Reportazh - Nëpër Kosovën heroike

Nga Luigj Shyti

Gjurmës së rrugës “Adriatik - Alpe”

Dëshira për të shkuar dhe për të vizituar Kosovën, Kosovën heroike, Kosovën martire ku edhe çdo fije bari e ka rrënjën në gjakun e shqiptarëve të derdhur në shekuj, është e gjithhershme.
Në mëngjesin e një dite vjeshte, të freskët, por me diell, një grup nga Shkodra të përbërë prej 35 vetë gra e burra, nëpërmes luginës së Drinit i drejtohemi tokës kosovare. Deri në digën e hidrocentralit të Komanit udhëtojmë me autobus. Rruga kalon pa i ndier në mes bisedave të këndshme, herë serioze dhe herë me shakatë Dr. Pjerinit, Filipit, Karlos, Verës, Ndues, Gjystes, Agronit etj. Buzës së liqenit të Vaut të Dejës rruga ndjek konturet e kodrave dhe maleve që e rrethojnë. Nga Shkodra deri në Koman janë 437 kthesa dhe 173 ura e mbikalime ujore. Në digën e Komanit, Nikolini, ish nxënësi im na afrohet, na përshëndetë dhe na qerasë me disa fruta vjeshte që po i tregtonte aty.
Pas një pushimi të shkurtër aty, fillojmë udhëtimin drejt Tropojës, por tashti me traget. Në krahasim me rreth 2 muaj më parë, kur më takoi të udhëtoj me këtë traget, pronarët e tij kishin bërë mjaft përmirësime për kushtet e qëndrimit të udhëtarëve.
Megjithëse kohë e freskët shumica e udhëtarëve qëndrojnë në kuvertë për të parë bukuritë natyrore që të mundëson ky udhëtim.
Udhëtimi ynë për në Kosovë ka për qëllim që të bëjmë një shëtitje turistike në disa qytete e pika turistike dhe promovimin e librit “Korridori Adriatik – Alpe Lugina e zhvillimit” të shkruar nga Filip Guraziu, Karl Kamësi, Anton Leka dhe Eqerem Ago, në të cilin përfshihen projekti për ndërtimin e kësaj rruge si dhe shumë shkrime e mendime për këtë rrugë nga studiues, bashkëpunëtorë e dashamirës të këtyre zonave. Pra ne po udhëtonim në gjurmën apo sa më afër saj nga parashikohet të kalojë kjo rrugë.
Diskutimi mbi kuvertën e tragetit është energjik, optimist dhe konkret. Këtu, anës së liqenit, do të hapet rrugë e re nga Markajt deri në digën e Komanit – thotë Filip Guraziu, sepse duam që zona e Nikaj-Mërturit të lidhet më të.
Në gryken e lumit të Shalës, atij të Mërturit, por edhe në disa përrenj të tjerë do të ndërtohen ura të fuqishme. Rreth tyre grumbullohen edhe udhëtarë të tjerë të rastit, dëgjojnë e pyesin me kureshtje.
Një djalë i ri dhe që dukej i kulturuar, i afrohet ngadalë Filipit dhe me respekt dhe ngadalë e pyet:
- O xhaxhi, a do shumë kohë ndërtimi i kësaj rruge ?
- Sipas studimeve tona kjo rrugë mund të përfundojë për afro 3 vjet, - përgjigjet
ai.
Në fytyrën e djalit u duk një shkëlqim drite dhe sytë i holli në Shkëmbin e Rajës, afër të cilit po kalonim. Me siguri mendja e tij ëndërronte nëpër këtë shkëmb një rrugë të gjerë e të mirë përgjithmonë. Unë e pyeta këtë djalë se nga vinte dhe ku po shkonte. - Kam lindur dhe banoj në Durrës, por familja imë ka prejardhje nga Tropoja dhe po shkoj te të afërmit e mi. Unë i gëzohem këtij projekti dhe kësaj rruge, -shton ky djalë për të cilin më vjen keq që nuk e pyeta për emrin.
Me ne udhëtonin rastësisht edhe disa kosovarë që po ktheheshin në shtëpitë e tyre , të cilët dëgjonin dhe shikonin më shumë vëmendje.
Trageti ndalon pa arritur në Dushaj sepse prurjet e përrenjve dhe lumenjve anësor kanë grumbulluar materiale që pengojnë lëvizjen e mëtejshme të tij. Gjithnjë e më shumë do të mbushet liqeni e prandaj është e domosdoshme rruga automobilistike buzës së tij për të pasur komunikim të përhershëm.
Në anën e majtë të lumit Valbona, përballë qytetit Bajram Curri shtrihet një fushë e gjerë – Cernica. Ky emërtim është shumë i hershëm dhe tregon një vend të errtë nga pylli i dendur. Bile edhe emri i lumit Valbona del diku Cernica e që mesa duket nga që rrjedh nëpër gryka të ngushta e në hije dhe uji duket më i errtë. Në fillimet e gjysmës së dytë të shekullit të kaluar e më vonë Cernica u shpyllëzua, u mbollën pemë e kultura të tjera bujqësore. A ishte veprim i mirë apo jo i mirë është tjetër punë, por sot dukej si e shkretuar, toka djerre,pemë të radhuara, të prera, të thara, ndonjë lopë apo dele që kullotë ngeshëm të kujdesuar nga ndonjë plak a plakë.
Bashkudhëtari ynë por edhe bashkautori i librit, Eqerem Ago, mësues në pension së pari e ka filluar punën në Abat të Shalës në vitin 1953. Për herë të parë -thotë ai , kam pirë raki te frati në kishën e Abatit së bashku me kolegun tim të asaj kohe Beqir Broci, pastaj kam punuar në Pog e Mgullë dhe ruaj kujtimet më të mira e kam shumë respekt për popullin e Dukagjinit. Edhe unë –thotë Dr. Pjerini kam punuar në Dukagjin dhe ruaj kujtimet ma të mira për atë popull. Po ju tregoi diçka – vazhdon ai: Dukagjinasit janë shumë të gjendur në rrezik dhe në nevojë, mjafton t’u flasësh hapur. Vetëm me një fjalë timen u nisën 30 burra në një ditë dimri, nëpër borë dhe furtunë për t’i dalë përpara Ali Spahisë në Qafë të Tërthores të cilit i rrezikohej jeta kur po vinte nga Shkodra, sepse në atë kohë ishte me punë në spitalin e Bregut të Lumit.
Diku në një lëndinë në buzë të rrugës që të çon në Qafë të Morinës së Tropojës është një hotel në mes të gjelbërimit i ndërtuar rishtas. Nga larg shikojmë emrin e këtij hoteli “EL-FA-GE-SA” që sado u përpoqëm nuk arritëm që ta zbërthenim. Ulemi të pushojmë dhe Kujtimi, pronari i tij na pret me dashamirësi. E pyetëm edhe për emrin e hotelit. Ne jemi dy vëllezër që e kemi ndërtuar këtë hotel – thotë ai. Ato që shikoni ju janë shkronjat e para të emrave të emrit të katër fëmijëve tonë. I urojmë jetë të gjate fëmijëve dhe familjarëve të tjerë e suksese në punë dhe nisemi për rrugë. Pas pak hyjmë në një rrugë të re. Kjo është rrugë në zbatim të projektit tonë , na thotë Karloja, janë bërë 14.5 km duke filluar nga Qafa e Morinës, por me pak kujdes do të eliminoheshin shumë kthesa dhe duhej bërë më e gjerë duke llogaritur trafikun që do të kenë kjo rrugë, vazhdon ai.


“... O Kosovë o mriz me zana ...”

Jemi në Qafë të Morinës, 566 mbi nivelin e detit. Përpara syve tonë shpaloset Kosova e pamposhtur me fushën e saj të paanë, me njerëzit e saj të paepur, me erën e barotit dhe të shkrumbit të luftës së pamëshirshme të pushtuesve serb, me rrënojat - simbole të luftës, me varret masive, por edhe me përpjekjet për rindërtim e ndërtim të vrullshëm, për mbijetesë dhe gjallërim të jetës.
Po, “ ... O Kosovë o mriz me Zana,
Pesëqind vjet tuj pre sulltana...”
është e vërtetë si drita e diellit dhe komentet e mëtejshme janë të tepërta.
Ndërsa po udhëtonim në tokën kosovare, në drejtim të Gjakovës, në anën e majtë, në Golaj, përpara syve tonë na shfaqet një varrezë masive me trupat e vëllezërve tonë kosovarë të vrarë e të masakruar nga pushtuesit serb. Kaq shumë kurora ka këtu sa duken sikur kanë mbirë nga gjaku i tyre dhe kanë dalë nga dheu. Në autobus bie heshtja e sytë e të gjithëve mbetën aty deri sa qafa nuk e duroi më.
I pari që na pret në Gjakovë është Halil Ahmeti, deputet i Kuvendit të Kosovës dhe kryetar i shoqatës “Drini” Gjakovë-Shkodër, shumë dashamirës dhe i thjeshtë si në paraqitje dhe në komunikim.
Kur po pinim kafe, buzë lumit, burimi i të cilit është diku nga mali i Shkëlzenit, shikojmë të shkruar në një mur të ndërtuar thjeshtë e bukur, aty përballë fjalët-kushtrim të Sulejman Vokshit:
“ Në trojet tona jem tash mijëra vjet, një atdhe e kemi, Shqipërinë amanet”.
Vendosemi në një hotel që sapo është ndërtuar, në të dalë të Gjakovës për në Prishtinë, që mbante emrin “Elba” dhe që është një lumë në Gjermani e me sa duket pronarët e tij kanë ndonjë lidhje me këtë lumë, emigrimi apo ndonjë gjë tjetër.
Të nesërmen udhëtojmë për në Prishtinë. Rruga është pak e gjatë por s’ndjejmë lodhje. Prishtina është një qytet që po ecën shpejt në të gjitha drejtimet. Shëtitim nëpër rrugët e saj dhe shikohen ndërtime të reja e te vjetra të harmonizuara me njëra tjetrën.
Në një nga rrugët kryesore të qytetit, pothuaj ngjitur më Bankën e Kosovës që është një ndërtesë shumëkatëshe dhe bashkëkohore, ndodhet monumenti i Gjergj Kastriotit – Skënderbeu i vendosur mbi shpinën e Kalit e me shpatën e zhveshur në dorë. Piedestali i tij është i vendosur mbi imazhin e qelesheve të bardha e të rrumbullakëta, simbole të malësorëve shqiptarë e që thuhet se e pati brenda përkrenares së vet, një gjetje shumë e bukur e skulptorit. Pak metra më tej, në të djathtë të tij, në një lulishte është e vendosur shtatorja e Nënë Terezës. Ajo duket sikur te flet, të mëson e të tregon rrugën e vërtetë dukë rrezatuar dashuri e bashkëpunim.
Në një tavolinë të vogël një djalë i ri kishte ekspozuar për tregti disa gurë mineral. Ai tregon gjallërisht se ku janë marrë. Ky është gurë mineral nga Trepça, në horizontin tetë, ky është në horizontin .... etj – vazhdon ky djalë.
Pas dite udhëtojmë për në Prizren. Arritëm pasi qe errur. Është qytet i vjetër që zhurmon nga njerëzit dhe makinat. Përmes tij rrjedh lumi që ja shton bukurinë e që buron në malin e Sharrit. Në anën e majtë të lumit është shëtitorja tradicionale . Fillimisht na u dukën pak njerëz që lëviznin në atë rrugë, por aty rreth orës 20 filloi e u mbush plot e përplot, por ishte veçori se pothuaj të gjithë ishin të rinj.
Ndërsa po qëndronim në urën karakteristike të Prizrenit që lidhte dy brigjet, pran nesh kalon ngadalë një makinë prej të cilës vinin tingujt e një kënge të dhimbshme që bën fjalë për masakrat e serbeve ndaj popullsisë e qëndresën e kësaj të fundit:
“... Amanet moj motra ime,
Mos mbaj zi për jetën time...”.
Në hotel “President” në Gjakovë zhvillohet promovimi i librit. Ai është më shumë se promovim. Është një thirrje, është një këmbëngulje për ndërtimin e korridorit Adriatik – Alpe sepse rrugët janë arteriet e jetës. “Ky projekt – tha një folës nga Kosova, tregon se jemi gjallë, se dimë të projektojmë e ndërtojmë”. “Globalizimi i këtij mijëvjeçari duhet të na gjejë me kulturën e historinë tonë kombëtare” – tha midis të tjerash akademiku Nexhat Daci ish kryetar i Kuvendit të Kosovës, pjesëmarrës në tubim.


Amaneti i babait ...

Duke udhëtuar për në Prishtinë, pasi kishim kaluar kryqëzimin që të çon në Pejë, një makinë e vogël na parakalon dhe bën me shenjë që të ndalojmë. Enveri, shoferi ynë, ul shpejtësinë dhe ndalon afër asaj makine dhe disa zbresim nga makina. Nga makina e vogël dalin dy djem të rinj njëri rreth 30 vjeç dhe tjetri më i ri. Në dorë mbajnë disa pako që pas pak e morëm vesh se ishin të mbushura me ëmbëlsira. Po shikonim me kureshtje. Djali që ishte më i madh nisi të flasë. Unë jam gjakovar, quhem Faton Pozheku dhe ky është vëllai im. Nuk ju njohim asnjërin, por njohëm makinat nga targat se ishin shqiptare. Kam një amanet nga babai im që e quanin Xhafer, sepse tash nuk jeton më, që më ka thënë: “Kudo që të takohesh më shqiptarët e Shqipërisë t’i respektosh sa të jetë e mundur”. Ne jemi pas makinave tuaja sapo morëm vesh se jeni nisur në këtë rrugë – thotë Fatoni dhe të gjithëve më këmbëngulje na qerasë me ëmbëlsirë nga dyqani i tij të bërë posaçërisht për miq. Është amaneti i babait – përsëritë ai e fjala i ngecë në fyt disi sepse sytë i u mbushën me lot. Gjashtë orë kam qëndruar nën shkopinjtë e ushtarëve serb vetëm se i dhashë një cigare duhan një shoferi shqiptar – thotë pas pak Fatoni.
Ne u ndamë nga këta djem por kujtimi e amaneti i babait të tyre erdhi me ne.

 
Në shtëpinë e Lidhjes...

Kur hymë në oborrin e shtëpisë së Lidhjes së Prizrenit na gjendet përpara një burrë rreth të 50 –tave, i mbajtur, i thjeshtë dhe komunikues. Quhej Muzafer Muharremi, nga ky qytet, teknolog me arsim të lartë të mbaruar në Zagreb në vitin 1978.
Unë nuk jam punonjës i muzeut – fillon bisedën ai, por e pashë që erdhët e në këtë kohë nuk është vetëm roja këtu, dhe dëshirova që t’u tregoi ndonjë gjë, aq sa di unë për këtë vend. Pastaj vazhdoi, dikur, në lashtësi, siç tregojnë gojëdhënat, këtu ku është ndërtuar qyteti ishte një vend i mbuluar me therra (ferra) dhe quhej “Therranë” që do të thotë therra e anës.
Në oborrin e shtëpisë së Lidhjes shikojmë një burim uji, të sistemuar, që ndahej në dy degë e përsëri bashkohej nga fundi i oborrit. Brenda këtyre degëve oborri është i shtruar me kalldrëm. Myzaferi e pa që na tërhoqi vëmendjen prandaj na shpjegoi: -Këto dy degë simbolizojnë bashkimin Gegë e Toskë. Ndera ai fliste unë shikoja kalldrëmin që rrethohej nga këto degëzime e më ngjasonte me “kokrrat e shegës” të të madhit Gjergj Fishta:
“... Mej bashkue Toskë e Gegë,
Porsi kokrrat që janë në shegë...”

Tre herë është djegur kjo shtëpi – vazhdon Myzaferi, dhe gjithmonë është rindërtuar sipas origjinalit. Djegëja e fundit ka qenë me 10 maj 1999 nga serbët, të cilët pastaj e rrafshuar dhe në themelet e saj mbollën lule që të humbej çdo gjurmë e saj. Sapo përfundoi lufta ndërtesa e parë që u rindërtua ishte kjo shtëpi dhe u nderua për një javë. Ngjitemi në katin e dytë dhe shikojmë një dhomë jo të madhe, e mobiluar thjeshtë si koha që ishte. Duke u endur nëpër të sikur dëgjoj edhe në këtë moment tek flet, midis të tjerëve, edhe Mark Lula i Shalës, diku nga një qoshe e kësaj dhomë të vogël por që bëri emër të madh.

 
Në Çarshinë e Gjakovës...

 Po shëtitnim nëpër çarshinë e Gjakovës dhe shikonim ndërtesa të një modeli të vjetër të ndërtuara rishtas, dyqane të vegjël, dyer dhe dritare karakteristike, tamam për një vend si ky. Ishim para përmendores se Lidhjes së Prizrenit. Nga një kafe afër saj ngrihet një burrë, diku 45 vjeç, lë në tavolinë disa të afërm që së bashku po pinin kafe, dhe na afrohet. Quhet Osman Gojani, drejtori i monumenteve të kulturës së Gjakovës. Pas përshëndetjeve të rastit filloi të na fliste:
- Ky monument afër të cilit jemi, është ngritur në 100 vjetorin e Lidhjes së Prizrenit, pra në vitin 1978, por serbët e shkatërruan me eksploziv më 13 maj 1999, por u rindërtua në 125 vjetorin e Lidhjes, pra në vitin 2003. Lufta në Gjakovë – vazhdon Osmani, filloi me 24 mars 1999 në mesnatë dhe brenda kësaj nate u dogjën 426 objekte të pazarit të vjetër dhe shtëpi karakteristike, përveç objekteve të tjera. Të gjitha rindërtimet janë bërë sipas origjinalit, pasi kemi pasur projektet e plota dhe në prag të luftës i kemi groposë në tokë në themelet e shtëpive, -thotë ai. Çarshia e Gjakovës është djegur katër herë dhe gjithnjë është ndërtuar sipas origjinalit.
Shikoni atë shtëpinë atje, dhe Osmani bën me dorë drejt një shtëpie të veçuar midis të tjerave, është shtëpia e Sulejman Agë Vokshit. Edhe ajo u shkatërrua nga serbët por e rindërtuam.


Plaku 84 vjeç...

Përball hotel “Pashtrikut”, në një lulishte të bukur është një gurë i madh, natyror, i pagdhendur, i vënë nga duar të kujdesshme. Në anën jugore të tij është vendosur një pllakë e thjeshtë në formën e hartës së Kosovës në të cilën shkruhet:
“ Në parkun memorial të qytetit “Dëshmorët e kombit” në Komunën e Gjakovës do të ngrihet kompleksi me vlera të luftës së UÇK-së.” Kjo pllakë është vendosur me 31 dhjetor 2005
Në të djathtë të këtij guri , në një shtyllë të lartë valëvitet flamuri shqiptar. Afër gurit në një nga stolat e kësaj lulishteje qëndronte një burrë i vjetër, i veshur thjeshtë por pastër, më një shkop në dorë që e tundte herë pas here. Në kokë mbante një kapuç (qeleshe) të bardhë si bora, të rrumbullakët, mbi ballin e tij tërë rrudha në të cilat janë skalitur gjurmët e jetës. I prezantohem dhe i kërkoj leje që të bisedojmë me të. Ai pranoi dhe së pari e pyeti për moshën dhe emrin.
-Jam 84 vjeç dhe quhem Imer Smajli, jam nga Morina. Gjatë luftës serbët më vranë djalin dhe që nga ajo kohë banoj në Gjakovë. Kollitet pak dhe disi e ngre zërin më lartë duke thëne: - Shqiptarët e Shqipërisë kam qeft me i pa si me pa vëllain ose mixhën (axhën). Me gazetarët a shkrimtarët, a si po u thonë, nuk jam fort i kënaqur sepse i ndryshojnë fjalët. Edhe për Marie Shllakun nuk i kanë shkrua si duhet dhe si është e vërteta. I ri kam qenë, por Marien e kam njohtë e takuar në shtëpinë time sepse familja ime ka qenë me ata që ka qenë edhe Maria. Në një libër për Marie Shllakun, këmbëngul Imeri, ata që nuk kanë punuar, ose kanë punuar keq i kanë paraqitur si dëshmorë.


Mirdita...

Gjatë zhvillimit të tubimit dhe të drekës në Gjakove, në tavolinën tonë, për të na krijuar një mjedis sa më shoqëror, kërkojnë leje dhe ulen një djalë i ri e i mirë që quhej Hysni Ademaj me nusen e tij Mirdita dhe shoqen e saj Suzana Ahmeti, bashkëshortja e Halil Ahmetit. Suzana është një grua e qetë, e thjeshtë që më shumë dëgjonte se sa fliste. Hysniut nuk i zinte vendi vend që të na krijojë një qëndrim sa më të mirë.
Mirdita është një grua e re, e mirë, e shkathtë, e ëmbël, që kishte dëshirë të na pyesë në dhe gratë tona, por edhe të flasë thjeshtë, pa mendje të madhe. Ishte mësuese në shkollën e mesme të Gjakovës.
-Kam jetuar një vit në Tiranë gjatë luftës dhe jam shumë e kënaqur.
Na tërhoqi emri i saj, prandaj e pyes se nga e ka rrjedhën.
- Unë jam prishtinase, por dashurin, shokun e jetës e gjeta në fshatrat e Gjakovës dhe jam shumë e lumtur për këtë. Babai im, -vazhdon ajo, ka mbiemrin Mirdita, sepse rrjedhim nga Mirdita, dhe për ta trashëguar dhe shtrirë sa më shumë, kur jam lindur më vuri emrin Mirdita. Ndjehem shume krenare për këtë emër, thotë Mirdita me vendosmëri.

 
... Ç’janë këto gjamë që po i bie era...

Gjatë udhëtimit nga Prizreni për në Gjakovë, në anën e majtë është Rugova historike, heroike, Rugova me bukuritë e saj të papërsëritshme, me Rugovësit e saj të fortë si shkëmbi për të përballur sfidat e jetës.
Ndërsa po udhëtonim dhe disa po flisnin për Rugovën, mua më vinë në mendje fjalë të një kënge shumë të vjetër, ndoshta mbi 200 vjeçare, që e kisha dëgjuar nga gjyshi e baba im, e që në Dukagjin këndohet si këngë maje krahu:
“...Ç’janë këto gjamë që po i bie era,
Luftë po bajnë Rugova e Peja......”
Kjo këngë bën fjalë për kohën e pushtimit turk kur qendra e Sanxhakut të Dukagjinit ishte në Pejë e Rugovësit kundërshtonin padrejtësitë që i bëheshin prej tij. Por edhe më vonë , në çerekun e parë të shekullit të kaluar, shumë Rugovës, por edhe më gjerë, detyrohen të lënë trojet e tyre nga terrori serb duke gjetur strehë në shtetin amë, e përsëri doli kënga:
“ ..............................................,
Zot ça bani Rugova e shkretë,
Zot ça bani e shkreta Rugovë,
Ka marrë ikën për i shokë borë,
Ka marrë ikën e ka dalë n’Shqipni,
Po shkrue letra e çon n’Serbi,
Thuaj Serbies ma sheh sherrin,
Ta shkyej postin e ta këputi telin,
Ti za grykat e ta vras asqerin...”

E do të duhej të vinte fundi i mijëvjeçarit të dytë e të agonte i treti që përfundimisht Serbisë ti shkyhej (grisej, copëtohej) posti e ti këputej teli, ti ziheshin grykat e ti vritej asqeri.

 
Mirëupafshim Kosovë...

Kur rrezet e diellit në mbrëmje përarojnë majat e maleve, të nesërmen do të jetë ditë e mirë. Edhe kur ne po largoheshim nga toka Kosovare, dielli kishte përaruar majën e malit të Pashtrakut. Me siguri nesër do të jetë ditë e mirë.
Natën e mirë Kosova trime e punëtore.
Mirëupafshim ! 

Tetor - 2006