani këndon për 100= vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë. Në këtë 100-vjetor kujtohet rruga e mundimshme e popullit, përtërihet zëri dhe vepra madhore e Skënderbeut, i këndohet zjarrit kryengritës dhe bukës së shtruar në sofër, i këndohet mendjendriturit Ismail Qemalit. Në strofën e pestë autori sjell vargje të dhimbshme, vargje që flasin mbi copëtimin e tokave shqiptare, toka të mbetura nën administrimin e pesë shteteve të huaja, kryesisht shtete sllave dhe për të qenë të lumtur e të barabartë me të tjerët, thotë poeti, duhet të bëhet bashkimi ynë kombëtar. Me arsye Andrea Stefi thekson: “Bashkimi kombëtar luan rolin kryesor e është guri i parë për formimin tonë moral e material. Bashkimi kombëtar është sendi më kryesor për mëkëmbjen e një populli, një shoqërie, një Atdheu... Për çudi të madhe, ndër ne ende s’është rrënjosur mirë ndjesia e unitetit kombëtar. Jemi kapërthyer e s’po dimë të dalim prej një mentaliteti trashëgimtar i një bote të padritë e të pashpirt”.

Në tregimin “Kështjella e kujtesës”, sipas të cilit është titulluar vepra, Frani, me njohuri e burime të bollshme, me mendime të figurshme, me një narracion poetik të këndshëm e me mendime të pasura refleksive, paraqet vlimet nëpër kapërcej të shekujve, që si rrufe u zbrazën mbi historinë e shqiptarëve. Duke shkruar për traditën, besnikërinë, flakët e nëntorëve të viteve 1443, 1912 dhe 1944, autori na dëshmon idealin, përkushtimin, frymëzimin dhe ndërgjegjen e një krijuesi, i cili përmes artit të fjalës ndriçon të vërtetat dhe në këtë drejtim nuk i lejon vetes të jetojë jashtë rrjedhave dhe fatit të kombit të vet për të cilin me arsye pohon se e dimë çfarë ishim, por nuk dimë çfarë do të bëhemi.

 
Realiteti, ëndrra dhe aspekte të fatit historik të shqiptarëve

Rrëfimi bën fjalë për Skënderbeun, për gjuhën, për lirinë, për Krujën, për Arbëreshët, për skenarë historikë, për idealet e shqiptarëve, për flamurin, për nderin, për këngët e mbledhura në djepat e foshnjave, për legjendat, për mendimet e ndritura të iluministëve shqiptarë dhe të shkrimtareve të të gjithë brezave, si: Buzuku, Budi, Bogdani, Bardhi, për udhëtimet e Bajronit, për Veqilharxhin, De Radën, Tahsinin, vëllezërit Frashëri, Kristoforidhin, Jubanin, Seremben, Todrin, Çajupin, Fishtën, Mjedën, Gramenon, Çerçiz Topullin, Migjenin, Dedë Gjon Lulin, Bajram Currin, Isa Boletinin, Hasan Prishtinën, Jakup Ferrin, Elez Isufin, Ilaz Pashë Dibrën, Sulejman Vokshin, ndërsa rrëfimin e shquan thurja e mrekullueshme artistike. Brenda kompozicionit të tij gjejmë përshkrime, evokime dhe përfytyrime realiste, të paraqitura me gjuhë të figurshme dhe të dhimbshme që të vrasim mendjen për dramat e mëdha shpirtërore. Nga Franit mësojmë se “Abdyli ishte mendja e ndritur, Sulejmani ishte pushka e ndezur, Iljazi ishte fjala si guri, Shabani ishte baruti i terur. Fjalët ishin të shkurtra si krisma pushkësh: Të mbrohen trojet tona nga copëtimi”.

Në tregim nuk gjejmë ngjarje me përgjithësime abstrakte. Nga ngjarjet që bëhen objekt trajtimi lexuesi kupton se Frani udhëhiqet nga meditimet, pasqyrimet dhe depërtimet e zbardhjes së të vërtetave historike, shoqërore e morale të kohës së shkuar, të kohës së betejave të komandantëve legjendarë, si: Ymer Prizreni, Mehmet Beci, Ali Pashë Gucia, Mic Sokoli, Sefë Kosharja, Rapo Hekali, Jakup Ferri dhe vazhdon të tregojë ardhjen e librave nga Stambolli e Bukureshti, Sofja e Athina, Misiri e Amerika, Roma e qendrat e tjera.

Në vepër janë përfshirë edhe mësuesit patriotë e krijuesit e dijes e të ruajtjes së gjuhës, traditës e shpirtit shqiptar, si: Babë Dudë Karbunara, Jani Minga, Atë Isaia, Jovan Ndreko, Jorgji Dhima e Vasil Gjoni, Mustafë Hoxha, Viskë Babatasi e Thanas Floqi. Nga ngjarjet e trajtuara në veprën “Kështjella e kujtesës”, Frani arrin t’i lartësojë e t’i përjetësojë tri mrekullitë, apo, siç do të thoshim, tri Mekat e shqiptarëve: Krujën legjendare – Krujën e heroit të parë kombëtar Skënderbeut, Vlorën historike me Ismail Qemalin dhe Prekazin e Kosovës me heroin legjendar Adem Jasharin e familjen e tij.

Në veprën “Kështjella e kujtesës” autori ka sjellë të dhëna të rëndësishme për luftëtarët dhe për figurat e ndritura të historisë dhe të kulturës kombëtare dhe përmes vargjeve si “Ç’u mbush mali” me një mjeshtëri të rrallë artistike te lexuesi rrënjos dashurinë për lirinë, për atdheun dhe për të parët tanë. U mor vesh, për tema të tilla kanë shkruar shkrimtarë të të gjithë brezave, por vepra e Franit dallon për gjuhën e zgjedhur dhe shumë lakonike, për narracionin, për sistemin e figurave dhe për këndin e vështrimit të së djeshmes.

Në këtë vështrim trajtohet realiteti, ëndrra dhe aspektet e ndryshme të fatit historik të shqiptarëve. Në kapjen e ngjarjeve feks e vërteta dhe, siç thekson Frani, në çdo kohë e furtunë njeriu duhet të ruajë individualitetin dhe ndershmërinë personale – sikur qenë: Ismail Qemali, një ideolog i rrallë, Isa Boletini, një lis me rrënjë të thella. Këto tipare të këtyre burrave të historisë kombëtare, kulturës e mendimit shqiptar i ka paraqitur me nota moderniteti edhe poeti i talentuar shqiptar fierak, Petraq Kote, kur thotë:

Ai është shpirti ynë . . .
Flamuri që luftërat e shpuan...
për të vazhduar me Ismail Qemalin
prapa të cilit shkon historia!”

Krijuesit e veçantë janë bërë të veçantë për faktin se luftën diplomatike, të bërë nga përfaqësuesit shqiptarë karshi politikave të të huajve, nuk e qesin në harresë – por në veprat e tyre e trajtojnë me të dhëna fort të sakta. Kështu ngjet me Fran Ukcamën, i cili në mënyrë artistike e përvijon aktivitetin diplomatik të Isa Bolteinit në Londër, e paraqet forcën mendore dhe intelektuale, paraqet largpamësinë dhe intuitën prej diplomati të Ismail Qemalit në raport me marrëdhëniet e marrëveshjet me diplomatë të shteteve me besueshmëri të jashtëzakonshme. Fuqia mendore dhe e drejta juridike qenë gjithmonë në anën e shqiptarëve, por fuqitë luftarake dhe interesat për të përvetësuar tokat e Shqipërisë qenë në anën e shteteve fqinje dhe të vetë Evropës. Në këtë kontekst, me një ndjenjë pikëllimi e shqetësimi përtej çdo sinori – Frani e paraqet copëtimin e Shqipërisë në Konferencën e Londrës dhe, sipas tij, viti 1913 ishte viti më i zi i historisë jo vetëm të shqiptarëve, por edhe të botës demokratike në përgjithësi.


Shkrirje e një bote të pasur imagjinative, meditative, historike e poetike

Pikërisht në këtë Konferencë të Ambasadorëve nga prapaskenat dhe grackat e përgatitura nga më të fortit vendoset që Kosova “djepi i trimërisë, i bujarisë, i pasurisë “ të mbetet jashtë Shqipërisë londineze, bashkë me Tetovën, Dibrën, Strugën, Ohrin, Gostivarin, Shkupin, kryeqendrën e vilajetit të shqiptarëve, Kumanova, Ulqini, Tivari, Plava, Gucia, Hoti, Gruda, Kraja dhe e tërë Çamëria. Për të qenë ironia më e hidhur, thekson Frani, në shekullin XXI – kur Evropa është bërë e bashkuar – shqiptarët kanë mbetur të diskriminuar e të shpërndarë si vezët e qyqes në më shumë se pesë shtete. I tillë është Frani, i cili fatin historik të popullit shqiptar e bën temë aktuale duke hedhur dritë mbi tragjeditë e tij nga kohët e lashta e deri në ditët tona.

Vepra “Kështjella e kujtesës” trajton temën e historisë, por trajtimin e saj autori e bën ndryshe nga historianët. Trajtimi ndryshe është bërë me përdorimin e simbolikës dhe metaforave – që veprën e bëjnë një realizim të bukur sa artistik aq edhe estetik. Me këtë vepër lexuesi udhëton dhe bashkëbisedon me historinë e shqiptarëve, me figurat emblematike të diplomacisë, me emrat e kulturës dhe traditës shqiptare – dhe të gjitha këto çështje Frani, me një mjeshtëri e afinitet të rrallë, ka arritur t’i shkrijë në trajtën më të mirë artistike. Mbi problemet e rëndësishme kombëtare – Frani, duke hedhur dritë e duke shprehur qëndrimet – na e kujton tërë subjektin e romanit “Kështjella” të Kadaresë.

Vepra “Kështjella e kujtesës”, krahas fakteve të trajtuara dhe origjinalitetit që ka – me përmbajtjen e formën, stilin dhe intuitën, frymëzimin e kulturën e shkrimit është një vepër që shtjellon ngjarje, kap kohë të ndryshme, momente që lidhen me historinë e popullit shqiptar. Kjo histori është e hershme dhe si e tillë nga Frani paraqitet me gjuhën e simbolit, metaforës dhe ironisë. Thuhet se vetëm përmes artit të fjalës së bukur mund të trajtohet historia – e cila hedh dritë në fatin e në të kaluarën e popullit. Disa krijues të mëdhenj të letërsive të mëdha me të drejtë kanë vlerësuar për vete dhe për të tjerët, duke thënë shkoqur: “Unë kam diçka më tepër se një poet, sepse nuk kam sajuar asgjë, të gjitha më kanë buruar nga shpirti dhe nga e vërteta e jetës”.

Vepra e sipërthënë është shkruar nga shpirti fisnik i Franit dhe ky shpirt e ka ushqyer me të dhëna e burime të shumta. Po këto të dhëna Frani, si artist i ndjeshëm, ka arritur t’i vendosë në kohë të duhur dhe çdo gjë që vendoset në kohën e vet, është thënë para meje, bëhet e bukur dhe si e tillë mbetet një histori e paharruar dhe për kohët që do të vijnë!

Fran Ukcama, në trajtimin e çështjeve të mprehta të historisë, nuk tregohet i thjeshtë, i sipërfaqshëm – por me një energji prej një krijuesi brilant arrin ta shkrijë jetën, arsyen, sakrificën, shpirtin e dashurinë për tokën e për rrënjët e historisë së të parëve. Në këtë aspiratë e qëllim Frani shqiptarët i paraqet të patundur përballë tallazeve të historisë. Për lexuesit ai sjell vargjet e Nolit nga poezia antologjike “Anës lumenjve”. Sipas Franit asnjëherë nuk duhet ta harrojmë ndihmën e mbështetjen e Amerikës, e cila në momentet më të vështira tregoi përkrahjen e shqiptareve. Kështu bëri në vitin 1939 presidenti Uillson – kështu bëri Klintoni më 1999 ndaj politikës shfarosëse që Millosheviqi bënte mbi shqiptarët e Kosovës. Janë të fuqishme dhe të dhimbshme vargjet kur Italia fashiste e okupoi Shqipërinë:
“Ditën që hyri prilli, Pushoi këngën bilbili, Vendin e mbuloi zia, Ditë e zezë e robëria..."

Esetë, tregimet, skicat dhe poezitë e shkruara nga Frani shpalosin të dhëna të rëndësishme mbi historinë e shqiptarëve dhe këtë shpalosje e bën përmes trajtave të menduara mirë artistikisht. Në botën e shkrimeve në veprën “Kështjella e kujtesës” shkrihet një botë e pasur, sa imagjinative aq meditative, sa historike aq poetike. Autori me vizione të pasura mbi ngjarjet kombëtare ka sjellë në shkrime një pasuri të madhe të përshtypjeve që me vite janë thadruar në kujtesën e Franit dhe në saje të përshtypjeve tërë veprën e pasuron me një figuracion të pasur artistik mbi ngjarjet më të dhimbshme historike e kohën e shkuar të popullit shqiptar. Sipas përmbajtjes së veprës kuptojmë se Frani bashkëbisedon me ngjarjet e një kohe të largët dhe në këto largësi kohësh evokon – duke bashkëbiseduar me figurat, me brezat dhe me botën krijuese të rilindësve, duke përqendruar vëmendjen e interesimin në fatin kombëtar dhe në këtë rrafsh sikur bën grishje që ta ruajmë rrënjësinë dhe historinë tonë ashtu çfarë i trashëguam.


Portrete të idealistëve dhe luftëtarëve për lirinë kombëtare

Prej faqes 89 e deri në 99, Frani me aftësi e frymëzim spontan arrin t’i prekë në zemër problemet më të mëdha të kohës, të kombit, të figurave të shquara të letërsisë, të luftërave të lirisë, të heronjve të vigut etj. Nëpërmjet interrogacionit, ironisë së heshtur Frani arrin si një krijues i përndezur të paraqesë ngjarjet e mëdha të kohës së historisë kombëtare dhe emra të shquar të kësaj historie, si: Qemal Stafa, Vojo Koshi, Liri Gero, Mustafa Metohiti, Lufter Tala, Dino Kalenja, Dervish Hekali, Arif Arinatori, Zonjë Çurre, Shenjaze Juka, Ibe Palikuqi, Muslim Peza – për të vazhduar me Azem Hajdarin simbolin e demokracisë, Adem Jasharin – legjendën e lirisë së Kosovës. Siç mësojmë nga vepra, trajtimin e këtyre problemeve dhe figurave autori e bën me shumë përkushtim duke sjellë të dhëna të rëndësishme mbi lëshimin e rrufeve kërcënuese e shkombëtarizuese të shqiptarëve dhe vrasësve të tyre. Të gjitha këto fakte flasin se shkrimtari ka hyrë ndjeshëm në shpirtin e fatin historik të shqiptarit. Këto vlerësime na sjellin përpara thënien e një poeti të talentuar, Rrahman Dedajt, i cili, duke folur me rolin e letërsisë për fisnikërimin e njeriu, ndër të tjera, thotë: “Vepra fillon të jetojë vetëm atëherë kur të arrijë te lexuesi të bëhet pjesë përbërëse e botës së tij”.

Pas portreteve të idealistëve të mëdhenj dhe luftëtarëve të pashembullt për lirinë e shqiptarëve, si: Skënderbeu, Abdyl Frashëri, luftëtarëve të pavarësisë, Ismail Qemalit, Isa Boletinit dhe trimave që i dhanë fund fashizmit, Frani në veprën “Kështjella e kujtesës” sjell shkrimet në ese, tregime, skica dhe poezi: Atdheu për mua, Qëndisim zemrat mbi flamur... Rrënjët ku i kemi, Zgjohem me atdheun tim, Trimi me shami të kuqe, Mbretëresha Teuta, Lulevjola e Teutës, Skënderbeu, Shenjat e fjalës, Frashëllinjtë, Sokëllimat e Rrapo Hekalit, për të vazhduar me rrëfimet: Rilindas, Në Prizren, më të bukurin vend, Flamuri i Dedë Gjon Lulit, Isa Boletini – poezi, Qendistorja e Flamurit, Jeta mbushun me enigma, Shteti si fëmijë, tregime, mandej vjen poezia Fan Noli, mendje deti, rrëfimi Pse e vranë Bajram Currin, tregimi Për liri si ujk i çartur vikas: O heej! Pritni djemtë e Mërturit, Luigj Gurakuqi, demokrat liberator, Hasan Prishtina si çetina, Naun Dako, rektor i Tibilisit, tregimi: Klasa jonë plot ngjyra, ja dhe Shqipëria, u këput një trëndafil (Qemal Stafa), Një kala, e tre dragonj, për liri ra një liri (Liri Gega), Obelisk në ballë të Fierit, Krenari për Shqipërinë, Elegji për pesë heronj, Ata ranë për atdhe, Dino Kalenja, i përjetshmi, Defteri, komandant Teli, Ara e trëndafilave – Kalaja e

Jasharëve, Sofra e zemrës priti 197 kosovarë – Baca Sali Krasniqi, poezitë: Moj shqiponjë pse s’je e qetë?, 100 vjet – pak apo shumë?! Gjergj Fishta – Përtej Homer dhe tregimi Besëdhani i Kosovës – shohim se autori gjithandej shkrimeve ka arritur ta përvetësojë materialin dhe ky material është bërë zëri dhe kënga e Franit, i cili tregohet se ka njohuri të bollshme që në krijimet artistike të këndojë me zjarr e me mall për vlerat e luftës, të gjuhës, të traditës, të zakoneve, të lirisë, të ngjarjeve të kohës e të historisë. Njerëzit e gjallë mësojnë për idealet dhe ndërgjegjen e krijuesve të veprave artistike, për të cilët shkruan Frani. Shkrimet e autorit të veprës “Kështjella e kujtesës” përshkohen me porosi të dobishme dhe këto vlera të rëndësishme do t’u nevojiten njerëzve, brezave të gjallë, të cilët edhe i pranojnë edhe i mësojnë vlerat e historisë dhe të traditës kombëtare. Duke i marrë parasysh këto të dhëna kuptojmë arsyeshëm e pa emocione të ndezura se, siç është thënë për Kështjellën e Kadaresë: ”Ky popull me shekuj pati dramën më tragjike dhe tronditëse në këtë truall ballkanik, ku edhe si i vogël, ai, karshi fuqive të tjera pushtuese, ruajti me dinjitet luftarak qenien e tij kombëtare nëpër kohë”.

Fran Ukcama në veprën e sipërthënë ka sjellë shumë të vërteta që përputhen me të vërtetat historike dhe realitetin e kohës.

Nëpërmjet fjalës artistike e trajtimit të ngjarjeve të mëdha të historisë dhe luftërave të shumta, që shqiptarët i bën, jo për të pushtuar të tjerët, por për të mbrojtur dhe për të ruajtur atdheun e të parëve, për të ruajtur dinjitetshëm identitetin e vet – ka arritur të japë kontributin e krijuesve më të shquar të Rilindjes, të luftëtarëve të shumtë, të cilët për lirinë e Atdheut u vetëflijuan. Po ashtu, me fjalë të përzgjedhura ka paraqitur bukuritë mahnitëse të natyrës së Shqipërisë natyrale, ka paraqitur zjarrin e vetëdijen e shqiptarit për dashurinë dhe adhurimin për atdheun, traditat dhe vlerat e veçanta të folklorit të pasur shqiptar.


Biografi e plotë mbi luftërat e shqiptarëve kundër pushtuesve të huaj

Në përgjithësi, vepra trajton ngjarje të rëndësishme të së djeshmes dhe brenda ngjarjeve është dhënë qëndresa dhe ndërgjegjja e njerëzve të veçantë, të cilët sot mbeten kampionë të dijës, të fjalës, të mendimit, të lirisë, të ndërgjegjes dhe të pavarësisë së Shqipërisë dhe Kosovës Republikë. Lexuesi në këtë vepër do të gjejë vrojtime, analiza, sinteza dhe vështrime të holla dhe brenda këtyre vështrimeve vijnë mesazhet e qarta.

Fran Ukcama ka lexuar veprat e autorëve klasikë – sidomos atyre grekë, dhe në gjurmët e përvojën e krijuesve më të shquar të këtyre letërsive në veprën “Kështjella e kujtesës” ka ndjekur mësimet duke krijuar kështu një vepër origjinale, vepër që na vë në dijeni se “çdo kohë ka jetën e vet, ngjyrat e pakrahasueshme, botën shpirtërore dhe nuk mund të përsëritet nga një epokë në tjetrën”.

“Kështjella e kujtesës” është himn i lirisë, pavarësisë dhe këngë për emrat më emblematikë të pushkës e të penës.

Gjatë leximit të veprës mësojmë se Frani me një përkushtim të veçantë e zell të madh ka arritur që në vepër t’i mishërojë dy kërkesa thelbësore, kërkesa që veprave u shtojnë cilësinë nga shumë aspekte. Këto dy kërkesa, siç thekson Gorki, janë: Dashuria për punën krijuese letrare dhe respekti për lexuesit. Sidomos kërkesa që ka të bëjë me respektin e lexuesit “është e justifikuar, sepse ai historikisht, është një i ri që porsa ka hyrë në jetë dhe libri për të nuk është dëfrim, por mjet për të zgjeruar njohuritë mbi jetën, mbi njerëzit”.

Vështrimin tonë mbi veprën “Kështjella e kujtesës” do ta përmbyllim me vargjet e zotimin, aftësinë dhe veprimtarinë e sa e sa brezave të shkuar:

“Duajeni gjuhën, duajeni vatrën Vatrën lidhur me lirinë, Dhe flamurin me Shqiponjën Mbi të gjitha Shqipërinë! Kokën lart, nderin e besën, Brez pas brezi, në bashkim Ruani Kështjellën e Kujtesës!”

Brendia dhe objektivat e veprës kanë shumëçka të përbashkët me veprat e rilindësve e krijuesve të letërsisë së sotme – sidomos vepra përkon me “Kështjellën” e Kadaresë, për të cilën kritikët dhe estetët kanë thënë se “Shkrimtarin nuk mund të mos e shqetësojë fakti i njohur se balada shqiptare është e vetmja në Ballkan që bën fjalë për një murim kryesisht në kështjellë. Ai është i vetëdijshëm se kjo është kushtëzuar nga rrethanat kritike historike që kanë shoqëruar fatin e popullit të tij”.

Një vend qendror në vepër zë pa dyshim figura dhe kreshniku i Kosovës, Sali Krasniqi, i cili gjatë bombardimeve, gjatë tmerrit që bënte Millosheviqi mbi shqiptarët e Kosovës, të cilët i shpërnguli, gratë dhe vajzat i përdhunoi, fshatrat i dogji, ndërsa njerëzit e të gjitha moshave i masakroi – po ky Sali Krasniqi, me zemrën bjeshkë e me shpirtin filantropik, strehoi 197 kosovarë nga Kaçaniku dhe, siç vlerëson Frani: “Unë shkrova këtë portret për t’u rrëfyer brezave të rinj dhe më gjerë se sa patriotike dhe me vlera kombëtare është gjendja pranë njerëzve në kohë të vështira”! Është e vërtetë se Sali Krasniqin e shquajnë vlera e virtyte të larta njerëzore e kombëtare. Ai është një simbol i dashurisë dhe i sakrificës për njerëzit, të cilëve u doli në ndihmë ashtu si e kërkon tradita dhe oda shqiptare dhe këtyre 197 kosovarëve lotin, dhimbjen dhe brengën ua ktheu në dritë, në shpresë dhe në qëndresë.

Vepra “Kështjella e kujtesës” është biografia më e plotë mbi luftërat e shqiptarëve kundër pushtuesve të huaj dhe Frani me përpjekje titanike ka gjetur rrugën e shprehjes më të përshtatshme për t’i artikuluar e për t’i shpjeguar ëndrrat, aspiratat dhe tragjeditë e popullit shqiptar. Kjo punë kaq e mundimshme e autorit na e kujton mendimin filozofik të Rrahman Dedajt se “për ta definuar të tanishmen, duhet të njohim të djeshmen, e cila është e pranishme në të sotmen e një sintezë e gjithë kësaj do të na ndihmonte që të krijojmë më lehtë vizionin për të nesërmen”. Kjo zaten mbetet porosia e gjithë veprës, dhe, sipas kësaj porosie, shqiptarët duhet të ecin atyre rrugëve që çojnë në realizimin e amanetit të gjithë atyre që për të sotmen e bardhë u flijuan. Këto ideale dhe vizione duhet të na udhëheqin drejt së nesërmes së ndritur në çdo pikëpamje. Ashtu qoftë!

Pjesë nga romani "Kush e vrau dashurinë"

Albert Zholi

Fatbardha me Alketin
Pjesë nga romani "Kush e vrau dashurine"?!

KAPITULLI......

Ajo po e priste tek hyrja e kombinatit. Ishte mbështetur tek kangjellat e derës dhe me bisht të syrit shikonte me radhë të gjithë sa dilnin nga turni i parë. M.gj.s. shumicën e punëtorëve e njihte dhe e njihnin, tek tuk ndonjë e përshëndeste fare ftohtë. Kjo ishte Fatbardha, Fatbardha Hyka. E veshur si mos më mirë me një triko ngjyrë bezhë të gjerë dhe me mëngë të varura. Mbi jakën "V" të trikos i dukej jaka e një këmishe ngjyrë rozë. Fundi i bardhë me një palë përpara, me një të çarë të gjatë prapa, i rrinte për bukuri në atë kontrast të ngjeshur tërë hijeshi. Çorapet e xhamit ngjyrë hiri i rrinin të ngjeshura fort mbas këmbëve në formë birilash. Këpucët i kishte numër të vogël 35, llustrafin i zi dhe me një takë të lartë. Në krahë mbante një çantë të vogël me rrudha, me një rrip të gjatë që arrinte deri tek kofshët. Edhe çanta kishte ngjyrën e borës. Flokët i kishte të zinj pisk. Në fytyrë vinte e rrumbullakët dhe e bardhë. Në faqen e djathtë një nishan i zi i pikonte hijeshi, pikërisht në bisht të syrit.
Flokët i mbante të shkurtra dhe i ndante në mes. Buzët i kishte si prej qershize të shëndetshme. Ato s'kishin nevojë fare për të kuq. Dhe ajo të vetmin tualet që nuk përdorte, pavarësisht se ishte e martuar. Sytë i kishte të kaltër ndërsa qerpikët pisk të zinj. Hundën e kishte të vogël dhe pak të kthyer në majë. Kishte një shtat mesatar, të lidhur, me një qaftë të shëndetshme dhe të bardhë. Në gjokse vinte e bëshme. Ndonëse punonte si tornitore, duart i kishte shumë merak. Thonjtë e saj ishin më të gjatë se të një ndonjë nëpunëseje apo zyrtareje. Dimër apo behar, kur punonte vendoste në duar dorashka meshini. Kur e shikoje me atë veshje, me atë paraqitje të jashtme fizike, kurrë s’ta merrte mendja që mund të ishte tornitore. Të gjitha rrobat e saj mbanin vulën e firmave amerikane. Ai po vononte. Bardha e humbi durimin. Filloi ec e jaket përpara derës së kombinatit. Bënte dy tri hapa, ndalonte. Ngrinte kokën dhe shikonte në sheshin e kombinatit. Ai s'po dukej. Me majën e këmbës shtypte fort mbas asfaltit ndonjë bisht cigare, apo gurë të vogël. I shkoi mendja keq për një cigare. Hapi çantën dhe mori paketën "DS" në dorë. Por përnjëherësh ndërroi mendje. Jo, këtë veprim ajo nuk e kishte bërë kurrë në kombinat. Nënqeshi me vete. “S'duhet ta lëshojë veten këtu”, tha me vete. “Ashtu si deri më sot”. Punëtorët ishin rralluar. Tek tuk dilte nga porta ndonjë i vonuar. Kur ja, ai u shfaq para saj befasisht me atë të qeshurën ironike që e përmblidhte poshtë cepit të buzës së djathtë. Këtë të qeshur ai e përdorte sa herë që nuk i pëlqente, sa herë e kundërshtonin dhe sa herë nuk ishte i zoti të mbaronte punën. Ky ishte Alketi, Alket Drini, (Jarani) i dashuri i Bardhës.
-Keti pse u vonove kaq shumë?- e pyeti ajo duke u nisur drejt stacionit të autobusit. Gjatë pyetjes, nuk e ktheu fare kokën nga ai. Shenjat e zemërimit dukeshin qartë.
-S'dija ku kisha lënë çelësin e kasafortës. Mezi e gjeta. Më kishte rënë tek grumbulli i hekurishteve.
Nga nxitimi ai po merrte frymë me vështirësi. Ajo u kënaq në vetvete. Ai për çdo ditë po binte thellë e më thellë nën pushtetin e saj. Po bëhej një vit e gjysmë që ata ishin lidhur me njëri-tjetrin. Ai atëherë sapo kishte mbaruar ushtrinë. Filloi punë si tornitor në brigadën e Bardhës. Në fillim vinte i ndrojtur. Ashtu siç mund të rrijë edhe tipi më i hedhur në një ambient të panjohur. Por dalëngadalë ai e mori veten shpejt. Ishte simpatik, i zgjuar i fuqishëm por edhe i rrëmbyer, me një nxitim që nganjëherë arrinte në ekstrem. Por më shumë ai ishte një njeri praktik, që nuk e vriste mendjen shumë. T'i ngarkoje ndonjë detyrë, ai do të bëhej copë deri sa ta mbaronte. T'i kërkoje diçka ai do ta jepte pavarësisht se i duhej dhe vetë. Por në shumë veprime ai s’thellohej asnjëherë, ishte i prirur më shumë mbas interesave të momentit. Edhe kur ishte në gabim, nuk tërhiqej, por e mbronte veprimin dhe mundimin e vet më kokëfortësi të tepruar. Edhe pasi e kuptonte gabimin në vetvete, përsëri nuk reagonte. Kishte fjalor të pasur dhe humor të këndshëm. Ç'do gjë e lidhte me veten, e krahasonte me veten pa marrë parasysh ambientin, rrethanat, kushtet e të tjerave. Për disa muaj me radhë, Bardha e ndoqi nga afër, e "survejoi", të tërin. Asaj i duhej një mbështetje e fortë jo vetëm në punë, por edhe në jetën e përditshme shoqërore dhe personale. Ajo ishte e zgjuar dhe e rrahur me hallet e jetës. Kishte kaluar një rini të shthurur, pa kurrfarë llogarie. Në shtëpi kishte nënën dhe një vëlla më të vogël se vetja. Babai i kishte lënë të vegjël. Nëna e saj u mor fare pak, për të mos thënë aspak me edukimin e fëmijëve. Ajo mbeti e ve në moshën 35 vjeçare. Rrobat e zeza i mbajti tre vjet. Pati disa kërkesa por ajo nuk pranoi për tu martuar. Jo se donte ti qëndronte besnik kujtimeve të burrit. Ajo donte të bënte një jetë sa më të shpenguar, pa kërkesa llogarie dhe pa detyrime bashkëshortore. Ajo kishte një vëlla me baba tjetër në Amerikë. Thoshin se ai ishte i kamur dhe vazhdimisht prej tij vinin pako me plaçka dhe dollarë. Ndryshe nga e ëma, Bardha ishte pak më e rregullt. Ajo në pamjen e jashtme në formë, u ruante deri diku autoritetin dhe personalitetin e saj. Ishte pa vlerë, vetëm atje ku njihej me rrënjë e me degë. Ndërsa aty ku njihej pak jepte përshtypje të mira. E njihte jetën dhe e dinte se ç’vend zinte në shoqëri. Shkollën e mesme e la (pa e filluar), dhe me shumë mundime mbaroi dy vjeçaren për tornitore. Ajo s'kishte nevojë për shkollë, ashtu sikundër nuk kishte nevojë edhe për punë. Kështu i thoshte nëna. Por ajo shikonte më larg se e ëma. Në shkollë nuk mësonte se aq ia priste, por ama ajo lexonte çdo gjë që i binte në dorë. Lexonte letërsi artistike, revista në ndryshme shkencore, apo politike - shoqërore. I lexonte për kureshtje, dhe as që e vriste mendjen se mbante apo s'mbante mend, se i hynin apo jo në punë. Ajo i blinte të gjitha librat e rinj artistik, tekniko-shkencor apo çfarëdolloj libri tjetër. E kamur dhe me një nënë që si kërkonte kurrë llogari, pa të afërm dhe me një vëlla që po shkonte drejt degjenerimit të plotë, vitet e rinisë ajo i kaloi pa menduar asgjë të qartë. Ajo e shijoi rininë siç deshi, si e kuptoi, duke u nisur gjithmonë nga pasioni. Pasion dhe vetëm pasion. Vallë kush mund ta jetojë kështu rininë?! Herë shkonte në punë herë jo. Herë kthehej në shtëpi vonë, herë humbiste për net të tëra. Pinte raki, konjak dhe cigare ashtu siç nuk mund të pinte një burrë 40-vjeçar. "Pi dhe mos mendo, pi dhe turbullohu që të mos mendosh". Kështu i thoshte shpesh e ëma. Por dalëngadalë ajo nisi të frenohej. S'po i pëlqente më kjo jetë. Ajo po humbiste çdo gjë. Ajo po e shikonte veten si diçka pa vlerë, si një send të kotë që mund ta përdorin si të duan dhe në fund mund ta shkelmojnë me përbuzje. Këtë e provoi me dashnorin e saj të parë. Ajo ishte e bukur dhe e kamur. Ç'do kush do donte ta shtinte në dorë. Dhe ai i përdori të gjitha format derisa ia arriti qëllimit. Fillimi i dashurisë ishte parajsë për të. Ajo ishte lulja, ishte hëna, dielli, ajo ishte gjithçka. Ajo humbi mendjen pas fjalëve, u dalldis mbas përkëdheljeve, shoi gjithçka njerëzore dhe mbi të ngriti në piedestal seksin. Atë s’e trembte asgjë. As edukata, as morali, as prestigji familjar apo shoqëror. Ajo s'kishte marrë asgjë prej tyre. Ajo s'mbante përgjegjësi para askujt përveçse vetvetes. Kështu ishte rritur dhe edukuar. Me bindjet e saj e kishte përjashtuar veten nga shoqëria. Mbasi e njohu, pasi e bëri plotësisht të tijën dashnori ia piu lëngun dhe e zhvleftësoi fare. Ajo tani për të s'ishte asgjë. Ajo ishte një vegël e bindur që mund të bëje çfarë të doje, pa droje, pa hezitim , pa u menduar. Ajo kishte pushur së qeni njeri. Nisi ta rrihte kur donte e ta nëpërkëmbte sa donte. Por Bardha e kuptoi dhe u largua prej tij me të gjitha forcat e saj. Dhe ia arriti. Me kusht që të mos e përsëriste kurrë eksperiencën e parë. Tani ajo i njihte armët e saj. Kishte më shumë eksperiencë. Armët e saj ishin të fuqishme dhe ajo e dinte se kush do e shpëtonte dhe do i sillte dinjitetin e munguar. Do të imitonte shtresën e lartë të shoqërisë komuniste. Do të shoqërohej me pinjollët e tyre. Ajo e dinte se shumë prej tyre me prejardhje fshatare nuk mund t’i shpëtonin grepit të saj. E shihte jetën në sy. E njohu falsitetin e këtij sistemi të kalbur, shkëlqimin e rremë, injorancën e një pjesë të drejtuesve…Dhe u mundua që këtë herë të mos gabonte më, po të godiste në shenjë.
Në formë do të vepronte si ata. Mes tyre e shikonte veten me të sigurt. Ajo nuk do të rrinte pa u martuar, si nëna e saj. As pa punë nuk do të rrinte. Ajo do të martohej si të gjithë shoqet dhe do të punonte ashtu si ato. Me ndihmën e një shoqeje gjeti për burrë një fshatar nga Tirana. Namik e quanin të shoqin. Ai ishte ashtu siç e donte Bardha. Nga pamja nuk ishte i keq, bile simpatik, i gjatë dhe i bëshëm. Ta shihje të veshur, tërhiqte vëmendjen. Por veç mos ta shikoje kur ecte. Sepse ecte si halldup. Por fundi i fundit kjo gjë nuk i interesonte dhe aq shumë. Ai ishte i qetë. Çdo gjë e shikonte si i habitur. Kënaqej me gjithçka të re që i tregonin. Ai donte të hante mirë, të punonte dhe të shikonte televizor për orë të tëra pa u larguar nga ekrani. Nuk mërzitej asnjëherë. Ishte i bindur për gjithçka dhe mbi të gjitha ishte i kënaqur nga Bardha. Ajo i gatuante lloj lloj gjellësh, që nuk i kishte provuar në shtëpinë e tij. Ia lante dhe hekuroste rrobat ashtu si ai nuk i kishte menduar kurrë. Ajo e puthte dhe e përqafonte edhe kur ai vinte gjithmonë i mbushur me baltë nga puna. Dhe ai gëzohej si një fëmijë. I dukej sikur ishte në ëndërr, sikur po i tregonin përrallë. Ai, një fshatar pa shkollë, një punëtor i thjeshtë i rruga –urës dhe i kishte rënë fati të jetonte si në parajsë. Ai habitej nga çdo veprim i Bardhës. Shikonte si fëmijë duart e saj kur i servirnin gjellën, ngelej me gojë hapur kur ajo zhvishej dhe futej si një flutur në kraharorin e tij. Qeshte me vete kur ajo i ngacmonte hundën në formë shakaje. Kur vinin njerëzit e tij në shtëpi, ajo bëhej copë për t’i pritur. Nuk pyeste fare për harxhet. Ajo i linte pa mënd njerëzit e tij. Shtëpia e tyre shkëlqente nga pastërtia dhe luksi. Namiku e donte si i marrë të shoqen. Përgjërohej për të. Kur ishin bashkë në shtëpi, ai nuk e linte asnjë çast vetëm..Ajo lante në banjë, ai mbrapa saj. Ajo hapte rrobat, ai tek dera e ballkonit duke i buzëqeshur. Ajo duke u krehur, ai kokën anash saj që të dukej paksa në pasqyrë. Vetëm kur i thoshte ajo të ulej ( gjë që ndodhte rrallë) ai ulej në divan i bindur, si një qengj i butë tërë lesh.
Për të arritur qëllimet e saj nuk është se eci mbi dafina. Kur filloi punë në kombinat sa nuk plaste nga inati. Lodhje, pisllëqe, turne. Por ajo i përballoi. As vetë nuk e kuptonte se si. Ndonjë aty në punë ia njihte të kaluarën, prandaj ajo sillej me shumë kujdes dhe punonte deri sa i priteshin fuqitë. Fillimisht e pritën ftohtë në shoqëri. Por ajo bënte sikur nuk e vinte re këtë. Sillej korrekte me shokët edhe shoqet. As nuk merrej me llafe, as nuk abuzonte me punën. Nuk u ankua asnjëherë. Ata që e njihnin habiteshin me sjelljen e saj.
“Epo ka ndërruar rrugë”, thoshin. “I kanë ardhur mendtë. Shumë kanë gabuar në rini por jeta i ka pjekur”. Për një vit ajo nuk ndërroi fjalë me njeri, ishte nga më korrektet në punë, llafet i kishte të pakta, me meshkujt thuaj nuk shoqërohej fare. Çudi! U tjetërsua njeriu. Por ajo ishte tjetërsuar në formë. Për çdo ditë po shikonte se atë tashmë po e shikonin me sy tjetër, atë e vlerësonin. Nuk lejonte më njeri ta merrnin nëpër këmbë. Ajo po fitonte besimin në vetvete po vendoste një pjesë të personalitetit të saj në vend. Nuk e përgojonin më si më parë. Bile nganjëherë edhe e lavdëronin.
Ja çdo të thotë ta njohësh jetën, normat dhe ligjet e shoqërisë ku jeton, pavarësisht se janë fallco. Me punën ajo largonte një pjesë të mirë të thashethemeve, sepse punonte ajo që nuk kishte nevojë të punonte. Puna i mbulonte asaj shumë gjëra. Ajo shikonte me vëmendje çdo veprim të shokëve apo shoqeve të punës. Ishte e aftë të vlerësonte cilido prej tyre. U dinte dobësitë dhe anët e forta të karakterit. Kishte ndonjë që ai afrohej, ndonjë tjetër që hidhte ndonjë hap më të guximshëm, por ajo me takt dhe buzëqeshje largohej pa e ofenduar. Të gjitha këto ajo ia dedikonte vetvetes, zgjimit dhe zgjuarsisë së saj. Ajo e kuptonte që kishte pesë a gjashtë simpatizantë në punë që i vinin vërdallë. Por ajo nuk pëlqente asnjë prej tyre. Ajo do ta zgjidhte vetë dashnorin që i duhej. Tashmë për veten e saj vendoste ajo dhe vetëm ajo. Të diktuarin ajo e kishte shkelmuar përfundimisht. Ajo e ndjente veten të plotfuqishme ndaj disa meshkujve. Kuptohet ndaj atyre meshkujve që mendonin sot për sot, ku rafsha mos u vrafsha. Dhe ajo ndoshta ishte nga të paktat që i kuptonte këta meshkuj. Dhe rasti e solli që i preferuari i saj të ishte Alketi, Alket Drini. Ndonëse ishte 7 vjet më i vogël se ajo, ai ishte i zgjedhuri. Për muaj të tërë ajo grumbulloi shumë të dhëna për të, e ndoqi nga afër dhe larg. E mori vesh që dashuronte një vajzë dhe deri ku kishte arritur me të. Por mbi të gjitha asaj i interesonte tjetër gjë. Ai kishte familje të mirë, të nderuar dhe të respektuar. Kishte farefis të gjerë dhe me emër. Ai vetë kishte ato cilësi që i duheshin asaj. Simpatik i hedhur, i fuqishëm por i rrëmbyer dhe i dhënë pas parasë. Këtë e kishte vënë re kur ai ishte zënë me brigadierin për çështjen e pagesës.
-Më jep punë jashtë orarit mua, unë dua të punoj që të marr më shumë para,- i thoshte një ditë i nxehur brigadierit.
-Ngadalë Alket, mos u rrëmbe. Ti me kategorinë e dytë je, mos pretendo të marrësh sa shokët që kanë 15 vjet punë, i thoshte brigadieri duke i rënë lehtë në shpatulla. -Ai ia largoi dorën me vërtik nga shpatullat. - Më jep edhe mua punë të kategorisë më të lartë, - thërriste ai duke e parë fort në sy.
-Por kjo është e palejueshme mor Alket! Ti i di mirë rregullat e kategorizimit. Jo çdo gjë varet nga dëshirat. Ai siç duket u pendua, por se dha. Tundi kokën dhe u drejtua për tek tornoja. Në këtë kohë vështrimi i tij u përplas me vështrimin e Bardhës. Ajo i buzëqeshi. Ai u hutua. Ktheu kokën sa majtas djathtas. Të gjithë po punonin. Ai e vështroi përsëri. Ajo i buzëqeshi lehtë përsëri duke i tundur kokën. Me këtë tundje ajo donte t'i thoshte se po të buzëqesh ty, dhe mos shiko kot majtas djathtas. Ajo filloi punën. Ai po e vështronte ende. I erdhi çudi. Ai s'kishte pasur asnjë relatë me të, rrallë përshëndeteshin. Ç'pati ajo? Përse i buzëqeshi bukuroshja e repartit? Ajo që drejtuesit e repartit i vinin vërdallë ? Ai ishte munduar t'i afrohej disa herë, por përsëri ishte penduar. Shumë thoshin se tani ajo është e pathyeshme. Ai stepej përballë bukurisë dhe mospërfilljes së saj. “Po kjo e buzëqeshur ç'ishte sot? Filloi të punojë por pa u përqendruar si gjithmonë. Diçka i vlonte përbrenda”. Kur dolën nga puna ai u mundua t'i afrohej. Në autobus ai u ngjit pas saj, por ajo as që e mori mundimin të shikonte kë kish nga mbrapa, por ia filloi muhabetit me një grua që kishte përballë. Ai e shtyu dy a tri herë në ijë me bërryla, por ajo nuk reagoi fare. Të nesërmen në mëngjes rastisën përsëri në të njëjtën autobus. Ai e përshëndeti. Ajo shikonte nga xhamat e autobusit jashtë, duke lënë të kuptohej se nuk i drejtohej asaj përshëndetjeje.
-Mirmëngjes Bardha,- i tha ai përsëri me pak inat.
-Mirmëngjes,- ia ktheu ajo ftohtë, duke kthyer vështrimin përsëri jashtë dritares. Ai ziente përbrenda,
“Po kjo me kë po tallet”, thoshte me vete. I vinte që t'ia vishte me grusht turinjve. “Mos nuk më buzëqeshi mua dje?” Lloj lloj mendimesh i vinin në kokë. Kjo lojë vazhdoi rreth një muaj. Alketin nuk e zinte gjumi. Për të po harronte edhe Rinën. Çdo natë shihte ëndrra vetëm me Bardhën. Nuk e kuptonte fare sjelljen e saj. Kur i buzëqeshi ai mezi e mbante veten, i vinte t'i hidhej në qafë dhe ta puthte ku të mundte. Kur nuk e përfillte i vinte plasja.
Një ditë prilli ajo e priti si sot tek dera e kombinatit. Ai bëri sikur nuk e pa dhe nxitoi për tek stacioni i autobusit. Donte ta kthente kokën mbrapa, por aty për aty pendohej. Hipi në autobus dhe qëndroi tek porta e parë, aty ku zakonisht qëndronte ajo. Po ajo ku ishte? Fillin e mendimeve ia preu zëri i saj i butë.
-Keti, mund të më ndihmosh sot.? Ajo e kishte afruar kokën pranë veshit të tij. Ai zë i butë e rënqethi. Sa i ëmbël iu duk ai zë, sa ëndrrandjellëse iu duk ajo frymë që i fëshfëriu rrëzë veshit. Ai donte që ajo të fliste ashtu si në ilegalitet gjithë rrugës, por ajo heshti, se priste përgjigje.
-Me gjithë qejf,- ju përgjigj ai pa e kthyer kokën.
Atëherë takohemi në orën 17-30, tek Banka. Pasi tha këto fjalë, ajo u largua për nga ana tjetër e autobusit, pa pritur përgjigje. Alketi drekë hëngri shpejt e shpejt. Mezi po priste orën 17-30, . Për të kaluar kohën mori nga etazheri një roman. Nuk i lexoi as titullin por e hapi në një faqe nga mesi kot më kot. Lexonte pa kuptuar se çfarë. E mbylli librin dhe e vendosi tek vendi i mëparshëm. Ishte e kotë. Nuk e mbante vendi. Nëna e pa që ishte i shqetësuar, por nuk e pyeti. Dhjetë minuta përpara orës së caktuar u gjend tek banka. Në orën 17 e pa Bardhën tek stacioni i Tiranës së Re me dy valixhet e mëdha ndër duar. U sul me vrap dhe ia rrëmbeu valixhet nga duart, pa e përshëndetur fare. Ajo u kënaq së tepërmi.
-Tek stacioni i Laprakës, - i tha ajo dhe u nis me hap të shpejtë para tij. Zbritën në Laprakë. Ajo para, ai mbrapa.
-Do të shkojmë të çojmë valixhet tek shtëpia e një shoqes sime,- foli ajo duke mos e kthyer kokën mbrapa. Ai e ndiqte pa folur asnjë fjalë. Nga balli po i rrëshqisnin disa pika djerse. U lodh por se jepte veten. I ishte tharë pështyma në fyt. Lëpiu buzët në gjuhë dhe në gojë ndjeu shijen e hidhur të djersës. U futën në një pallat, në kat të dytë tek hyrja majtas. Ajo nxori një çelës “Elzet” nga çanta dhe hapi derën fare pa teklif, sikur të ishte shtëpia e saj. Kjo ishte shtëpia e një të veje 35 vjeçare. I shoqi i kishte vdekur para 6 vjetësh. Ajo jetonte në atë hyrje me dhomë, kuzhinë, aneks dhe banjë me të bijën 8 vjeçare. Alketi i lëshoi valixhet në koridorr duke nxjerrë një ufff të fortë.
-U lodhe? - e pyeti ajo duke buzëqeshur.
-Pak,- ja ktheu ai penduar që e nxori atë psherëtimë. Ajo hapi derën e kuzhinës. Nga kuzhina nxori një shishe verë "Reisling" dhe dy gota. I mbushi përgjysmë dhe e trokiti gotën e saj me të tijën.
-Çin,çin!- Uroi ajo dhe me atë të qeshurën e saj provokuese nxori në pah dhëmbët e saj të bardhë dhe të rregullta.
-Gëzuar!- tha ai duke e parë si i hutuar.
Ajo hapi frigoriferin dhe nxori prej tij pak sallam, djathë të bardhë dhe i vuri në një pjatë të vogël para tij.
Ti ha dhe pi pak, - gati e urdhëroi. Unë do të bëj një dush se në shtëpi nuk pata kohë.
U largua sakaq duke lënë pas atë aromën e saj karakteristike të një parfumi amerikan. Ai filloi të pinte verë dhe të kafshonte nga pak sallam. Nga banja erdhi mbyturazi zhurma e ujit të rrjedhshëm. Ajo lahej, ai shikonte me kureshtje mobilimin e hijshëm të asaj dhome aq të vogël. Mbas disa minutash dera e banjës u hap dhe po në të njëjtën kohë u dëgjua kërcitja e derës së dhomës. Siç dukej ajo tani po ndërrohej. Atij i kaluan mornica nëpër trup. Kjo shtëpi e veçuar, e mobiluar kaq mirë, vera dhe ai parfum dehës ia ndezën së tepërmi ndjenjat prej mashkulli. Ishte hera e parë në jetën e tij që e shihte veten në të tilla rrethana. Në një qerthull kënaqësie. Befas nga dhoma u dëgjua kërcitja e fortë e një qelqi.
-Uaaa,- e shoqëroi një klithmë e fortë, thyerjen e qelqit në dysheme. Ai u turr me vrap në drejtim të dhomës. Hapi derën dhe shtangu. Në mes të dhomës qëndronte Bardha fare lakuriq. Trupi i saj i rregullt ishte më i bardhë se vetë emri i saj. Perdet prej atllasi të verdhë i jepnin komplet dhomës një dritë të zbehtë dielli. Në atë ambient dehës, provokues ku drita përthyej keqazi me errësirën, ndërsa copat e qelqit të uiskit ishin përhapur si gojëza fantazmagorikë kafshëzash ai rrinte si dru. Në dilemën e madhe njerëzore:Të afrohej apo jo?!
-Ua a a a, -klithi Bardha sërishmi, por me një zë kokete dhe shumë të ëmbël duke rrëmbyer nga krevati një peshqir të madh banje. Mbështolli trupin më të dhe iu drejtua Alketit:
-Të lutem largohu, sa të vishem. Më fal që të shqetësova, por më ra shishja pa dashur nga duart.
Ai zë gati gati i kurdisur prej dëshirës nuk thoshte ik, por eja. Ai tashmë nuk dëgjonte fare. Ai po jetonte ato çaste që vetëm i kishte ëndërruar. Ndjenjat nuk i frenoi dot. U sul mbi të si sulet skifteri mbi gjahun. E rrëmbeu në krahët e tij të fuqishëm dhe filloi ta puthte në gushë, në buzë, në ballë...
Fillimisht gruaja e kundërshtoi.
-Mos, mos Alket,- i thoshte duke u munduar që me duart e saj të shkëpuste duart e tij që e kishin pushtuar si darë.
E lëvizte kokën sa majtas dhe djathtas, dhe tundte këmbët në ajër, gjoja për tu shkëputur. Por ai e shtrëngonte fort e më fort. Ai në ato çaste s'mendonte më për asgjë. Ajo e kuptonte shumë mirë gjendjen e tij në këto çaste. Një gëzim i brendshëm ia përshkoi gjithë trupin. Ai e hodhi atë në krevatin dopio. Tashmë ajo krejt lakuriq ishte ndezur më shumë se ai. U përhumbën në krahët e njëri-tjetrit, u bënë një trup i vetëm, ashtu sikundër ëndërronin për muaj të tërë. Mbas asaj dite ata u lidhën më shumë...
Këto po sillnin të dy ndër mënd gjatë rrugës për në stacionin e autobusit. Atij i vinte plasja që kishte vonuar. I vinte ta hante me dhëmbë çelësin, që e kishte vonuar. Ajo gjithmonë kënaqej pa kufi kur e shikonte që ai mërzitej aq shumë për shkak të saj.
-Të prita se do të jap disa plaçka për të shitur,- i tha ajo duke i shkelur syrin e djathtë. Ke dy orë "Sejko" dhe tre palë rroba banjo grash. Orët nga 1600 lekë ndërsa ato nga 1300. Jemi dakord me pazarin?
Ai s’i ktheu përgjigje menjëherë. E kishte bërë zakon këtë, sa herë që ajo i jepte plaçka për të shitur.
-Dakord!- i tha pastaj por jo me atë vendosmërinë që e karakterizonte.
-Sikur nuk e the tamam?
-Por ja, sikur ka rënë pazari i atyre orëve.
-Shiten, shiten,-i tha ajo duke i rënë me bërryl në ijë. Dhe shiko, nesër Namiku shkon në një dasmë në Kavajë. Trillo ndonjë gënjeshtër për të marrë leje nga shtëpia. Ta festojmë siç duhet!
Ai buzëqeshi .. Edhe ajo gjithashtu. Kur hipën në autobus ajo i la pakon me plaçka në dorë dhe u ndanë në drejtime të kundërta të autobusit, sikur nuk i lidhte asgjë bashkë. Alketi kishte kohë që merrej me këtë punë. Ai i njihte të gjithë matrapazët dhe kontrabandistët e Tiranës. Por vetë nuk dilte hapur, si shumë prej tyre. Në muhabet me ta luante më shumë rolin e blerësit se sa të shitësit. Deri tani tregtia i kishte ecur mbarë. Plus sa i jepte Bardha, ai me zgjuarsinë e tij fitonte edhe diçka më tepër. Në hotel “Tirana” dhe tek pallati i Kulturës e njihnin të gjithë kamerierët si kavalier dhe të mbajtur. Por këto veprime ai i bënte me shumë fshehtësi dhe zgjuarsi. Ai nuk donte që të njolloste emrin e mirë të familjes. Prandaj kohët e fundit rezervohej nëpër klube dhe restorante, por kish filluar një të keqe më të madhe, bixhozin.
Për bixhozin kontrabandën dhe pijanecët diskutohej shpesh në shtëpinë e tyre. Kur binte fjala për ato, nëna zinte kokën me duar duke thënë: “Mos na mbiftë ndonjë i tillë në derë. Më mirë një sakat, se sa një i tillë”,- dhe përplaste duart përpara kraharorit. Në këto çaste Alketi sa s'çahej më dysh nga marazi. Mezi e përmbante veten. Skuqej i tëri në fytyrë dhe brenda vlonte. Në ato çaste përbetohej me veten se nuk do të merrej kurrë me gjëra të tilla. Por të nesërmen i harronte sa dilte nga pragu i derës. Mos vallë kishin dyshuar ata të shtëpisë që e hapnin kaq shpesh këtë muhabet?! Kjo pyetje kishte kohë që e brente për brenda. Por jo. Nuk i besohej. Në shtëpi, lagje ai sillej shumë korrekt. Në mëhallë ai nuk dukej fare dhe veç ato të pallatit mund ta njihnin për fytyrë. Dhe ata që e njihnin flisnin shumë mirë. Në shtëpi rrallë fliste dhe ruante vendin e vet që i takonte. Ndryshe nga vëllezërit, ai lexonte pak, për të mos thënë aspak. Por duke u lidhur me lloj lloj njerëzish të zanateve dhe moshave të ndryshme kishte fituar një fjalor të pasur dhe të rrjedhshëm. Ishte tepër praktik. Vetëm në dy gjëra e kishte shkelur. Atë ditë që u grind me brigadierin, për çështjen e pagesës dhe në marrëdhëniet me Bardhën, sikur kishte rënë në sy. Ai nuk duhej të fliste me atë gjuhë brigadierit. Aq sa punonte, ai ia kishte paguar deri me një. Ai s'mund të paguhej sa shokët e tjerë me kategori më të lartë, këtë e kishte të qartë për brigadierin e tij kishte respekt gjithë kombinati. I qetë, i dashur, i respektueshëm, punëtor, i pakorruptueshëm, njeri që s'njihte ryshfete, dhe tepër i drejtë.
Ai atë ditë ngeli i habitur nga shpërthimi i Alketit. Ç'do të thoshte ai shpërthim? Ku e kishte burimin? Sa herë shikonte brigadierin, Alketit i vinte në mendje ajo ngjarje. Pa shkak, fare pa shkak, ai i sulet dhe i kërkon para. “Maniak”, këtë nofkë i vuri vetes, por përsëri e zbuste gabimin, kur mendonte që mund të bënte punë të një kategorie më të lartë, që të merrte më shumë. “Por përsëri unë nuk duhet të veproja ashtu. Ajo është protestë, shpërthim i çastit”. Këto fjalë mund t'i thoshte një tjetër. “Po shokët pse më rrinë kaq ftohtë mbas asaj dite? Ç'farë kanë? Pse s'më shoqërojnë më si më parë Dritani me Erjonin? Hem! Ata të dy janë ziliqarë. Kjo mëri vjen për shkak të Bardhës. E kanë nuhatur! Por ata le të mbajnë mëri sa të duan. Unë nuk ua rrëmbeva Bardhën. Ajo këtu ishte. Le ta merrnin. Mos vallë është faji im që ajo u afrua me mua? Jo!” Por përsëri një diçka tjetër se linte të qetë. E shqetësonte dhe disa herë e bënte shumë nevrik. "Mos vallë Bardha u afrua me mua mbas asaj dite që u grinda me brigadierin " Mos vallë ajo pa tek unë atë dobësi që asaj i interesonte? Pse lidhja jonë filloi pikërisht mbas asaj dite? Mos vallë ajo mendon se unë për para mund të shesë gjithçka? Kjo është e vërtetë. Atëherë pse më vjen inat? Më duket se më peshoi shumë lehtë. Po s’e besoj. Ç'lidhje ka dashuria me vesin? Ne duhemi. Dhe mbase do të duheshim si tani n.q.s. ajo nuk do të ishte e kamur. Fakti është që unë e simpatizoja atë, e doja që në fillim, dhe përderisa ajo iu përgjigj ndjenjave të mia nuk duhet të ketë marrë parasysh të metat apo dobësitë e karakterit, por të mirat, sepse dashuria këtë presupozon. Në dashuri nuk duhet të ketë çështje interesash. Po ne? Kështu duhet të jetë dashuria e vërtetë? Kjo është e vërtetë. U afrova tek Bardha me shumë për paranë, bukuria ndjenjat për të janë të dytat. Pra dashuria ime është çështje interesi. Këtë duhet ta di vetëm unë. Shokët që dinë marrëdhëniet e mia me të nuk duhet të kuptojë që unë u lidha më shumë me të për paranë. Jo, jo. Në këtë drejtim, unë atyre nuk duhet tu lë asnjë shkas. Po Bardha, a e ka kuptuar vallë se nga ç'anë qëndron peshorja e marrëdhënieve të mia me të? A e ka kuptuar që krahu i parasë është më i rëndë, më i fortë, më i thellë se krahu i dashurisë?
Vallë, a do ta pranonte ajo një njeri të tillë për dashnor? Unë të isha në vend të saj nuk do ta pranoja. Në pozitat e saj, unë do të doja vetëm atë njeri që do të më donte si qenie, pa çështje interesash. Dhe ajo me zgjuarsinë që ka, besoj ka anuar nga dashuria ime.
Ai ishte i bindur që ishte goxha djalë. Dhe mbi të gjitha seksi me të i pëlqente. Ndonëse në shoqërinë që ato jetonin, kjo gjë lihej në heshtje, ai e pranonte që bukuria e saj e kishte torturuar për një kohë të gjatë, dhe ai ishte i lumtur kur e pushtonte me krahët e tij, dhe e bënte të lumtur. Pak i bënte se ajo ishte një grua e martuar! Por ndërsa dilte nga analiza e nxehtë e pasionit që mund të kishte ndaj një gruaje të tillë, e pushtonte një maraz i paparë...
“Po shoqëria ç'thotë për këto marrëdhënie? Po pse më shohin ftohtë kohët e fundit? Unë s'jam i vetmi që bëj një veprim të tillë. Fundi jam mashkull, dhe kam ndjenja. Në dashuri nuk ka përcaktime dhe detyrime. Unë mund të dashuroj një vajzë ashtu sikundër mund të dashuroj dhe një grua. Ndjenjat nuk kanë kufizime. Nuk është e moralshme? Është e dënueshme në shoqërinë tonë një veprim i tillë? E kuptoj. E ndjej. Por ja që karakteri im vë para pasionin, arsyen e lë të dytën. Ç'të bësh? Në jetë ngjasin të gjitha. Ngjasin edhe nga ato që janë të pashkruara dhe të padëgjuara. Pse të mos e shijoj dhe unë atë të panjohurën? Le të thonë ç'të duan. Unë një copë punëtor jam. Nuk prishet shoqëria nga në një copë tornitor, si unë”.

Shkrimtari dhe jeta

Nga MYZALJEN HOXHA
Poet dhe Eseist

 ( O Letërsi e angazhuar dhe e pa angazhuar, që je një dhe e vetme ! )

Roli i shkrimtarit ose ndryshe, misioni i shkrimtarit në shoqërinë moderne është kompleks. Edhe këtu ka disa karakteristika të përbashkëta për të gjithë njerëzit e letërsisë.
Misioni i shkrimtarit përditësisht, është si ka qenë gjithmonë, për të dëshmuar në lidhje me njeriun dhe jetën e tij, dhe për të lënë gjurmë në letërsinë bashkëkohore, duke goditur indiferencën dhe injorancën, nga e cila shoqëria plandoset në stanjacion dhe keqkuptim të ndërsjelltë.
Vokacioni i shkrimtarit është tu shpjegojë njerëzve kuptimin thelbësor të botës së sotme, e cila përmban farën e së nesërmes dhe shpresën për të ardhmen.
Genet e së ardhmes duhet të zbulohen në themelet e së tashmes, dhe themeli i pranishëm për përdorimin e së ardhmes është hedhur vetëm nga shkrimtarë, filozofë dhe mendimtarë të mëdhenj, që këta të fundit brenda letërsisë, Ne i quajmë poetë.

Misioni kryesor i shkrimtarit është të luftojnë për paqen dhe prosperitetin e shoqërisë në të cilën ai jeton. Ky rol është i shprehur jo vetëm nga vendi i tij në letërsi, por edhe nga shkalla e përfshirjes së tij në jetën shoqërore.
Ne nuk do të jemi në gjendje të mendojnë dhe vlerësojmë vlerat e letërsisë së një shkrimtari, në qoftë se letërsia e tij dhe vetë ai, nuk ka qenë dhe është pjesë aktive e luftës sociale të kohës së tij.
Jeta është burimi i të gjitha frymëzimeve. Shkrimtarët seriozë nuk mund të injorojnë problemet me të cilat jeta e njerëzve përballet përditësisht. Prandaj ata janë për të kontestuar, ekspozuar dhe dënuar të gjitha dukuritë e këqija, kudo që ato shfaqen.
Në këto ditë të tensionit të rritur, të krizës dhe kërcënimit të identitetit për shpërbërje në këtë botë që jetojmë, pozicioni qytetar i shkrimtarit, klasi dhe cilësia e popullarizuar e punës së tij krijuese, bëhet veçanërisht me rëndësi jetike, sepse shëndeti moral i shoqërisë dhe klima intelektuale në të cilën njerëzit jetojnë janë të përcaktuara si detyrime kontributive të letërsisë dhe artit.

Pra, misioni i shkrimtarit është që të jetë përgjegjës për shoqërinë e tij. Ndërgjegjësimi i tij për përgjegjësinë sociale, rrit dhe angazhimin e tij për ndryshimet si zhvillim të mbarë të shoqërisë.
Kjo është letërsia dhe funksionet e saj në shoqëri. Letërsia gjen shprehjen verbale në librat. Librat janë shprehje e manifestimit të punës së mendjes, që edhe ajo që ka vdekur dikur, ende sot dhe vazhdimisht flet për ne.

Për të gjitha këto, mund të thuhet se letërsia është e përbërë prej atyre veprave, të cilat ndahen :
- Nga ato që shkakëtojnë dhe sigurojnë kënaqësi estetike për njerëzit, dhe
- Nga ato që merren me interesin e përgjithshëm të njeriut.
Kështu letërsia krijon dhe rikrijon jetën për çdo brez.
Pa letërsinë kombet ose shoqëritë do të ishin cfilitur shumë shpejt nga neveria e të përsëriturit mërzitësisht dhe të pakuptimtë të incidenteve banale, të cilat shfaqen në jetë. Kur jeta duket e zbrazët dhe e vdekur, letërsia u heq shpirtrave tanë pluhurin mbi ekzistencën e kësaj bote, dhe na tregon udhën plotë dritë në këtë abitat që jetojmë.
Shoqëria dhe pushteti kanë detyrimin e vlerësimit, respektimit dhe e inkurajimit të njerëzëve të letërsisë. Çdo përhumbje dhe mos vemendje për shkrimtarët është blasfemi për vetë mbarësinë e zhvillimit të shoqërisë dhe kulturimit të kombit.

Prandaj në shërbim të letërsisë dhe mbrojtje të saj, dhe i drejtohem Kombit, ku futet dhe shoqëria e pushteti, ( jo, jo .... Ju drejtohem njerëzve të kësaj shoqërie, e të këtij pushteti ) me himnin dhe thirrjen poetike :

NËSE …

Nëse do jetën,
dëgjo “Simfoninë e 9-të” të Bethovenit.
Nëse do të shpërfillësh vdekjen,
shiko dramën “Armiku i popullit” të Ibsenit.
Nëse do paqen,
lexo “Bota në një gotë” të Dos Pasos.
Nëse urren luftën,
medito “Guarnika” të Pikasos.
Nëse do natyrën,
dëgjo “Katër stinët” e Vivaldit.
Nëse do njeriun,
lexo “Memuarët e egoizmit” të Stendalit.
Nëse do fenë,
amsho Biblën dhe Kuranin.
Nëse do shkencën,
mëso Njutonin dhe Ajnshtajnin.
Nëse do të kuptosh lirinë,
vërë nën kokë “Origjinat e totalitarizmit”të Arendit.
Nëse do të njohësh tiraninë,
përhumb te “Lufta ime” e Hitlerit.
Nëse do të drejtën e individit,
mbaj të hapur,“Të jetosh për të vërtetën”të Havelit.
Nëse do hipokrizinë e pushtetit,
shiko ekranizimin “Ferma e kafshëve” të Oruellit.
Nëse kërkon lumturinë,
dëgjo “Kapriçiot për violinë” të Paganinit.
Nëse do privacinë,
kundro “Monalizën“ e Da Vinçit.
Nëse do të vërtetën,
mendo si “Kandidi“ i Volterit.
Nëse do gënjeshtrën,
shfleto “Princin” e Makiavelit.
Nëse do pasurinë e gjuhës,
hap “Studime etimologjike ” të Çabejit.
Nëse do forcën e fjalës,
shqipto “EPPUR SI MUOVE” të Galileit.

Arti, letërsia, muzika dhe shkenca,
i japin përgjigje gjithçkaje në këtë botë.
Çfarë lind,rritet,plaket dhe largohet,
si e mirë apo e keqe,
si e ndershme,
apo e turpshme mbi këtë tokë.

Pa artin jeta s‘do të kishte blatim.
Pa letërsinë jeta s‘do të kishte frymim.
Pa muzikën jeta s‘do të kishte kuptim.
Pa shkencën jeta s‘do të kishte zhvillim.
Edhe nëse një do t‘i mungonte,
jeta do të ishte mohim.
__________________
Fier, më 28 gusht 2013

Mendime për romanin “Dallëndyshet pa fole”

Musa Vyshka:

Një roman që gërsheton
rrugë dhe fate të ndryshme

Kur para ca vjetësh lexova romanin e parë të Rezartit, “Deti pa dallgë” pata, në mënyrë krejt të papritur, një varg ndiesishë të bukura dhe që më emocionuan.
Së pari, më gëzoi fakti që ai kishte shkruar një vepër lirike, Roman poetik të goditur, dhe e justifikonte plotësisht angazhimin e madh që kishte ndërru…ar dhe leximin e interesin e lexuesve të veprës së tij të parë dhe së dyti, duke e pasur bashkëqytetar të Elbasanit tonë të mrekullueshëm më gëzoi fakti që krahas Astrit Bishqemit dhe Dhimo Tanushës, krahas Elisabeta Myftarajt e Kujtim Agalliut po rreshtohej edhe një romancier tjetër që po tregonte se edhe ai kishte diçka të re e të bukur për të thënë me besim të guximshëm tek talenti e puna e tij.
Romani i dytë “Dallëndyshet pa fole”, që lexohet me kënaqësi, e justifikoi plotësisht guximin dhe angazhimin e tij.
Titulli, pa u përpjekur të intrigojë e të lodhë mendjen e zëmrën e lexuesve, shpalos përmes një simboli të goditur thelbin e veprës, shqetësimin e autorit, detyrën e tij qytetare e morale për të përshkruar në faqet e romanit dhimbjen e tij për të gjithë vëllezërit e motrat që duke ëndërruar e synuar ditë e jetë më të mirë, lanë atdheun, braktisën foletë e tyre dhe rendën të zënë foletë e huaja nëpër vende të ndryshme të botës.
Rezarti është vetë njëri prej tyre, jeton prej kohe në Hollandën e lulëzuar, dhe ky fakt e ka ndihmuar të kuptojë e të ndjejë a gjen lumturi e paqe ai dhe të mërguarit e tjerë nëpër foletë e huaja?
Mesazhi dhe shqetësimi i autorit janë të qarta dhe tronditëse. Subjekti që ngërthen në roman gërsheton rrugë e fate të ndryshëm. Njerëz me botë të ndryshme e të ndërlikuara shpirtërore nisen me nxitim e me shpresa të ndezura drejt një bote të panjohur, pranojnë shpesh me një përulësi poshtëruese zakonet dhe ligjet e vendeve që dikur nuk i gjenin dot as në hartë dhe gjithçka bëhet e ashpër, shpesh tallëse dhe çnjerëzore, që e shumta mund t’ju siguroj një grusht para dhe një mbijetesë të mjerë, por kurr nuk mund t’ju sigurojë lumturinë e vërtetë njerëzore.
Rezarti, duke e njohur mirë atë vërshim e ikje, i bie në mënyrë të vazhdueshme kambanës së shpirtit të tij, duke thënë për veten fillimisht; “Ai është atje, por atdheu është këtu”, thirrje që synon të zgjoj të gjithë bashkëkombësit e tij.
Në qendër të romanit, autori vë dy çifte që kanë marrë të njëjtën rrugë, por që kanë mendime dhe bindje të ndryshme për jetën.
Nga njëra anë është Agimi, që ka bashkuar fatin me një prostitutë të quajtur Emine, dhe bashkimi i tyre fatal, nxjerr jashtë përdorimit djersën dhe mundin e Agimit, punëtorë e korrekt, duke i dhënë familjes rrugën e shkatërrimit. Kurse paralel me to, është çifti dinjitoz Florenc-Mimoza, që e kuptojnë se kanë vendosur të luftojnë për lumturinë e familjes, diku larg foleve të tyre, por së pari kanë marr vendimin e përjetshmen, të ruajnë dinjitetin, dashurinë, krenarinë e të qenurit shqiptarë, dhe të mos e shesin veten për një thërrime lumturi.
Ballafaqimi midis dy çifteve të ardhura nga i njëjti qytet, përfaqësuesit e të njëjtës shtresë qytetare dhe ekonomike, ka domethënien e tij të madhe; kemi ardhur për të siguruar një jetë më të mirë, por jo për tu bërë skllevër, për të harrur folenë tonë.
Përmes telasheve, që i sjell jeta, Agimi, edhe në tokë të huaj, mendon me mall e shqetësim për vendin e tij, mendon “A do të jetë tharë lajthia ime?”, sepse tek ajo punë, tek i gjithë gjelbërimi i tokës së tij, ai sheh lumturinë e vet dhe të fëmijëve.
Gjithçka, çdo përpjekje në jetë, ai e bën të shpëtoj veten dhe njerëzit e tij, duke u përballur me të papritura të mëdha dhe të padëshirueshme. Autori, duke shprehur me dhimbje, përkrahjen e tij për të jep shpresa në çdo hap me poetizimin e përpjekjeve që bën.
Nuk ka asnjë dyshim që figura më e arrir dhe më e dashur, më e qartë dhe më poetike, në roman, është figura e Mimozës. Ajo është e lidhur ngushtë me gjithçka të bukur, me lulet dhe dallëndyshet, çdo veprim i saj shpreh në mënyrë simbolike gjallërimin e domosdoshëm të jetës, natyrës dhe poezisë, që e përfytyron dhe vlerëson si fuqi të madhe shpirtërore, të aftë për të ndryshuar dhe zbukuruar jetën, në luftë me të keqen, që nuk i ndahet këmba-këmbës.
Mimoza e shpreh qartë pozicionin dhe detyrën e saj në jetë, kur deklaron: “Unë jam poeteshë dhe e dua të gjithë botën”. Dhe të gjitha veprimet e saj justifikohen plotësisht në kontrast me zvetënimin moral të Emines, që përfaqëson një shtesë të papëlqyeshme të femrës emigrante shqiptare.
Veprimi që bën Mimoza, duke mbledhur dhe shpërndarë, në dhjetëra shtëpi, foletë e dallëndysheve është i gjetur, shumë i bukur dhe manifeston shpirtgjerësinë e përtej skajshme të një poeteshe që ëndërron ti kthejë të gjitha motrat dhe shoqet e saj nëpër shtëpitë e veta.
Dështimi i këtij veprimi, është tronditës, por i përkohshëm. Dallëndyshet do të kthehen, në mos sot, disa ditë më vonë, në foletë e tyre. Gjithçka do të ndryshoj dhe do të bëhet më e bukur. Me ketë simbol të dashurisë për jetën dhe përjetësisë për këtë dashuri autori e mbyll romanin. Zgjidhje më të bukur nuk mund të gjendet.
Si përfundim, romani i Rezartit dëshmon plotësisht për talentin e tij, dashurinë për njerëzit, një fjalor të pastër (përjashto ndonjë banalizim të panevojshëm) dhe na bën të besojmë se duke qenë i dyti, më i mirë, do të sjellë vepra të tjera gjithmonë e më të bukura.
_____________________
Burimi: Gazeta "Nacional"




Kujtim Agalliu

Dallëndyshet pa fole…

Pas romanit të tij autobiografik “Deti pa dallgë”, ku trajtohet tema e emigracionit, e kësaj epidemie të këtij shekulli, që infektoi mbarë botën dhe në veçanti popullin tonë, problemet, lufta për t’u punësuar dhe integruar në shtetet fqinjë, ai vjen para lexuesit me librin e tij të dytë, po kaq realist, “Dallëndyshet pa fole”.
Qysh me romanin e tij të parë “Deti pa dallgë” shkrimtari Rezart Palluqi shfaqi një aftësi dhe talent mjaft të qartë prej prozatori me të ardhme premtuese. Qartësia e mendimit, thjeshtësia e të shprehurit me një gjuhë mjaft popullore dhe filozofike, kthjelltësia e ideve dhe mesazheve të përcjella në prozën e tij, janë të kapshme për çdo kategorie lexuesish. Këto cilësi, e bëjnë lexuesin të përthithë me ëndje faqet e këtij romani dhe përsëri të mbetet pengë për të mësuar edhe më tepër për fatin e heroit dhe qindra mijëra shqiptarëve që kacafyten me vështirësitë dhe përbuzjen atavike në vendin fqinjë.
Ndërsa në këtë roman, që sot kemi në dorë, “Dallëndyshet pa fole”, Rezarti është bërë më i pjekur, më kërkues ndaj vetes dhe krijimtarisë së tij artistike, por edhe me kërkesa më të larta për temën që trajton.
Në këtë roman autori prezantohet përpara lexuesit me një stil herë surrealist, herë realist, duke ndjekur me kujdes uljet e ngritjet emocionale të personazheve dhe problemeve që ata bartin. Subjekti i romanit ka një natyrë ekzistenciale, ndërsa personazhet hallakaten në ëndrrat, dëshirat, ambiciet dhe telashet e përditshme. Ëndrrat e tyre shpesh herë janë surrealiste, ato përfshijnë dëshirën për të mbrojtur vlerat më të bukura të jetës, edhe pse vetë ata rrëshqasin në mënyrë të pavetëdijshme në humnerën e gabimeve dhe vazhdën trashëgimore të prindërve të tyre.
I gjithë subjekti i romanit mbështetet mbi dramën e dy personazheve kryesor, Agimit dhe Florencit, në ëndrrat, dëshirat, vuajtjet shpirtërore e fizike, familjare e shoqërore, konkurrencës së pandershme të biznesit që kanë marr mbi shpatulla, dashurive të pafata dhe shpesh brinare të njëri – tjetrit, mos përputhja e karaktereve të bashkëshortëve etj.
Por ndërsa Agimi, antiteza e Florencit, njëri punëtor, i urtë dhe naiv, çdo gjë e ndërton me djersën e ballit dhe ndershmërisht, në të kundërt është Florenci, që paraqitet me një karakter të veçantë, që çdo gjë e bën tinëz dhe pa shfaqur pikë dhembshurie për viktimat e tij. Qëllimisht autori ka vendosur përballë njëri – tjetrit dy çifte, ku në secilën anë të njërit, dy lidhje martesore nuk ngjajnë dhe bëhen shkak për pabesi dhe tradhti bashkëshortore Kemi përballë dy djem plot ëndrra dhe dëshira për ta ndërtuar jetën e tyre në atdheun e vetë, njëri në biznesin e luleve dhe tjetri në atë të varrimeve (sa çudi, në përshtatje me karakterin e secilit!), për t’i dhënë fund njëherë e përgjithmonë emigrimit, kësaj plage të shoqërisë shqiptare post komuniste, por dy tipa mjaft të kundërt në karakter edhe pse shokë kurbeti e fëmijërie. Po kështu edhe shoqet e tyre të jetës (autori sikur do të ekuilibrojë dobësinë e biznesmenëve të rinj me karakteret e kundërta edhe të grave të tyre), janë po aq të ndryshme sa edhe burrat e tyre. Agimit, këtij djali punëtor dhe të padjallëzuar, autori i ka vënë përkrahë një ish prostitutë, që ende ka mbetur robinjë e zakonit të saj të përbuzur. Ndërsa mashtruesit Florenc, të pabesit, bukëshkalit, i ka vënë pranë një grua shpirt mirë, poete me të ardhme, me një botë mjaft të pasur shpirtërore. A nuk duket sikur autori ka dashur t’i ekuilibrojë këta dy çifte?
Por ujku qimen ndërron, zakonin jo. Po kështu, deri në fund të romanit, Florenci nuk evoluon, përkundrazi më tepër shthuret, ndërsa kurorë-shkelësja Emine, gruaja e Agimit, vazhdon të tradhtojë fare sheshit, duke shkatërruar pas shpine atë që i shoqi e ka ndërtuar me mish e shpirt.
Por ajo që të befason në romanin “Dallëndyshet pa fole” të autorit R. Palluqi, është piktura peizazhiste e imazheve të tij. Atje ky thyet vështrimi i tij, ku syri përqendrohet dhe fantazia merr krahë, peizazhi duket aq i vërtetë, aq realist dhe i prekshëm, sa të bëhet se edhe ti je pjesë e këtij vëzhgimi.
Personazhet janë skalitur me daltën mjeshtërore dhe të ngelen në mendje edhe pasi e ke mbaruar që lexuari romanin, por më tipik dhe më interesant, për botën e saj të pasur shpirtërore, për ndjenjat e holla, të brishta dhe të pastra, është poetesha Mimoza, e shoqja e Florencit, antipodit të saj, të lidhur ngushtë me dashurinë për lulet dhe veçanërisht dallëndyshet. Ajo nuk kursehet të porositë 100 kuvli që të jenë të gatshme të presin dallëndyshet në ballkonet e zbrazur të shtëpive të emigrantëve. Ikja e tyre, familjeve emigrante dhe prishja e foleve të dallëndysheve nën ballkone, i kthehu ata (ballkonet) në një shkretëtirë të pa jetë, pa cicërimat gëzim-ndjellëse të këtij shpendi të ngjashëm me vetë emigrantët.
Kjo është edhe maja filozofike e romanit: dallëndyshja merr karakter simbolik dhe presupozon jetën e shumë djemve dhe vajzave që i kanë kthyer kurrizin vendit të tyre për një jetë më të mirë, kur ata me punë dhe me djersë mund ta gjejnë atë po aq të begatë në vendin e tyre.
Dallëndyshet po kthehen, ato kanë nevojë për jetën dhe frymën e njerëzve në shtëpitë e zbrazura, kanë nevojë për foletë e tyre, që çuditërisht kanë mbetur të cunguara dhe bosh. Pra, sipas idesë së autorit, duket se nëpërmjet tyre trumbeton një thirrje e fuqishme për të sensibilizuar shqiptarët që t’i kthejnë sytë në vendlindje, aty ku jeta e tyre nisi. Dhe këtë ide ai e ka realizuar në së miri me librin e tij “Dallëndyshet pa fole”, të cilin lexuesi do të ketë vetë fatin ta ketë në duart e tij.
_________________
Burimi: gazetadita.al