Grigor Jovani - Njeriu qe flet me perëndinë

• “Ndoshta kjo është bota”, poezi të zgjedhura nga Myslim Maska

Myslim Maska ka një jetë të tërë që shkruan letërsi. Ndonëse botimin e parë e ka bërë në vitin 2000 (romani “Balada e Ringjalljes”), si shkrimtar u formua në shekullin e kaluar. Të paktën kish tre dekada që përgatitej për të mbërritur në startin e shfaqjes, m’u në vitin e parë të mijëvjeçarit të ri. Jo më kot i bëj këto referime kohore. Përbëjnë, sipas meje, thelbin, synimin dhe qëllimin e një jete krijuesi, atë të Myslim Maskës:
 
U PERGATIT NE SHEKULLIN E KALUAR, QE T’I PERKISTE SHEKULLIT TË RI !

Qëllimisht e gjitha kjo, e programuar dhe e zbatuar nga vetë protagonisti, shkrimtari Myslim Maska, hap pas hapi, në çdo dështim, në çdo sukses. Në çdo sprovë, në çdo arritje, në të dyja gjinitë, në prozë dhe poezi, ku pretendoi të bëhej dikush në letërsi. Nuk zë në gojë gjininë e kritikës, sepse nuk është kritik i mirëfilltë dhe çmimet që ka marrë në të janë thjesht trille të burokracisë letrare, maska që i janë vënë krijimtarisë së Maskës, ngaqë thjesht nuk kanë kuptuar thelbin e shkrimtarit Maska, i cili, ekskluzivisht u takon denjësisht vetëm këtyre dy gjinive: poezisë dhe prozës.  

Thashë se Maska u përgatit të bënte letërsinë e së ardhmes, të kapërcente vetëveten, t’i takonte një bote tjetër letrare. Ose, që të jem më i saktë, synoi të mohonte fatin e ditës që përjetonte artistikisht, për një ditë të pasme të ëndërruar. Priti vitin 2000, kur ishte kapërcyer më së fundi dita e tij dhe, me veprën që botoi, të cilën e kishte programuar dhe përgatitur kohë më parë, i takoi pikërisht ditës pasardhëse, këtij mijvjeçari. Mbase, kolegët e tij bashkëkohorë, që nuk e kishin këtë merak dhe këtë pikësynim, që nuk ia bënë hysmetin kësaj pune, mbetën në kohën e kaluar. 

Unë do të thoja se shkrimtari Myslim Maska nuk i takon letërsisë së realizmit socialist. I takon letërsisë së lirisë së vetvetes, letërsisë së botës. Operimet profesionale që bën, në poezi dhe prozë, stili i letërsisë që krijon, i takojnë modernes, asaj që zhvillohej botërisht edhe në shekullin e kaluar, kur nisi të krijonte ai, por që për ne, të mallkuarit shkrimtarë lindorë të Shqipërisë, ishte tokë e panjohur dhe e ndaluar. Maska e guxoi të hynte atje, t’i takonte kësaj letërsie dhe e arriti. 

E ndjeva të nevojshme të zgjatesha sa më sipër, ka rëndësi mendoj, për të përcaktuar origjinalitetin e Myslim Maskës, vendin e tij në letërsinë shqiptare.
Hyjmë tani tek gjërat e shtëpisë. 

Ekziston një përbashkësi, që si fill i kuq përshkon tërë krijimtarinë e Maskës, në të dyja gjinitë. Është një krijues që operon midis dy botësh, reales dhe ireales. Abstragon artistikisht duke përqafuar metafizikën, irealen, të ëndërruarën por të pavërtetuarën shkencërisht, për të të arritur tek e vërteta e tij, realja qenësisht jetësore. Këtë liri që ia ndalon shkenca, ia jep arti. Shkrimtari nuk merakoset dhe kaq për saktësinë e shifrave, i intereresojnë përfundimet ndjesore, jetësore. Nuk starton nga fillimi për të arritur në fund, prej lindjes për të mbërritur natyrshëm tek vdekja, por e zë së mbrapshti, ecën kundër rrymës: e vë veten në një botë të mjegullt ireale, pjellë e fantazisë së tij, jeton me të vdekurit, për të zbuluar dhe sjellur në letërsi të qenësishmet e të gjallëve. Këtë e bën në të dyja gjinitë, por më i suksesshëm mendoj se është në prozë. Proza e Maskës pikërisht për këtë është moderne, falë operimeve të tij prej psikologu dhe metodave më të reja krurgjikale të fjalës artistike dhe të lëndës që ka në krevatin e tij kirurgjikal prej shkrimtari. Në poezi kjo dukuri është e arritur, por jo kaq e suksesshme sa në prozë, pikërisht se metodat poetike të përdorura nuk janë ato më të përparuarat e kohës. Mbase Maska nuk e njeh poezinë moderne, aq mirë sa njeh prozën bashkëkohore. Kjo, mendoj, duket tek ajo letërsi që krijon dhe na sjell. Ne, nga jashtë, shikojmë çka shijojmë, nuk mund të jemi në trurin e krijuesit. 

Por, meqë flasim për poezinë, le t’i referohemi asaj, për ç’ka pretenduam më sipër, rreth raportit jetë-vdekje, që i korrespondon atij më të përgjithshmit, ballafaqimit të reales me irealen. Nuk besoj se ka poet në letërsinë tonë, që i është rreferuar si Maska kësaj teme. E dëshmon vetë tematka e tre vëllimeve të tij, shprehur kjo qysh në titujt. “Miq me perëndinë” (2002), “Ishte e bukur Isabela” (2010) - bëhet fjalë për një të vdekur- dhe “Dhimbje perëndie” (2013). Ku janë njerëzit? Ku është realja? Duhet të kalonte poeti lumin që të çon në Had, së bashku me Anakreontin, të arrinte tek Zoti, që të shprehej, duke bashkëbiseduar poetikisht me irealen, Perëndinë. Por s’është vetëm tematika. Edhe lënda poetike, gjendjet emocionale, fjalori, perceptimet dhe përfundimet janë brenda segmentit jetë-vdekje. Në të tre vëllimet. 

“Miq me perëndinë”:
“Endem rrugëve të Athinës,/ si fantazmë,/ si hije varri...” (“Endem rrugëve të Athinës”). 

“Di të puth, por shpirti im ka vdekur” (“Kush ma vodhi zjarrin”). 

“Mos me vdekjen bashkë po udhëtoj,/ njeri-tjetrin duke marrë mbi shpinë).
“Vetëm në varreza ka ringjallje...” (“Përsiatje në varreza”). 

“Sepse vdekja jetën merr me vete,/ sepse jeta djep dhe varr ka vdekjen...” (“Jeta”).

“Është e bukur Isabela”:
“E ç’është vdekja? Një zero! Një hiç!/ Ndoshta një gjithçka është patjetër,/ që lind nga e panjohura dhe shkon drejt së pakptueshmes...” (“Për të thënë mirmëngjes”).

“Kockat e mia qenë bërë pëllumba e kishin fluturuar...” (“Kockat”).

“Ështël e bukur vdekja s’ka dyshim,/ një bukuroshe që të deh me marrëzitë...” (“Dialog”).

“Vdekje s’ka, ka vetëm jetë./ Ç’jetë, më thua?/ Vetëm vdekje!” (“ E patitull"). 

“Keni shkuar ndonjëherë në varreza?/ Ata ku rilind jeta...” (“Shume e bukur jeta”). 

“Dhimbje perëndie”:
“Tashti i kthejmë kurrizin njeri-tjetrit./ Ndoshta, ndoshta, kështu rrojnë të vdekurit...” ( “Kur ishim të rinj”). 

“Kjo është vdekje? Se kush vdes, s’vdes prapë... Jeta është një dritë ëngjëjsh, që të çmend./ Më tej hiç./ Një flori në baltë...” (“Në krahët e dashurisë”). 

Ka edhe një veçori tjetër Maska, që vërteton ekzistencën e kësaj manie dhe metode krijuese. Ka përsëritje temash dhe konceptimesh abstrakte brenda dy gjinive. Bie fjala: poezinë “Në kafenenë e pleqve” e ka bërë edhe tregim. Janë po ato rivijëzime psiko-metafizike, po ai qëndrim artistik, të ngjashme zgjidhjet. Kjo ndodh disa herë në krijimtarinë e Maskës. Jep dhe merr midis poezisë dhe prozës, tek shkëmben në to tema të tilla, duke operuar njësoj. Përdor mjetet poetike në prozë (me shumë sukses) dhe anasjelltas, kërkon të bëjë tokësore poetiken, duke përdorur teknikën prozaike (jo me suksesin e parë, por pranueshëm). Është e metë? Mendoj se jo. Përkundrazi! E kanë bërë të tjerë para tij. Kur e praktikon edhe Maska, e bën duke e kaluar nga filtri vetiak, bazuar në lëndën që ka në dorë. Është një praktikë, që dëshmon se autori kërkon vazhdimisht, se krijuesi Maska ravijëzon gradualisht të njejtën, në tërësinë e veprës së vet. Në fund të fundit, kështu krijohet edhe individualiteti artistik i çdo krijuesi. Nuk ka rëndësi në se zbulon gjithmonë monopate të reja - atëhere pse do ekzistonin nobelistët - rëndësi ka, që në ato shtigje ku ec, të veshësh këpucët e tua...

Veçoria tjetër e poezisë së Maskës është dhimbja. Fenomen i ngritur në art. Do të thoja se poezia e tij lind nga dhimbja. Prej saj burojnë vargjet e tij më të bukura. Percepton në fillim vetveten: “Herë si ëngjëll kryengritës/ herë prej pamje prej të marri...” (“Endem rrugëve të Athinës”) dhe pastaj ia bën radiografinë shpirtit: “Pse ma bëre shpirtin kaq rëmujë?/ Dhe nga vetja ime jashtë më flak...” (“Qesh e vuaj”), për të arritur në përfundimet e tij tipike, të tipit: “Nuk më tha askush kur do të vdes,/ askush nuk e di, pse do të rroj”, apo “Kush më mallkoi, vallë, njerëzit apo djalli?/ Ti e gjallë varrosur, unë vdekur së gjalli...” (“Baladë”). Apo më kulmorja, më poetikja: “ Ndoshta kjo është jeta, ndodh në maj,/ breshëri torturon një trëndafil...”. Jeta-breshër dhe shpirti i poetit- një trëndafil. Janë të shumta këto metafora befasuese në poezinë e Maskës. Që mbijnë në tokë reale dhe rriten duke abstraguar gjendje emocionale, që e kapërcejnë tokësoren, bëhen kozmike, universale: “Atje lart në qiell ulërin stuhia,/ Grimca të florinjta yjesh/ më bien mbi flokë”. (“Ndoshta ende”). 

Folëm për vdekjen. Jo se deshëm ne të flisnim për të, por e desh poeti, e ka të prerferuarën, për të hymnizuar kësisoj jetën. Dhe kur vjen fjala për jetën, shpërthejnë të gjitha lulet e Drobonikut beratas, shpërrthen gjithë ai folklor që është mishëruar tek ky poet, për t’u shfaqur artistikisht në një shprehje dhe formë moderne. Në një art poetik të kultivuar. Në të tre vëllimet ka gjetje mahnitëse jetësore, ka origjinalitet dhe bukuri shpehjeje. Poezia e Maskës ka metaforat e saj të papërsëritshme, emocionuese. Po të rrish me laps në dorë, do mbushësh fletore. Zgjodha disa syresh, nga rrëpirat sipër Drobonikut. Siç janë gjetjet e tipit: “Këtu nënat, vajzat i shtyjnë vetë... / Të puthen rrugës në mesditë...” (“Deti i dashurisë”). Dikur do thoshim: ç’është kjo, morale është kjo? Sot, baballarë vetë, duam edhe ne, që vajzat tona të çlirohen, të lumturohen, të dashurohen... Apo të mrekullueshmet vargjet-jetë: “Të gjitha çupkat janë të bukura,/ sepse një ditë do të bëhen nuse./ Të gjitha nuset janë të bukura,/ sepse një ditë nëna do bëhen./ Të gjitha nënat janë të bukura,/ se vjen një ditë e bëhen gjyshe...” (E paharruara”). Siç janë edhe metaforat origjinale: “Është floku im kjo tufë barri” - flet motra e vdekur, në baladën e mrekullueshme “Një zë të gjallëve”. Apo: “Ullinjtë më ngjanin si kuaj të bardhë...” (“Ullinjtë e fëmijërisë”), ose përsësëri ullinjtë “... përplasin krahët dhe duan të fluturojnë,/ si fazanë gjigandë, pa e ditur për ku...” (“Droboniku”). 

Pra, dhemb poeti. Është fati i tij, i çdo poeti. Maska ka dhimbjet e tij origjinale. Dhemb shumë gjer edhe për maçokun Xhesi. I vdesin të dy njëkohësh, maçoku dhe babai. Trazohen dhimbjet, bëhen lëmsh në shpirtin e poetit. Asgjë e shtirur, asgjë pompoze dhe grafike, dhimbje në raporte thjesht njerëzore: “Pasi më mori Xhesin,/ pas tre muajve më mori babanë./ Ndoshta për të më lehtësuar dhimbjen,/ më bëri hatanë...” (“Jeta-ëndrra”). Kështu e koncepton poezinë Myslim Maska, si t’i vijë, si t’i hyjë në filtrat e tij poetikë. Në daltë tym apo zjarr, kjo nuk është punë e tij. Ai thjesht koncepton detajin, filtrohet ai automatikisht në vetëdijen poetike dhe del art. Kurse ti, si lexues, e percepton me mënyrën tënde...

Do të doja të flisja më shumë për prozën e Maskës, ndonëse vetë shkruaj vargje. E thashë, atje më duket më poet. Se po të vazhdoj të flas më tej për poezinë, mbase do ta mërzis. Do më duhet të them gjëra më profesionale. Nuk e dua këtë, se e kam mik. Preferoj t’ia them, duke pirë raki... Ç’farë do t’i thoja më tepër? Uuuuf.... Po ja... Sktruktura e vjershërimit në librin e parë, nuk i përshtatet brendisë. Strofa katërshe, naimjane, kur mundet - e rimuar, në një kohë që brendia është një shekull më përpara. Është restauruar kjo tek libri i dytë, për mua, më i miri, për t’u kthyer në mani “modernizmi i vargut” në librin e tretë, kështu që hera-herës bie pashmangshëm në prozaizëm, ku ndjehet zot. Mirëpo, ngatërrohet kufiri prozë-poezi. Se, dreqi e mori, ekziston një kufi midis tyre, ndonëse “të përparuarit” e sotëm, të rinjtë, që as marrin mundimin të njohin të djeshmen, sjellin pa u lodhur teorizma të reja, rreth “kaosit kozmik”, ku përsillen sot këto dy gjinitë specifike letrare. Vetëm nëse Maska e bën këtë qëllimisht, gjë që nuk ma do mendja. Tjetër: ndonëse selektori Foto Malo ka bërë punën që di të bëjë, i kanë shpëtuar aty-këtu disa përsëritje, disa poezi që nuk duhej të ishin në përmbledhje, ngaqë thjesht poeti ka më të mira. E di që kanë bashkëpunuar, mirëpo këtu qëndron difekti: poeti nuk duhet të bashkëpunojë me redaktorin e tij, t’i diktojë se ç’duhet të bëjë. Janë të ndara punët dhe unë e di, që Maska është manjak për librat që nxjerr... Do të dalë e tija. Ia arrin me sukses, doemos, por ka edhe... shpëtime. Janë pothuaj dhjetë-pesëmbëdhjettë poezi, që, sipas meje, mund të ishin shmangur ose zëvendësuar me të tjera. 

Thashë shumë, por mund të thoja shumë më tepër për poezinë e Myslim Maskës. Qëndruam një ditë gjithë pasdites, duke folur rreth kësaj dhe e lamë të vazhdonim një kohë tjetër... Mbase për librat e tjerë të tij. Se e ka zgjidhur vetë fatin e tij martir: 

“Sa një pupël u katandisa,/ nga dashuria për njerëzit!”
Kush ta ka fajin, Myslim Maska? 

GRIGOR JOVANI
Athinë, nëntor 2014