De Rada - Emërshenjti i poezisë arbëreshe

Ese nga Moikom Zeqo

Jeronim De Rada (1814-1903) është një kryeemër i kombit shqiptar. Për një rastësi që ndoshta mund të mos jetë rastësi, ai quhet Jeronim, çka të kujton dijetarin e qëmoçëm ilir Euseb Jeronimin të shekullit IV, dijetarin dhe filologun gjenial, të parin në historinë kulturore të Europës që përktheu Biblën e Shenjtë në latinisht. Emri Jeronim, mund të shqipërohet si Emërshenjti. Përtej mistikes, përtej mbretërisë ngulmuese dhe xheloze të etimologjisë, një nga rrafshet më të pazëvendësueshme të simbolizmit, emri i Jeronim de Radës është vërtet emri i një Emërshenjti të poezisë së gjuhës shqipe, që lidhet me një epokë të jashtëzakonshme të modernitetit të saj.

Përpara De Radës, poezia shqipe njihte disa dëshmi gati testamentale. Ca fragmente të shqipëruara mrekullisht nga “Kënga e Këngëve” prej Gjon Buzukut, lëvrimi i poezisë profetike, i “Ciklit të Sibilave” nga Pjetër Bogdani, një epos gati i llojit të Miltonit, në shqip prej Pjetër Budit, nuk janë një paradhomë e zymtë dhe e parëndësishme për të hyrë në tempullin e një poezie të re.

Jeronim de Rada, i lindur në Makja të Kalabrisë, ka pasur në të vërtetë një lindje të njëkohshme në mijëvjeçarët dhe shekujt e kulturës së lashtë shqiptare. Lindja e një njeriu të vetëm mund të bëhet lindja e një epoke; këtu s’ka paradoks, as apologji, as sforcim mendor dhe ekstazë pa kuptim. De Rada u bë poeti i parë i madh, para gjithë të tjerëve; ai qe pishtarmbajtës i disa kryeveprave poetike, që ndriçojnë tërë atë që quhet universi i modernitetit poetik shqiptar.

De Rada u ngjiz nga thelbi i thelbeve të gjuhës shqipe, ndonëse ai paraqitet megjithatë në një paradoks që nuk kishte të ardhme, por që nuk mund të mos përmendet dhe të admirohet nga e ardhmja. De Rada shkruajti formën arbëreshe të gjuhës shqipe, gati një gjuhë arkaike, që të kujton shqipen para Skënderbejane. Kjo koine arbëreshe ku ndërthuren dialektet e lashta të së njëjtës gjuhë amtare, gjithsesi qe një koine që mbijetonte me vështirësi, patjetër e ngurtësuar në shumë elementë të saj, por jo nga ajo që quhet energjia e brendshme semanike dhe e vetëgjuhës në përgjithësi. De Rada nuk e pati fatin e Dante Aligerit. Dante Aligeri, duke shkruar dialektin e Toskanës, krijoi kështu gjuhën letrare moderne të Italisë. De Rada, duke shkruajtur një cikël mrekullisht letrar në gjuhën arbëreshe (pa dyshim që nuk duhet të mos e kuptojmë konvencionin, konvencion që s’duhet të na turbullojë logjikën dhe të mos harrojmë atë më kryesoren dhe më përfundimtaren, gjuhën e vetme shqipe), por arbërishtja për shumë arsye, që nuk është vendi këtu të zgjatemi, nuk arriti dhe nuk u bë gjuha letrare, moderne e kombit shqiptar. Fati i buzëqeshi një gjeniu tjetër të letrave shqipe, më të pazëvendësueshmit nga të gjithë shkrimtarët shqiptarë të gjallë apo të vdekur, Naim Frashërit.

Është një ëndërr e vjetër të ravijëzoj diçka për krijimtarinë e Jeronim de Radës. Këta rreshta në formën e një parafjale modeste për kryeveprën e parë të madhe poetike të të gjitha kohërave, të quajtur “Milosao”, ose “Këngë të Milosaut”, të botuar për herë të parë në vitin 1836, më japin mundësinë të shpreh disa mendime, jo aq entuziaste sesa të menduara gjatë dhe jo pa vështirësi në brendësinë e mendjes sime.

De Rada bën pjesë tek ata krijues botërore, që në moshë fare të re, guxon pa mëdyshje tek projekti i madh i një kryevepre. Pa dyshim që vetitë e tij janë vetitë që e përngjasojnë me gjeniun, ndonëse një gjeni i vetmuar, që shkruan në një variant gjuhësor, gjithashtu të vetmuar. Duket sikur ka shumë elementë të pakapërcyeshëm kundër vetvetes. Duket sikur De Rada në të gjitha kuptimet është një Hirushe mashkull i poezisë, një Hirushe tepër e thjeshtë dhe gati e leckosur, këmbëzbathur, por me një bukuri fizike dhe shpirtërore magjepsëse.

Kemi disa variante të “Milosaos”. Një variant i hershëm i cili të bën përshtypje për lakonizmin dhe shumë detaje të lëna përgjysmë. Një variant më të përpunuar dhe së fundi një variant të tretë, i cili përshin 40 këngë, që fillojnë të datuara që nga 27 korriku 1435 deri më 7 nëntor 1443.

Siç shihet, De Rada synon të bëjë një histori të shkruar në vargje pa qenë homerik apo virgjilian. De Rada nuk e respekton formën madhështore dhe marramendëse të eposit. Por De Rada, synon gjithsesi të bëjë një roman poetik, krejt të ndryshëm nga “Eugjen Onjegini” i Pushkinit, apo “Pan Tedeush” i Miskijeviçit.

O Medaur, sa i ndryshëm që është De Rada prej tyre dhe sa e çuditshme është kryevepra e tij prej kryeveprave të tjera!

Duke lexuar përsëri me vëmendje “Milosaon”, kam ndjerë atë që quhet epshi i zbulimeve, përjetimi për të parë një botë akoma të pazbuluar, të lashtë dhe njëkohësisht të re. Instikti im, i arkeologut, tashmë më është bërë një ndërgjegje torturuese. Por unë nuk mund të veproj dot ndryshe, nuk mundem që të mos gëzohem, kur shikoj që midis “Këngëve të Milosaos” poeti ka përfshirë edhe disa vjersha me rimë, madje dhe me distik, që quhen “graxeta”. Ky term krejt origjinal lidhet me këngët e grave, ndaj arbëreshi Bernard Bilota e shpjegon etimologjinë e fjalës “graceta” me emrin “gra”.

Zbulimi që më duket sikur e shijoj për herë të parë është fakti se vetë De Rada i quan të 40 këngët që u ka vënë gati në mënyrë misterioze për të na shqetësuar vëmendjen deri në fund, data të përcaktuara qartë, duke na kumtuar atë që nuk është thënë deri më sot në studimet shqiptare, se kemi të bëjmë me një ditar poetik të heroit, pra të vetë Milosaos, i cili është vetë poet. Pra kryevepra e De Radës është e subjektuar nga një personazh- poet, kips i poetit De Rada, por ama një kips i shekullit XV, i cili, ashtu siç është një jetë reale, ka një datë të saktë të vdekjes, siç kanë njerëzit fizikë. Kënga e Fundit e shpreh qartë që Milosao ka vdekur në 7 nëntor të vitit 1443, pra afërsisht në lakun kohor kur sipas Marin Barletit rikthehet në Krujë dhe në Arbëri Gjergj Kastriot Skënderbeu për të përflakur horizontet e tërë Europës me eposin e tij të lirisë.

Ditari i Milosaos është forma më e çuditshme e një ditari, sepse këtu De Rada bën diçka të re, që nuk ka ndodhur më parë në atë që quhet logjikë e ditarit. Ditari përgjithësisht shkruhet në vetën e parë, ose janë të famshme shënimet në formë ditari të Jul Cezarit ku ai e shkruan historinë po në vetën e tretë. Kurse ditari i Milosaos është shkruar duke alternuar ‘unë’ me ‘ai’. Kjo ndërthurje, që nuk tingëllon aspak absurde dhe pa kuptim, të kujton një nga risitë më të mëdha të Xhejms Xhojsit dhe të shkrimtarëve moderne të të ashtuquajturit “Përroi i ndërgjegjes”.

Të habit guximi i De Radës për ta bërë një gjë të tillë, por ende mund të zbulosh prapë diçka tjetër te kjo kryevepër. De Rada gërsheton subjektin, ose atë që quhet narracion poetik, me dialogët e shkurtër, që burojnë drejtpërdrejt nga tragjeditë e mëdha greke të Antikitetit. Por vepra, jo vetëm nuk merr një karakter të rëndë epik, por çuditërisht ka një formë të tillë të lirizmit, që të trondit, t’i mpreh shqisat dhe të krijon një kthjelltësi të pamasë, siç të krijon meditimi i hollë shpirtëror i teksteve të Zen Budizmit, apo të poezisë së shkurtër dhe më të çuditshme të botës, që janë hajkutë japoneze. Që De Rada e ka njohur poezinë e madhe, të lashtë të Lindjes, kjo nuk ka asnjë dyshim. Është meritë e Eqrem, që ka vërtetuar ekzistencën e emrave indianë të lashtë, ndikime nga vedat sanskrite në krijimtarinë deradiane.

Kam vite, një jetë të tërë, që gjithmonë kam bërë pyetje për De Radën, shumë pyetje. Por asnjëherë nuk i jam shmangur pyetjes: Nga buron kjo magji kaq e veçantë, kaq e plotpushtetshme, kaq pa kufi e artit poetik të De Radës? Ky është një nga misteret më të përjetshme, nga ato që merren ekzegjetët, do të jetë përherë zanafilla e pashtershme e meditimeve në mijëvjeçarin e tretë, ndoshta dhe më tej, për De Radën.

Historia e Milosaos, është gjithsesi një histori shekspiriane në kuptimin më të plotë të fjalës. Ky fakt nuk është vënë në dukje gjithashtu në studimet mbi De Radën. Është harruar pikërisht kontradikta që u kapërcye në formën e një tërmeti, pra të një ‘Deus Ex Mashina’, për të bashkuar Rinën-Xhuljetë me Romeon-Milosao. Padyshim që ky thelb i tragjikes së Shekspirit është kapërcyer në një formë elegante në një tragjedi paksa më të zgjatur nga De Rada. Edhe Rina vdes, por më e rëndësishme është vdekja pranë një lumi në vjeshtë, kur era rrëzon hijen e lisit, të heroit luftëtar dhe njëkohësisht poet, që është Milosao. E mahnitshme është kjo strukturë, që nis me ekuinoksin pranveror dhe me botën që ‘kishte ndruar lisa’ dhe detin, që ‘kish ndrruar ujin’ dhe përfundon me vjeshtën kaq të parapëlqyer nga poetët romantikë, por gjithsesi tashmë nën një lis, pra, nën obeliskun mbivarror të vetvetes, duke parakuptuar ndoshta një gjethësim të ri të tij në një stinë tjetër, por në brigjet e atij lumi lëvizës heraklitian, ku gjithsesi rrjedh diçka e pamohueshme nga uji i lumit të Letës, d.m.th. të harrimit. Vdes Milosao, siç vdes njeriu fizik. Por Milosao është në të vërtetë një hero imagjinar, çdo gjë është fantazi e De Radës, është trill, është stisje e De Radës, që e bën Milosaon, birin e dhespotit të Shkodrës, krijon pra një kips poetik të Shkodrës, të asaj Shkodre, që me anë të Marin Barletit ringjalli vetë Krujën, të asaj Shkodre, që i mjaftojnë vetëm dy rreshta të Migjenit, poetit që ka sensin më të lartë, ndoshta më sublim edhe nga poetët tragjikë grekë, kur e quan gati-gati sikur Migjeni të ishte brenda lëkurës së Milosaos, sikur Migjeni të ishte vetë Milosao, që vdes për herë të dytë, kur klith në mënyrë apoteoze “Shkodra, Shkodra dashnorja e shekujve”.

De Rada i Makjes së Kalabrisë ia kushton kryeveprën e tij Shkodrës, që nuk e pa kurrë, ndoshta Shkodrës që i ngjan Trojës së Homerit, Shkodrës, që e vuan ende mallkimin që nuk i është përgjigjur asaj dashurie të njeriut tashmë me varr të thyer dhe gati të anatemuar, që mund ta quajmë Migjen, ose edhe Milosao.
________________
Huazuar nga  Gazeta Shqiptare