PIKËLLIM PËR VDEKJEN E ATIJ
Dy ditë me radhë fryu erë e nxehtë, një erë e neveritshme prilli, që me sa dukej, vinte nga shkretëtirat e Saharasë.
Ditën e tretë u gdhimë në një heshtje të shurdhët. Hapa dritaren e dhomës që kisha zënë në kampin e pushimit të punëtorëve dhe sodita për një çast kaltërsinë e detit dhe Karaburunin e mbuluar nga rrezet e diellit. Nuk ishte tamam heshtje e shurdhët ajo. Po t’u vije me kujdes veshin, altoparlantët e kampit jepnin lehtë, fare ulët, një muzikë të qetë klasike, që vinte nga Radio Tirana. Ai që kujdesej në kamp për radion, dukej që nuk e kish qejf klasiken dhe unë u habita bile se si nuk e pat mbyllur radion fare. Po ai kish porosi të veçantë. Një natë më parë kish vdekur Enver Hoxha, dhe në çastin që unë hapa dritaren, në Shqipëri vetëm pak njerëz e dinin se ajo ditë e shurdhët do të bëhej historike, si fundi i një epoke gjurmëlënëse. Unë e mora vesh këtë një orë më vonë, në klubin e kampit, kur kamerierja erdhi të na sillte mua dhe Canos nga një fërnet tjetër…. E zeza, ka ndodhur gjëma! - tha ajo, duke psherëtitur thellë. - Ju nuk dukeni nga ata që e kanë marrë vesh. Ka vdekur, ai, Komandanti… Lajmi na zuri vërtet në befasi. Askush nuk pat thënë se ai ish duke vdekur, a se ishte sëmurë e pritej ta shpëtonin. Errësirë e plotë mbi lajmin më të rëndësishëm, që ai gjysmë shekulli u dha këtyre viseve. - Ç’po na thua, - ia bëri Canoja, - është e vërtetë kjo? Kamerierja e ngjallme fshiu hundën e thatë me kurrizin e dorës dhe nisi të mblidhte gotat e mëparshme, duke vështruar si e trembur përreth. Tani sapo ma thanë, – ia bëri ajo. – Nuk e dëgjoni radion se ç’lloj muzike po jep?
Vetëm tani ne i kushtuam vëmendje muzikës funebre. - Mos është ndonjë gabim, - thashë unë, sa për të thënë diçka. Dhe e ndjeva që, ashtu bosh si më zuri lajmi i kamerieres, po thosha një budallallëk të madh. - Eh, të ish gabim, ku ta gjenim! Po është i vërtetë, – ma ktheu ajo.
Unë dhashë një mendje, që këtë fërnetin e tretë të mos e pinim, se nuk shkonte fare, sidomos tani që e kishim marrë vesh gjëmën. - Jo, jo, pijeni! Pijeni normalisht. Ju nuk dinit asgjë. Se mund t’ju pyesin se kush ju a ka thënë! Ju akoma nuk dini gjë. Gruaja dukej e trembur vërtet dhe e shfaqte hapur se u pendua që na e kish dhënë lajmin. - Si t’ua shpjegoj atyre në banak, se përse po kthehen pijet?! Jo, ju lutem, se kam fëmijë dhe nuk i dua këto telashe. Pijeni e ju bëftë mirë…! Kamerierja mori tabakanë me gotat e zbrazura dhe u fut në thellësi të lokalit. Tani muzika u bë më e qartë dhe tërë të dhënat lidheshin: kish vdekur Enver Hoxha, që ndofta më shumë se kushdo në historinë e vendit qe pleksur në jetët e shqiptarëve. Dhe tani ai nuk jetonte më. Enver Hoxha kish vdekur. Kish vdekur Enver Hoxha dhe qielli ish po ai, deti ish po ai dhe malet rrinin të heshtur e të qetë, siç kishin ndenjur përjetësisht. Ne ishim fare të papërgatitur për të shfaqur ndjenjat. Fytyrat tona me siguri kishin vetëm një hutim idiot, që mund ta lexoje si të kishe dëshirë. - Ngreje, - më tha Canoja me zë të ulët. – Ta pimë. Mirë thotë ajo: lajmi nuk është dhënë zyrtarisht.
Unë nuk po e zija me dorë fërnetin. - Dale, Cano, prit! – i thashë unë, me zë më të ulët akoma. – Po sikur ajo, shushka, të thotë ndonjëherë, se kur ne rrëkëllyem gotat, na e pat dhënë lajmin. I madhi i vendit ka vdekur dhe ne duket sikur festojmë! Nuk vete! Është më i madh dëmi ynë, po t’i ngremë gotat, sesa i asaj, po t’i lemë ato pa pirë.
Canoja më dha të drejtë dhe e lëshoi edhe ai gotën e vet përpara fytyrës. E po rrinim ashtu, mbërthyer pas karrigeve.
Por edhe po e pimë, nuk do të tingëllojë keq, – rrahu të arsyetojë Canoja. – Në mort pihet alkol, për të mbytur hidhërimin. Nga anët tona ne u nxjerrim njerëzve raki. Dhe ju kështu bëni andej nga tuajat, apo jo? Ngreje! - më urdhëroi ai. Megjithëse më dukej se brenda Canos, pijaneci kish fituar mbi të urtin, unë e ngrita fërnetin me një frymë dhe me sy nga tavani, iu luta Zotit:
- Më shpëto, o Zot, se nuk paska gjë më të ndyrë, se ta hash tani kur po mbaron dasma!
Dihej që Canoja ishte më i mbrojtur nga unë në rast të ndonjë telashi. Të tëra ditët e kampit, i kishim kaluar tok, por mua nuk më bëhej dot çadër në këtë histori. Dolëm nëpër oborrin e terracuar të kampit. Marshet e përzishëm tani shquheshin më qartë dhe unë u binda se, që nga ky çast, nuk kish aty asnjë njeri pa dije mbi atë që pat ndodhur.
Drejtori i kampit po na vinte përballë dhe po u përgjigjej me të qeshur romuzeve të nja dy kampistëve të ulur në stolat e lulishtes. Dukej një ditë e zakonshme, dreqi ta marrë! Nga e qeshura e shpenguar e shefit të kampit dukej se vetëm ai nuk do ta kish mësuar lajmin e madh, por kjo do ishte marrëzi ta mendoje. Canoja kish miqësi me të dhe e ndaloi.
- Duket se ka ndodhur një ngjarje e rëndë, drejtor, ëh? - Nuk e di, - u bë serioz drejtori. - Na kanë thënë vetëm që t’ju mbledhim të gjithëve në paradhomën e klubit se do të shpallet me radio një komunikatë e Komitetit Qendror. I tërë populli, në tërë vendin, do të mblidhet përpara altoparlantëve në orën dymbëdhjetë fiks! - Lajmi do të jetë i mirë apo i keq? - Nuk e di, o Cano, - ia preu drejtori i bezdisur. – Kaq na kanë thënë të themi e kaq do themi. Lëre këmbënguljen e më mirë hajde ta pimë një kafe bashkë… Dhe drejtori e mori me vete Canon, që me siguri, në vend të kafesë, do t’i kërkonte edhe një fërnet tjetër, jo për gjë, po për të respektuar zakonet e krahinës së tij. Piktori i kampit po ngjiste lajmërimin për mbledhjen e orës dymbëdhjetë. Në atë kohë ora qe tetë e gjysmë dhe afro katër orë të tjera ne do rrinim me frymën pezull. Muho Kallashi, që mbante dhomën bri nesh, m’u afrua dhe më kërkoi një cigare. - E more vesh? – më tha me pëshpërimë. - Unë pohova me kokë, duke i dhënë cigaren që donte. - Çudi! – ia bëri ai duke e ndezur. – Nuk pritej. Në drekë do të na e thënkan. Edhe kjo kuptohet. E dinë që lajmi do të shkaktojë pikëllim të madh…”.
Time shoqe nuk e gjeta në dhomë dhe u vura ta kërkoja nëpër shoqet, me të cilat ajo pinte kafetë, që gatuanin në furnellkat e sjella me vete. Pastrueset e kampit nëpër korridore bënin biseda me zë të ulët dhe kur u kaloja pranë, ato i linin pëshpëshet e buzëqeshnin të drojtura nga unë. Në hyrje të godinës ku e kish dhomën Canoja me gruan, pashë atë kitaristin nga Erseka që po cimbiste telat e veglës së tij. Kur më pa mua, ai e la kitarën dhe më tha me zë të lartë:
- Melis, sapo më treguan një barceletë fantastike, që do të të pëlqejë pa masë edhe ty. Njëri e zuri gruan…
Këta artistët janë leshko, për nder. - Nuk e kam mendjen te barceletat sot? – i thashë prerë me qortim. – Ti nuk e ke marrë vesh? - Ai u bë menjëherë serioz dhe i vëmendshëm. - Çfarë?! – më pyeti shumë i shqetësuar. – Mos e ke fjalën për atë, që na ka vdekur ai i madhi? Po, - i a bëra. – Pak të duket?... Ai u qetësua që unë nuk kisha për t’i thënë ndonjë gjëmë tjetër më të madhe akoma. - Atë e dimë, or babaxhan. Por akoma nuk na e kanë bërë të njohur. Ky është lajm i sjellë me pëshpëshe. Me pëshpëshe, nuk do të merremi ne! - Po është i sigurt, ama! – ngula këmbë unë. - Mijë për qind! – nguli këmbë dhe ai. – Por do presim orën. Na thanë se pikëllimi do fillojë më dymbëdhjetë. Lëre, o lëre! Gjëmë e madhe do jetë…”. Më leshko se ky djalë nuk kisha parë gjer atë ditë e nuk kam parë as gjer sot. - Po mirë, ore, - i thashë i nxehur. – Të duket me vend, që edhe e di lajmin edhe m’i bie kitarës, më dëgjon barceleta e qesh e zbardh dhëmbët?! Ai, mendjepyka mu zemrua: - Tëmën, po si, bre, të mos qesh! Edhe ay që na e tregoi barceletën, e dinte që shoku Enver na ka lënë. Po pse, si thua ti, o mendjelli, të rri turivarur, a?! Po sikur të vijë ndonjë… nga ata-de!.. E ai të më thotë “pa hajde këtu ti, shok, kush të ka thënë të pikëllohesh? Nga e ke marrë vesh?” Ato belá nuk i dua, unë.... Unë e lashë atë dhe vazhdova të kërkoja gruan. Kitaristi më fliste që prapa, shumë i mërzitur me vërejtjen që i kisha bërë. Pa mos na u hiq aq solemn, zotrote! Prit të vejë ora dymbëdhjetë e pastaj nxirr ç’ke për të nxjerrë! Vetë drejtori, kur e pyetëm, na tha që deri më ora dymbëdhjetë bëni rutinën e përditshme… Shko, or byrazer, bëj rutinën tënde! Ke, apo nuk ke rutinë ti! Ua! Ty, apo drejtorin, të dëgjoj unë?!
Gruan e gjeta në dhomën e Canos, tok me të shoqen e tij. Dhe ato e dinin. Natyrisht, tani nuk kisha dyshim, që jo vetëm në kamp e në këtë bregdet, por edhe në gjithë Shqipërinë e dinin lajmin për vdekjen e Hoxhës. Gratë shfaqnin habi, se si paskej qenë mbajtur aq sekret gjendja shëndetësore e udhëheqësit. Unë i kisha thënë atyre, që Canon e pata lënë në shoqëri të drejtorit, kështu që hyrja e tij u prit më me kureshtje nga sa qe pritur e imja. - Mezi po e pres orën dymbëdhjetë, - tha e shoqja dhe pastaj nxitoi të shtojë: - E zeza, kushedi sa do të mërzitemi! Hidhërim i madh do të jetë! Canoja tregoi se drejtori hiqej i qetë e moskokëçarës vetëm për sytë e të tjerëve, por Canos i paskej thënë se ishte në ankth, për shkak të efektit që do të shkaktonte lajmi i kobshëm mbi kampistët. Ai kish thirrur mjekun dhe e kish porositur atë që të ndodhej aty tok me personelin sanitar e t’i merrte që të gjitha masat. Lajmi do të ishte mjaft tronditës, aq më tepër që në tërë këto ditë njerëzit nuk dinin asgjë. Dhe ajo dihet, që e papritura godet shumë. Mund të kishim në kamp edhe njerëz që vuanin nga zemra. Unë e kuptova se në gjithë vendin po merreshin masa të tilla për pasojat që priteshin. Kjo që kish ndodhur, ishte pa një pa dy, vdekja më e bujshme në historinë shekullore të Shqipërisë. Canoja i vuri të shoqes detyrë që me ta dëgjuar lajmin, ajo, e para, duhet të klithte dhe t’ia shkrepte vajit. Por me zë të ulët ama, e me veshët nga radioja, pa ia mbuluar zërin atij apo asaj që do të lexonte komunikatën e Komitetit Qendror. - Mos prit hiç, - ia preu e shoqja, - nuk e bëj dot! - Do ta bësh, se s’bën! – iu shkreh i shoqi. – Bile po na bëjnë nder që kujën e parë po ia besojnë familjes sonë. Apo jo, Melis?
Unë e dija që kjo ish pleqësuar mirë e mirë, me të madhin e kampit dhe e mbështeta Canon pa kurrfarë cmire. Unë dhe gruaja qemë të përjashtuar nga këto ambicje, megjithëse isha i bindur, se ime shoqe mund ta qante Komandantin më mirë se e shoqja e Canos. Edhe fjalët e vajit, gruaja ime mund t’i gjente më prekse. Po kush të hapte udhë! M’u bë tamam si atëherë në Kinostudio, kur shihja që aktorët më të pazotë, vetëm për shkak të lidhjeve që kishin, merrnin goxha role kryesore, edhe pse nuk mund t’i realizonin dot më mirë se ca të tjerë. Gruaja e Canos nuk bindej. U futa dhe unë me time shoqe ta bindnim, se raste të tilla të nderojnë, po aha! Nuk merrte pykë ajo! - Mirë atëherë, - dha një zgjidhje tjetër burri. – Kur të mbarojë komunikata, ty, grua e dashur, do të të bjerë të fikët, kështu? Unë do të sulem të të hedh ujë… Do sulemi të gjithë! - e mbështeti ime shoqe, Canon. - Ashtu, rrofsh! – e falënderoi ai dhe vazhdoi me porositë për gruan e vet: - Ti do jesh e shtrirë e nuk do të lëvizësh. Unë do kërkoj ndihmë, duke uluritur. Do të sulen infermieret, se gratë e burrat e tjerë do të jenë duke qarë e shkulur leshrat për vete, ata! Nuk do ta marrë vesh qeni të zotin, atje... - E po të mos qajnë? – ia turbullonte parashikimet e shoqja. - Do të qajnë! Janë marrë masat. - Mirë. Po sikur doktori të më kuptojë, që të fiktin nuk e kam të vërtetë? – pyeti prapë ajo. Canoja ishte gati ta zinte të shoqen për gryke në sytë tonë. - Nuk thotë gjë doktori, mos u bëj zerzebile! Le që doktori nuk do merret me ty. Ai ka ndërmënd t’i bjerë vetë të fikët. Po ja, janë infermieret…. - Jo dhe jo! – tha e vendosur gruaja. – Për një ditë si kjo ti, Cano, duhej të kishe për grua një aktore. Mua nuk më ke për këtë! Hiqe nga mendja! Pas këtij kundërshtimi të prerë, ra një heshtje, nga ato që nuk di ku të shpiesh vështrimin. Gruaja ime pa nga mua, gati duke psherëtitur. Edhe atë shtrirjen me të fikët, do ta bënte për mrekulli ajo e gjora, po kush ia kërkonte asaj! Canoja më hoqi mënjanë me marifet dhe me zë të ulët, m’u përgjërua të gjeja një shkak e ta hiqja time shoqe që andej, se ai kish ndërmend t’i hynte të vetës me shqelma. Mes dy fytyrave tona kutërbonte duhma e fërnetit. Nuk do të turpërohemi, ne ore jo! – tha me zemërim e krenari bashkë. - Tërë jetën ne, nga ana jonë, kemi qenë të lidhur me luftën. Kurse familja e saj ka për stërgjysh lepurin. Nuk e ndiejnë pikëllimin. E po nuk e ndjeve këtu, - dhe Canoja, me gishtat e mbledhur tok, e goditi veten me shkulm, mu në mes të gjoksit, - nuk e qan dot atë, për të cilin po përgatitet të verë kujën i madh e i vogël! Do ta shohësh, Melis, do ta shohësh Shqipërinë, po nuk u përmbyt me lot!
Në orën e caktuar ne u mblodhëm të gjithë përpara radios së madhe. Tërë kampi priste me ankth. Tek-tuk ndiheshin gra që qëronin zërin, siç bëjnë koristet e reja të operës, kur nisin karrierën. Burrat kishin një tension më të fshehur në përgatitjet e tyre për t’i dhënë fytyrave tisin e pikëllimit që duhej. Nisi folësja në radio: Ju flet Tirana! Po japim emisionin e lajmeve. Në sallë ra një heshtje që nuk do ta harroj kurrë. Të rrahurat e zemrës sime, pastaj, nuk kishin të krahasuar me asgjë. Ato të rrahura zemre, jo unë që nuk i pata ndierë ndonjëherë më parë, por jam i sigurt që nuk i patën ndierë as të parët e mi. Dhe as stërnipat e mi pas qindra e qindra vjetësh, nuk do t’i ndiejnë më.
- Me pikëllim të thellë, njoftojmë se vdiq biri i lavdishëm i popullit tonë…
Pastaj ngjau hataja që pritej dhe që të lindte dëshirën të kishe një mijë palë sy, që ta sodisje. Grupi i kampistëve të atij prilli, mes të cilëve u gjenda unë, si dhe i tërë populli, u dha udhë lumit të lotëve, ca lotëve të përpiktë e të organizuar mirë, që askush më mirë dhe më shumë se ky i vdekur i shquar, nuk i meritonte...
Qeshnim më shumë dje apo sot?
Ju të gjithë e keni idenë se ç'është të jetuarit nën një diktaturë. Ti mund të thuash që "nuk kishte liri të fjalës", por tjetri nuk e kupton atë si duhet - ose më mirë të themi që nuk e kupton atë, ashtu si do ta kuptonte nga një anekdotë e "hidhur" ku...dy miq, që të dy oficerë policie, bisedojnë:
- Mik i dashur, - thotë njëri, - a nuk më thua: ç'mendim ke për prijësin tonë
Enver Hoxhën?
Tjetri heziton pak e përgjigjet:
- Unë kam po atë mendim që ke ti.
- Ashtu?! - habitet tjetri. - Po pate mendimin tim, unë të hedh prangat!
Ose, ju mund të thoni një listë me gjëra që mungonin dhe që ishin gangrena e jetës ekonomike komuniste, si mungonte qumshti, mishi, vezët dhe letra higjenike, por e vërteta e hidhur del më bukur me një gazmore tjetër të "hidhur", kur...në një klasë ushtarake mësuesi u shpjegon studentëve forcën shkatërrimtare të një bombe bërthamore, e cila vret vetëm njerëzit dhe i le të paprekura ndërtesat dhe gjithçka brenda tyre.
- Për shëmbull, - shpjegon mësuesi ushtarak - në rast se amerikanët e hedhin atëbombë këtu, në Tiranë, shitësi në dyqan do të zhduket, por dyqani nuk pëson gjë dhe mallrat e tij do të mbeten të paprekura aty nëpër rrafte.
- Po në rastin tonë, shoku komandant, - pyet njëri nga studentët, - çfarë bombashpo hedhin amerikanët mbi Shqipëri, që shitësat na mbeten të paprekur, kurse raftet prapa tyre janë të gjithë bosh?
Jo vetëm më të rinjtë, por edhe ata që e provuan mbi vete peshën e verbër të shtypjes komuniste në Shqipëri, duke kaluar vitet, kanë filluar të venë në dyshim, nëse njerëzit qeshnin, apo jo, gjatë dhjetëvjeçarëve të rënduar nga mungesat e mëdha të lirive, të mjeteve të jetesës dhe lejës për të lëvizur e për t'i hedhur një sy botës përqark.
Edhe qytetarët e botës perëndimore, që kanë në lidhje me diktaturat të gjitha llojet e informacioneve, ne, njerëzve që jetuam atë kohë të zymtë, na përfytyrojnë gojëkyçur, të zënë tërë kohën me hallet e jetës, me pasigurinë e bukës së përditëshme dhe me frikën se mos bindjet, opinionet dhe shijet tona, do të binin në sy që ishin ndryshe nga ato që pati përcaktuar shteti diktatorial.
Përfytyrohet pra, një trishtim total.Por, ne qeshnim... Oh, sa shumë qeshnim! Dhe jo nga pavetëdija e trysnisë, apo moskokëçarja. Tani, pas disa vitesh unë mendoj, se në Shqipërinë e sotme që e ka flakur diktaturën e Enver Hoxhës, nuk qeshet aq sa qeshej dje.E gjithë kjo ngjan si një dëshmi e favorshme në gjyqin historik të diktaturës komuniste. Që të jemi të drejtë, e qeshura jonë e atyre viteve i detyrohet diktaturës, por aspak si bindje ndaj urdhërit suprem të saj, që shtetasit të dukeshin medoemos të lumtur.Ai regjim ishte i egër, i dhunshëm, e shkatërrimtar, por ai ishte njëkohësisht edhe qesharak, grotesk.... Pushteti shtazarak nganjëherë mbijeton edhe në shekuj, por kur merr trajta qesharake, ai bëhet më i thyeshëm dhe njerëzit nën të shpresojnë më shumë se liria është e afërt.
Vendi ynë nën regjimin diktatorial mund të përfshihej në çuditë e Librit të Rekordeve Guiness, për një rekord të veçantë. Deri sot nuk gjendet në Historinë e Njerëzimit asnjë vend, territori i të cilit të ketë qenë i rrethuar literalisht me tela me gjemba. 25 fije telash e rrethonin Shqipërinë me një rrjetë 7 këmbë të lartë. Propaganda zyrtare nuk e thosh që kjo bëhej me qëllim që të pengoheshin shqiptarët të dilnin, por thosh se telat e ngritur pengonin armiqtë që të hynin. (Në atë kohë në planetin tonë gjendej vetëm një njeri që mund të kërcente mbi 7 këmbë. Ky ish rekordmeni olimpik John Thomas. Ai nuk ish armik. Ish vetëm amerikan. Lartësia e telave nuk e pengonte, por Thomas bëri mirë që nuk u hodh në Shqipëri).
Ne qeshnim, por jo gjithmonë e qeshura është dëshmi e lumturisë. Për dekada të tëra, e qeshura na u bë ne një lëvozhgë, një zhguall i fortë që mbështolli qënien tonë, gjallërinë dhe shpresat tona. Ne qeshnim fshehurazi edhe me gjërat për të cilat ishte e ndaluar.
Të ndalosh njerëzit të qeshin me ty, nuk do të thotë aspak që ti nuk je qesharak
Në librin që përmenda, unë rrëfej për letërsinë zyrtare, për shout zbavitës, të financuar nga shteti komunist, por edhe për humorin ilegal, për anekdotat antiqeveritare, për të qeshurën e palicensuar e cila mbizotëronte, përhapej, deri në atë shkallë sa u jepte jetë, jo vetëm gazit të përgjithshëm, por edhe përgjimeve, denoncimeve, burgosjeve, torturave.
Nuk gjeje atë kohë te ne, asnjë shkrimtar që të jetë ulur në tryezën e tij të shkrimit pa patur praninë e padukshme të censorit të egër shtetëror, të kësaj monstre, që dekretonte përndjekjen mizore të shkrimtarëve dhe artistëve në Shqipërinë staliniste, duke i internuar, burgosur dhe deri pushkatuar ata.
Ne, shkrimtarët dhe artistët që bëmë humorin publik, u angazhuam në talljen e ridikulizimin e fenomeneve, karaktereve, zakoneve, praktikave. Edhe regjimi qe i interesuar në përqeshjen e tyre. Natyrisht, ai nuk do të lejonte që shënjestra e goditjes sonë të ngrihej lart e të atakohej sistemi, por për këtë ai nuk kish nevojë të na jepte porosira. Por, gjithësesi, vetë karakteri i letërsisë dhe artit që bëmë ne, ish më i shpenguar e për vetë natyrën e artit tonë, ne shpëtuam nga detyrimet që i mundonin krijuesit e gjinive të tjera, për të bërë poema, vepra figurative dhe këngë që të pikturonin një realitet të lumtur, që të himnizonin diktatorin dhe revolucionin proletar të përbotshëm.
Kështu ne patëm shfaqje humoristike të mira, komedi të këndshme, kinokomedi të ndjekura mjaft, një letërsi dinjitoze me përshkrime situatash e karakteresh, art karrikatural të një niveli të mirë. Po ashtu, mund të them se te ne u rritën artistë të shquar të humorit. Megjithatë diçka mungoi.
Ne nuk guxuam dot t'i thoshim hapur të vërtetat e mëdha të jetës shqiptare nën diktaturë. Gjuha alegorike, mesazhet e tërthorta që përdorëm, ishin pak.
Në atë ambient surreal ne ishim prodhues të artit komik, por ndërkohë, ne vetë ishim subjekte komikë.
Ti shkruan një skenar të goditur, që do ta luajnë aktorët dhe do ta shfaqin atë në televizion. Megjithse je i kënaqur me atë që ke shkruar, natën e parë nuk të zë gjumi, se alegoria është shumë e hapur e lehtësisht e rrokshme. Trembesh se atë do ta kuptojnë dhe vepra jote pra, bëhet shumë e rrezikshme. Natën e dytë, kur pasi i je rikthyer, e ke ndrequr dhe ia ke mbuluar pak alegorinë, përsëri nuk të zë gjumi, ngaqë shkrimi yt tashmë është i zakonshëm e banal... E kështu, në fund të javës, je katandisur pa pikë gjumi në sy!
Jam mrekulluar vërtet disa herë, kur ndeshja njerëz që gjenin se çfarë të lexonin e sidomos si të lexonin, aty ku nuk qe shkruar asgjë...
Në televizion ishte shfaqur një komedi e shkurtër. Farën e kësaj komedie e kisha nga rinia ime e hershme. Punoja atëherë në një kantier të largët e të mënjanuar. Aty, në një lloj klub kantieri, pata njohur një banakier, që i keqtrajtonte klientët që ankoheshin për gramaturat e pijeve, të sallamit dhe të salcës. Dy ndihmësa të banakierit, sikur të paskeshin parë filma të Çaplinit, i hynin me shqelma atyre klientëve që e tepronin me ankesa, apo që ankoheshin pa sukses në administratën e kantierit për të larguar banakierin e egër. Kështu, në atë lokal ishte krijuar një gjendje terrori. Unë dhe shokët e mi rrinim gojëkyçur dhe kur banakieri na pyeste nëse kishim ndonjë ankesë, ne nxitonim t'i thoshim "jo". Bile nganjëherë na vinte t'i thoshim që në atë vend, dmth, në atë lokal, ne ishim të lumtur.
Komedinë e përgatita me disa nga artistët më të mirë të atyre viteve. Në një lokal njerëzit hanin, pinin, ankoheshin, hiqeshin zvarrë, më me tepri se në kujtimet e mia të largëta. Dy aktorët kryesorë luanin bukur, ata porosisin disa herë konjak dhe banakieri u dërgonte gota gjithnjë me pak e më pak pije brënda. Aq sa në fund ai ua dërgoi gotat bosh. Klientët pa shqiptuar asnjë fjalë proteste, i përplasnin ashtu bosh e pinin për shëndet të njëri - tjetrit. Dhe asnjëherë ata nuk guxuan t'i qahen banakierit që vazhdimish i pyeste në ishin të kënaqur...
Ish e papritur për mua, kur pas dhënies së komedisë në tv, dy individë të panjohur, ngaqë kishin pirë edhe pak alkol, më shtrënguan duart e më puthën, duke më përgëzuar për guximin që dilja aq hapur kundër gjëndjes në vend e kundër qeverisë.
- Shikoni, - u thashë duke buzëqeshur, - mua më vjen keq që t'ju zhgënjej. Ajo
është një komedi, si gjithë të tjerat dhe nuk ka asgjë kundër qeverisë!
Po të mos ishin pakëz të dehur, ata nuk do të guxonin të shtyheshin më shumë e të më bindnin mua, se ai lokal ngjante si Shqipëria, ndihmësat e banakierit ngjanin me ata të Sigurimit dhe vetë klientët ishin shumë të ngjashëm me ne, shqiptarët. Ca banorë që historinë e kanë plot me kryengritje, por që janë katandisur të urtë e të urtë - shumë të urtë. Banakieri ngjante ...me atë ...burrin... që ngjante! E ngrinin gishtat përpjetë drejt tavanit e më lavdëronin për guximin, aq shumë sa unë fillova të ndihem ngushtë.U thashë se ne nuk kishim pasur nevojë për guxim. Atyre vetë, që u shkonte mendja për keq, apo që po kërkonin paralele me zor, ata vetë ishin të guximshëm e duhet të ruheshin...
Ishte vërtet një situatë qesharake, kur na pëlqente që alegoria jonë kuptohej, por shqetësoheshim kur na lavdëronin me guxim të tepërt.
Pas leximit kaq të ndezur, pas këtij përfytyrimi të pasur alegorik, ne ndjenim se në atë limonti, në atë shkretëtirë fjale, njerëzve tanë për ndjenjën e tyre të humorit, u duhej vetëm një shkëndijë. Dhe ne gati - gati nuk u nevojiteshim fare pastaj.
Atë të qeshur që e sillte me droje dhe frikë humori i licensuar, e plotësonte për bukuri ai i ndaluari.
Në fund të viteve '70 më ra në dorë një botim i bukur francez me titull "Enciklopedia Botërore e Anekdotave". Në të vura re se anekdotat e popujve nën shtypje, izraelitëve, afrikanëve dhe sidomos evropianëve nën zgjedhat nazisto-komuniste, ishin ato më të bukurat. Ato kishin peshë dhe art të kulluar. Dukej sikur terrori, me zhveshjen nga liritë dhe të drejtat njerëzore bëhej, paradoksalisht, kontributori më i shquar i bukurisë së këtij lloj arti të veçantë. Që atë kohë me Enciklopedinë Franceze, por sidomos me dhjetra botime të anekdotave eurolindore, me të cilat u mora më pas këtu në SHBA, vura re se shumë nga anekdotat që tregoheshin te ne, si të lindura në vend, paskëshin qenë ruse, çeke, rumune... Pra mjaftonin kushtet e njëjta sociale - kufizimet e lirive, gjëndja katastrofike e ekonomisë, që ato të merrnin veshjen kombëtare të çdo vendi e të dukeshin si të prodhuara në atë vend.
Pata dhe një sensacion të ri: 30 vjet më parë, në Tiranë unë i kisha ndjerë se ato anekdota ishin më të bukura, se tani, kur po i studjoja këtu, në Nju Jork. Tani ato qëndronin mbi tryezën time, si ca mina me detonatorë të hequr dhe merret me mend, që vlera e tyre ishte tok me rrezikun. Dhe bukuria e tyre ishte më e plotë kur ato i sillnin dëm atij që i tregonte dhe nganjëherë, ironikisht, dëmtonin edhe më shumë atë që i dëgjonte!
Prandaj, ato bënin një jetë të fshehtë, të nënëdheshme.
Kur vjen fjala te aktorët e humorit, një mirënjohje të thellë e të veçantë meriton artisti ynë, Skënder Sallaku. Unë kam pararendur ta shpreh atë mirënjohje në një libër të tërë, në atë që përmenda. Sallaku me shokë e bënë jetën e tyre dhe të bashkëkohësve të tyre më pak të hidhur. Sallaku ishte një artist i një kalibri të veçantë me vlera shumëpalëshe: mendimtar dhe klloun. Ai paraqet një përjashtim të pabesueshëm. Ai gëzonte një dashuri mbarëpopullore: atë e deshin komunistët dhe antikomunistët, të burgosurit dhe komandantët e burgjeve, hamejtë dhe antarët e Politbyrosë. Ai kishte famën e treguesit të parë të anekdotave të hidhura. Ato, ai nuk i tha dot asnjëherë në skenë apo në televizion, por ai nuk druhej - dhe për fat, nuk pësoi gjë - t'i tregonte deri para vetë diktatorit. Hoxha ia kurseu ndëshkimin, për të dhënë imazhin e njeriut me sens humori, a ndoshta, pikërisht, për guximin e të treguarit para tij dhe ndoshta për të ndjekur rregullin historik të sundimtarëve, që asnjëherë nuk i kanë prerë kokën lolos. Por, shumë të tjerë pas denoncimesh për rrëfim anekdotash kanë hyrë në burg e nuk dolën më.
Te ne të gjithë anekdotat e importuara, apo të lindura në truallin shqiptar i atribuoheshin edhe si autor, këtij artisti të rrallë. Sallakut i atribuohej edhe kjo që tregon se si...
Në korridoret e Gjykatores, një gjykatës dëgjon një të qeshur të parreshtur në dhomën e një kolegu. Hap derën dhe e gjen kolegun të shtrirë përdhe, duke qeshur me lot.
- Pse po qesh? - e pyet.
- Lëre, - i thotë në mes të gazit kolegu. - Kam dëgjuar një anekdotë që po më
mbyt nga e qeshura.
Tjetri u bë kurreshtar.
- Ma trego dhe mua, koleg.
- Je çmëndur? Unë atë që ma tregoi sapo e dënova tetë vjet.
Mjafton të hyje në burg, qoftë edhe për një anekdotë të vetme e pastaj zinxhiri ivuajtjeve nuk kish fund:
Në një burg në Tiranë, bisedojnë dy të burgosur:
- Byrazer, sa të kanë dënuar? - Dhjetë vjet. - Sa ke bërë deri tash?
- Pesëmbëdhjetë.
- Edhe sa të kanë mbetur? - Edhe njëzet!...
Mijëra vetë te ne janë dënuar për shkak se dëgjonin fshehurazi në radio, Zërin e Amerikës, dhe kjo ngjante me këtë që teksa...një fëmijë humbet në morinë e pushuesve të plazhit. E gjen një polic.
- Humba, - i thotë djali i vogël policit. - Nuk di ku t'i gjej më babin dhe mamin.
- Mos qaj! - ia kthen polici. - Ne do të njoftojmë me radio dhe e prindërit do të mësojnëku ndodhesh. Do që ta japim njoftimin për ty në radion e plazhit, apo në Radio Tirana? Fëmija ka një propozim më praktik:
- Babi dhe mami nuk e dëgjojnë kurrë Radio Tiranën. Nuk e jepni dot në Zërin e
Amerikës? Prindërit e mi vetëm atë dëgjojnë.
Një vlerësim interesant për këto lloj anekdotash e kam marrë çuditërisht, nga një klerik i shquar, nga i ndjeri Imam, Vehbi Ismaili, Kryetar i Komunitetit Shqiptar Mysliman për ShBA dhe Kanada. I dërgova librin që po përmend. "... Unë jam larguar nga Shqipëria që më 1938 - më shkruante Hirësia e Tij.. - Kur pas lufte vinin këtu në SHBA të arratisur, ata shanin regjimin e Enver Hoxhës me mllef dhe e pikturonin vendin një xhehnem. Unë nuk i besoja tërësisht, se ishin shumë të vuajtur e të munduar nga komunistët. Ishin tendenciozë dhe e nxinin realitetin e vendit. Nga ana tjetër, agjentët e Sigurimit këtu, shpërndanin ilegalisht revista të bukura shqiptare, me ngjyra, ku shkruhej se nuk kish vend më të lumtur dhe më të përparuar se Shqipëria. Kur më binte mua në dorë ndonjë revistë e tillë, unë nuk e besoja. Thosha se ish reklamë e politikës. Ishin tendenciozë dhe ata. Libri yt më ka ndihmuar për njohjen më të saktë të Shqipërisë së vërtetë të Enver Hoxhës. E di përse? Përveç rrëfimit tënd, - që le ta quajmë dhe atë tendencioz! - ato 100 e ca anekdota të përzgjedhura aty, janë një pasqyrë e vërtetë. Asgjë nuk mund të jetë më e vërtetë se anekdota. Anekdota po nuk qe e vërtetë, vdes. Nuk mbetet!"
Vlerësimi i lartë që i bën anekdotës ky klerik i shquar merr cilësitë e një përkufizimi estetik të rëndësishëm. Këto vepërza, gjeneratore të së qeshurës së ndaluar, që tregonin me zë të ulët shqiptarët dhe miliona europianolindorë nën diktaturat komuniste, ishin pasqyra më besnike e realitetit të shëmtuar që pritej të ndryshonte.
Të gjitha kryengritjet në historinë e njerëzimit do të kenë filluar me një anekdotë.
Që gjendeshin aq shumë dukuri qesharake, nuk ishte as merita dhe as faji ynë, ama, që ne i peshkonim ato, kjo ishte falë pasurisë sonë shpirtërore dhe papërkulshmërisë. Se kur dëshpërimi i kalon kufijtë dhe shpresa nuk të ngre dot nga ku ke rënë, ti nuk qesh më. Ti atëhere je dorëzuar. Njeriu që nuk shpreson se do të ngrihet më këmbë, nuk e sheh dot qesharaken e nuk qesh.
Ne shpresonim të ngriheshim, pamë dhe vazhdimisht qeshëm...
Për këtë është kuptimplote shprehja me të cilën dua të mbyll ligjëratën. Ajo është thënë nga një prift katolik i burgosur, në mes të një qelie me shumë të burgosur të tjerë. Ata u zgjuan pas një mesnate nga alarmi që rojat e burgut, jepnin natë për natë, vetëm për t'ua prishur gjumin të dënuarve nga regjimi.
At Pjeter Meshkalla, u zgjua dhe në vend të shante dhe mallkonte, siç po bënin shokët e qelisë, thjesht u ankua me zë të lartë: "Si nuk na lanë ta gëzojmë si duhet kët' burg, more vllazën!"
____________________________________
Biografia e autorit është marrë nga "ADMET"
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen