Kulti i Afërditës

 Nga GËZIM LLOJDIA*

Dhe unë, nuk kam të drejtë duke pohuar se ka dy perëndesha?Një plak, që nuk ka nënë, e cila është quajtur Afërditë qiellor - ajo është e bija e Urani, të ri, i cili është bija e Zeusit dhe Dione - atë që ne e quajmë të përbashkët, dhe Dashuria që është është quajtur me të drejtë e zakonshme, si dashurit e tjerë qiellor. Të gjithë zotat duhet të ketë lavdërimin e dhënë atyre, por jo pa dallim të natyrës së tyre, dhe prandaj duhet të përpiqet për të dalluar të dy karakteret .Platoni.
Afërditë (Αφροδίτη, "rritur nga shkuma e detit") është perëndeshë greke e dashurisë dhe bukurisë.


Adhurim

Ajo ishte quajtur edhe Kypris ose Cytherea pas lindjes së saj të dyshuar- në Qipro dhe Cythera, respektivisht. Ishullin e Cythera ishte një qendër e kultit të saj.
Ajo u shoqërua me Hesperia dhe shoqërohet shpesh nga Oreads, nimfat e maleve.
Afërditë kishte një festival të vetën, përforcues, e cila u festua në të gjithë Greqinë, por sidomos në Athinë dhe Korint. Në Korint, marrëdhënie me priftëresha e saj ishte konsideruar si një metodë e adhurimit të Afërditës. Afërditë ishte e lidhur me, dhe shpesh përshkruhen me delfinët, pëllumba, mjellma, shegë dhe pemë bli.
Analog i saj romak është Venus. Mesopotamian homologu i saj ishte Ishtar dhe homologu i Syro-palestineze e saj ishte "Ashtart (në standardin Astarte greke spelling), ekuivalente e sajetrusk ishte Turan (perëndeshë).Venus u referohen shpesh me epitetin Venus Erycina pasi Sicili, një nga qendrat e kultit të saj.


Lindje

 " Afërditë ishte lindur nga shkuma e detit pranë, Qipro pasi Cronus i preu organet gjenitale Uranit gjaku i zotit të madh dhe farës ra në det, ku ata filluan të nxjerr shkumë nga goja. Afërditë ka lindur e rritur plotësisht nga shkumë.Kështu Afërditë është i një brezi më të vjetër se Zeus. Iliada (Libri V) shpreh një tjetër version të origjinës së saj, me të cilën ajo u konsiderua si një bijë e Dione, i cili ishte perëndeshë origjinal profetik ("Dione" po thjesht "perëndeshë", etimologjikisht një ekuivalent i "Diana") në Dodona.
Tek Homeri, Afërditë, venturing në betejë për të mbrojtur Enean e saj të preferuar, ka qenë i plagosur nga Diomedes dhe kthehet në nënën e saj, për të zhytet poshtë në gjurin e saj dhe të ngushëllohen. "Dione" duket të jetë një ekuivalent të, Nënë Tokës, të cilin Homeri e ka zhvendos në Olimp. Pas kësaj ngjarje, Afërditë vetë ishte nganjëherë referohet si "Dione". Pasi Zeusi kishte uzurpuar orakullit të Dodonës, disa poetë e bën atë të jetë babai i Afërditë.
Qendra e Afërditës e adhurimit e mbetur në Paphos, në afërsi të bregut sirian, ku perëndesha ka qenë prej kohë e adhuruar si dhe të Ashtarothit Ishtar. Është thënë se ajo së pari doli në breg paraprakisht në Cytherea, një vend të ndaluar për tregti dhe kulturën në mes të Kretës dhe Peloponez. Kështu, ndoshta ne kemi se gjurmët e kultit të Afërditës origjinale nga Levanti në kontinent.
Platoni e konsiderohen Afërditën se kishte dy manifestime, duke reflektuar si histori, Afërditë Ourania ("qiellor" Aphrodite), dhe Afërditë Pandemos ("përbashkët" Afërditë). Sipas Platonit këto dy manifestime përfaqësuan rolin e saj në homoseksualitetin dhe heteroseksuale, respektivisht (homoseksualiteti më hyjnore për Platoni).
Nga ana tjetër, Afërditë ishte një bijë e Thalassa (sepse ajo ishte e lindur e detit) dhe Zeus.
Afërdita, në shumë nga mitet që përfshin të saj, është karakterizuar me karaktere të ndryshme.
Një variant i saj jepet edhe tek Homeri dhe libri ‘Iliada”. Një variant tjetër e tregime të tjera jepen Titiani, Venus e Urbinos (1538)version të tregimit të Hippolytus, Afërditë ishte katalizator për vdekjen e tij.


Kulti i Afërditës në Amantia

Ne Amanti ka qene i përhapur edhe kulti i Afrodites, e cila ne këtë qytet mban epitetin Pandamos, si perëndeshë e dashurisë se lire dhe e hetereve. Deri tani nuk është zbuluar ndonjë paraqitje skulpturale e Afrodites. Ne rrënojat e Ploces është zbuluar një pllake e vogël guri, një kushtim votiv Afrodites Pandemia nga ana e Aristos, bijës se Aleksandërit, për vete e për te bijtë. Një mbishkrim tjetër votiv kushtuar kësaj perëndeshë, mban një pllake,be e thyer për t'u vene ne murin e një shtëpie te fshatit, ku gjendet edhe sot e kësaj dite. Interesant ne këtë pllake është emri i Aspibuzehut, qe lexohet aty, i cili, ngjan te jete vendës. Bo¬tuesi ne nje shënim te vene pranë këtij mbishkrimi, njoftonte se kishte dijeni për ekzistencën e një mbishkrimi tjetër lidhur me Afroditen Pandamos. Afro¬dita Pandamos ka pasur ne qytet një tempull te saj, për këtë bën fjale mbishkrimi i përmendur me sipër. Me kultin e Afrodites lidhen edhe disa figura te vogla bronzi te cilat do t'i trajtojmë veçmas.


Tempulli i Afërditës në Amantia

Ne jug lindje te majës shkëmbore te Plocës, afërsisht 200-300 m. poshtë saj, gjendet një pllaje jo shume e madhe, një ta¬rrace e sajuar, te cilën banoret e fshatit e quajnë «lëmi i Pecit». Tab. X. Kjo pllaje lidhet me akropolin nëpërmjet një qafe mjaft te gjere e deri-diku te sheshte e cila vazhdon deri te muret ku ndodhej edhe një porte; anët e tjera te kodrës janë te pjerrëta. Nga veriu dhe sidomos nga lindja, kodra ka qene përforcuar me një mur mbështetës me kontraforca. Sheshi i vogël dhe muret mbështetëse te aneve kane qene bere me qellim qe aty te ngrihej një godine monumentale. Për te njohur karakterin e godinës ne «Lëmin e Pecit» ne vitin 1950 u be një sondazh. Mbi sipërfaqe u gjeten trungje shtyllash dhe një tok gurë te skalitur, te thyer. Sondazhi tregoi se vendi kishte qene gërmuar ne mënyrë të parregullt,nga njerëz te ndryshëm jo për qëllime studimi; gjurmët e këtyre kërkimeve shi¬heshin ende tek disa gropa te mbetura te hapura. Sondazhi ne «Lëmin e Pecit» nxori ne drite themelet e dy godinave. Godina e pare, me e lashte dhe pa tjetër me kryesorja, zinte thuajse mesin e pllajës. Ajo ishte e orientuar nga jugperëndimi ne verilindje. The¬melet e godinës janë te gjate nga 12,15 m. dhe te gjere 6.75 m. Ato përbehen nga disa blloqe paralelepiped gëlqerorë 1-1.20 m. te gjate dhe 0.90-1 m. te gjere te punuar mire. Blloqet kane faqet e lëmuara dhe mjaft te drejta, duke dale nga sipërfaqja e tokës 10 cm. Godina ka një planimetri katerkendeshe me hyrjen nga jugperëndimi; ne këtë ane zgjaten, ne te dy qoshet, dy blloqe 1 m. te gjate. Pas hyrjes ka patur një ambient 5.75 m. te gjate; ai ndahet nga ambienti tjetër, me i vogël (2,30 m. i gjate) nga një mur 1 m. i trashe. Përreth dhe brenda këtyre gurëve te themeleve janë ruajtur edhe gjurme te tjera muresh. Para dhe prapa blloqeve te themeleve u gjeten pjese te një shtroje prej rrasash te mëdha, 2 m. te gjera, te rrethuara nga bloqe me te vegjël se te paret dhe ne një nivel me ta. Një shtroje tjetër (0,85 m. e gjere) dhe bloqe gurësh ka edhe ne dy krahët e vegjël te godinës. Dy radhe blloqesh 0,50 m. te gjere gjenden edhe ne ambientin e vogël ne fund te godinës, ne një nivel me blloqet e mureve anësore. Bloqe gurësh ka edhe brenda dhe jashtë ambientit ke pare por te 4;rregullt. Këto duhet ti përkasin një ndërtimi dhe përdorimi te dyte te godinës, me te cilën duhet te lidhen disa mbeturina shume te pakta mozaiku, te përbëra nga shtresa e poshtme e tij dhe kubike te shpërndarë andej e këtej. Të dhënat tregojnë se themelet i përkasin një tempulli, qe ngrihej ne këtë pllaje te vogël. Tempulli, porsa del nga përmasat e tij, ka qene i vogël; ai, me sa duket nga ato pak mbeturina qe shihen, ka qene i rrethuar me shtylla. Midis frag¬menteve arkitektonike te gjetur te shpërndare ne «lëmin e Pecit», ka edhe trun¬gje shtyllash: një trung shtylle dorike me diametër 0,80 m. dhe pjesa e një shtylle me te vogël, me diametër 0.40 m. Brenda themeleve te tempullit dhe përreth tij, u gjeten fragmente te tjera arkitektonike shume te thyera, te cilat i përkisnin kësaj godine: këto janë copa gjethesh akanthi, dhëmbëza, astragal e veza prej guri gëlqeror.Materialet e gjetura, gjate sondazhit, nuk ndihmojnë për te përcaktuar ko-hen kur u ngrit tempulli as hyjninë, kultit te cilit ai i shërbeu. Jemi te prirur te mendojmë qe tempulli te jete ndërtuar aty nga shek. III para erës sonë dhe se rindërtimi, shtresa me mozaik te jete bere ne shek. II erës sonë.Ne pllajën e «lëmit te Pecit» ne lindje te substrukcioneve te tempullit u gjeten edhe themelet e një godine tjetër, ne ndërtimin e se cilës ishin përdorur gurë paralelepipedë deri 0.60 m. te gjate (te dalur 0,45 m. mbi sipërfaqe) dhe tulla te thyera 0,04,5 m. te trasha, te lidhura me llac gëlqere. Kjo godine ne zanafille ka patur një planimetri katerkendeshe me këto përmasa: 14 m. e gjate dhe 1 5_m. e gjere. (Tab. XII) Ne një kohe te dyte asaj ju shtua edhe një gungore me rreze 2 m. dhe e ndërtuar nga një mur 0.90 m. Kështu ajo u kthye ne kishe duke patur orientim lindje-perëndim; ne qoshen jugperëndimore te saj kishte një ambient te vogël 3.5 m. x 3.25 m. Përreth kishës u gjeten, shume te thyera, disa fragmente relievesh te kohës paleokristiane. Mbi faqe ato mbajnë zbukurime ne trajta rrjetet e sajuara nga vija oblike, qe kryqëzohen. Fragmentet e skulpturuar kane brima me ane të cilave ato lidheshin me faqet e mureve te godinës. Me interes është një fragment rrase gëlqerore, ne te cilën janë ruajtur dy krahët e një kryqi të punuar ne reliev, dhe te shoqëruar me zbukurime vegjetale.
( Raport mbi sondazhet ne Ploce ne vitin. 1950 (Arkiv i sektorit te Arkeologjisë)S.Anamali” Amantia”-botuar ne “ Iliria “Nr2 viti 1972. Referencë-Michael Lahanas-Greek and Roman Mythology

Msc.Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve