Nehas Sopaj
Në letërsinë e sotme shqipe janë disa shkrimtarë të rëndësishëm të letërsisë sonë kombëtare, të veçantë me veprat e tyre, që do të duhej të ishin figurat qendrore për të cilët do të flisnim përditë, t’i njihnim dhe t’i vlerësonim vazhdimisht. Por, për paradoks nuk ndodh ashtu. Ata vazhdojnë të mbeten në margjina, nuk vlerësohen, nuk botohen dhe prandaj edhe nuk arrijnë në duart e lexuesve që t’i njohë opinioni. Së pari, duhet thënë se shkrimtarët për të cilët është fjala, në opinionin tonë nuk janë edhe gjithaq të panjohur, dhe veprat e tyre nuk janë të vetmet për të cilët shoqëria shqiptare nuk çan kokën për - botimin, vlerësimin dhe popullarizimin e tyre si duhet dhe si meritojnë. Çështjen e trajtimit të keq të një shkrimtari, të vlerësimit shkart ose të vlerësimit me kute, siç dihet, në të kaluarën jo të afërme, krahas armiqve tanë të përbetuar, e ndihmonin edhe ideologjitë politike, prej të cilave ideologjia komuniste e epokës që e lamë mbrapa, sikur i vu kapakun.
Po
sot? Sot në ditët tona kur s’ka kush mund të na pengojë, margjinalizimi i
shkrimtarëve të rëndësishëm ngel përgjegjësi e atyre të cilët e kanë në duar
fatin e tyre: këto janë institucionet e kulturës, botuesit, shoqatat dhe
organet letrare, akademitë, institutet e letërisë e katedrat ku studiohet
letërsia, të cilët e kanë për obligim të bëjnë çmos që veprat e këtyre shkrimtarëve
të botohen, kritika letrare dhe studiuesit t’i interpretojnë, t’u ofrohen lexuesve
ato që t’i njohin. Nga ajo që është bërë gjer më sot, asnjëherë nuk mund të themi
se puna është kryer përfundimisht, sado të na duket se puna me letërsinë tonë
është kryer. Sepse, kur shohim të mos duken në opinion disa emra shumë të rëndësishëm
të letërsisë sonë për të cilët e dimë se kanë peshë të veçantë për kulturën
tonë, kur nuk i shohim e nuk dëgjojmë të flitet për ta, atëherë kjo tregon se
gjërat nuk janë në rregull. Kjo flet se shumë gjëra që kanë ndryshuar, ose nuk
janë ndryshuar deri në fund ose ato që na kanë ndryshuar nuk kanë arritur të na
bëjnë ta kapërcejmë veten tonë, të transformohemi plotësisht. Prandaj, duhet
t’i ritheksojmë dobësitë tona. Kur na bie të shohim në mesin e botimeve autorë
dhe vepra diletante tek na serviren nëpër antologji dhe prezantime që duhet t’i
gëlltisim si ushqim i zgjedhur shpirtëror, atëherë kjo s’ka si të mos na
dëshpërojë, prandaj pyetemi: si është e mundur, ç’po ndodh me letërsinë tonë, a
akoma duhet të na dirigjojnë?!
Nuk
ka dilemë se s’ka si mos të na brengosë të gjithëve tek i shohim të mënjanuara
vlerat e dëshmuara, dhe në vend të tyre, vetëmashtrohemi me vepra të dështuara tek
na prezantojnë! Kjo gjë duhet zgjidhur duke mos pritur as edhe një ditë të
vetme, para së gjithash, në mënyrë që të ruhet kierarkia e vlerave të
njëmendëta, sepse në këtë mënyrë mbrohet dhe ruhet tradita. Duke i prezantuar autorët
e veçantë, më të rëndësishmit, përforcohet identiteti ynë, nuk lejojmë çaraveshjen
e shpirtit tonë në emër të ndryshimeve që po ndodhin dhe nuk lejojmë të ngjasim
çfarë s’jemi para botës. Pa asnjë fjalë, shkrimtarët që kanë dhënë dhe ofrojnë
vlera të padiskutueshme, duhet ta kenë vendin e tyre të merituar. Nuk guxon
të lejohet kurrfarë mbrapshtie rreth këtyre çështjeve që janë me interes
nacional gjithëshqiptar. Çështja e ruajtjes së vlerave përmbi pseudovlerat, mund
t’ua ngjeth mishtë vetëm interpretëve spekulantë të cilët me dekada na frustrojnë
me manipulime. Ata, duke e ngritur infrastrukturën e gjithçkasë të mbrapshtë,
ndikojnë dhe kontribuojnë që skena jonë letrare të mbetet e copëzuar; i
dezorientojnë lexuesit në emër të vendosjes së vlerave dhe të kierarkisë, në
fakt këto dukuri i përmbulojnë me ideologema dhe peudoshkencë, pra pa pardon i
normojnë ato me dogma, skepsa dhe pseudoshkencë.
Prandaj,
në këtë udhëkryq të kohës sonë është koha që të ashtuquajturin fenomen të distancës kohore [1] që ka të bëjë me
shkrimtarët dhe veprat e tyre, ta orientojmë kah qëllimi fisnik që veprat të
cilat kemi dëshmi të mjaftueshme se paraqesin vlera të mirëfillta, të dimë si t’i
prezantojmë. Ta ndërtojmë idenë se si duhet ndriçuar akoma më shumë letërsinë
dhe shkrimtarët duke i afirmuar, të kudesemi t’i materializojmë dhe t’ua sigurojmë
vendin atje ku e kanë. Çështja e vendosjes së shkrimtarëve atje ku ata realisht
e kanë vendin e tyre, është çështje që mund të na duket se është lehtë për t’u bërë,
por kur fillojnë të numërohen të gjitha konstelacionet shoqërore që presupozon,
ngel çështja më delikate: dora e ndershme për tundje para, e cila, është
vështirë të gjendet. Sepse, vendosja e një shkrimtari në vendin e vet të
merituar nis të ngatërrohet saherë kur nisin të përzihen kategoritë estetike
me ato joestetiket, të cilat, në vend që t’i afrojnë - i largojnë vlerat, i
mënjanojnë, i lënë të presin larg tempullit të tyre të receptimit nga opinioni.
Tre
janë shkrimtarët bashkëkohorë shqiptarë të cilët sipas meje urgjentisht duhet
të njihen dhe studiohen në hollësi, do të thoja të mikrostudiohen, si individualitete
letrarësh ndër më të rëndësishmit të letërsisë sonë. Sipas risive që sjellin
veprimtaritë e tyre të gjithanshme me vlerat e vërteta të patundshme, këta janë:
Martin Camaj, Teki Dërvishi dhe Beqir Musliu. Ka edhe shkrimtarë të tjerë të
rëndësishëm të letërsisë sonë që meritojnë të studiohen dhe të cilëve është detyrë
e kritikës letrare t’u japë përgjigje edhe atyreve, por ata të cilëve, si të
thuash, kahmot u ka skaduar koha, janë pikërisht këta tre emrat të cilët i
përmendëm më lart. Mendoj se kahmot pritet mendimi relevant shkencor ndaj këtyre
shkrimtarëve, veprave të tyre të shumta; lexuesit presin të njihen e të studiohen
dhe mikrostudiohen si nismëtarët e vërtetë të risive që kanë sjellur para kohe epokën
postmoderne, prej nga ka filluar të evoluojë letërsia shqipe përpara me një
varg ndryshimesh vërtetë të reja.
Martin
Camaj, Teki Dërvishi dhe Beqir Musliu që me kohë janë dalluar shumë nga të gjithë
shkrimtarët tjerë bashkëkohorë shqiptarë. Ata janë krijuesit e parë të
letërsisë së formatit postmodern që me prurjet në laboratoriumet e tyre, kanë dëshmuar
veçantinë e tyre autonome. Prandaj, duke i parë temat dhe idetë shumë
interesante, dhe sidomos duke i parë mënyrat krejt të reja të shkrimeve të tyre,
të panjohur më parë në letërsinë tonë, ata duhet të jenë më të parët objekt
shqyrtimesh, analizash dhe hulumtimesh të holla shkencore. Këta krijues kanë
pikat e tyre të përbashkëta të përgjasimit, sikundër që kanë edhe pikat e
dallimeve. Kjo mund të shihet në natyrat e tyre të mimezisit dhe të katarsisit
që i shquan si krijues, veç e veç. Ky trinom krijuesish që krijojnë poezinë,
prozën dhe dramën njëkohësisht (përjashtim bën Martin Camaj, i cili është
edhe filolog, gjuhëtar), e kanë shkallën e superlativit të risive që sjellin në
të gjitha zhanret letrare që i kultivojnë. Sado krijues llojesh dhe zhanresh të
ndryshme letrare, ajo që më së shumti u flë në shpirt atyre, është poezia, prandaj do të theksoja se ata mbi
të gjitha janë poetë dhe pastaj janë
edhe prozatorë e dramaturgë.
Këta
shkrimtarë, lexuesi shqiptar i njeh (i njeh mirë, i njeh pak ose s’i njeh fare)
si shkrimtarë të formatit postmodern. Ky fakt, bën që sot për sot presupozon
një inercion moskomunikimi ose një impakt të vogël të lexueshmërisë së tyre.
Por, siç ndodh zakonisht me shkrimtarët që lindin me talent, po para kohës së
lexueshmërisë së tyre, këta shkrimtarë sikur po përjetojnë moslexim dhe mosreceptim
mbase për shkak të shfaqjes para kohe të kodifikimit teorik të lëvizjes letrare
që paraqet ajo, në rastin konkret, të postmodernizmit, të lindur në kontekstin
kohor të soc-realizmit zyrtar. Prandaj, karakteri postmodern i cili i tipizon
stilet që aplikojnë ata në veprat e tyre, u shkakton “huti” dhe “kokëçarje” jo
vetëm lexuesve, por edhe studjuesve, sidomos atyre me mbathje të vakët shkencore,
në radhë të parë studjuesve pozitivistë që janë me shumicë ndër ne. Edhe pse
mosreceptiviteti në një shkallë më të lartë borërore s’vihet në diksutim, them
se si shkrimtarë bashkëkohorë, edhe këta shkrimtarë modernë dhe postmodernë, ka
ardhur koha kur duhet të studiohen, madje edhe me përkushtim. Prandaj, duhet
theksuar se ky shkrim imi ka për qëllim ta shënojë veçantinë e këtyre
shkrimtarëve, e si lexues i pasionuar i tyre, por edhe profesional që insiston
të mos lihen në harresë ata, sepse janë figura madhore të kombit.
Këta
shkrimtarë të parë të mirëfilltë postmodernë shqiptarë, kanë sisteme poetike të
veçanta që i aplikojnë. Ato lexuesi mund t’i pikasë menjëherë, me një pamje të parë
të vëmendshme. Edhe pse kanë gjerësinë, thellësinë dhe madhështinë,
pakrahasimisht më të pamatshme, përballë, le ta zëmë, veprave letrare të disa autorëve
minorë të cilët sot i shohim si megashkrimtarë (e të cilët nuk ia vlen as të
përmenden fare), këta shkrimtarë në shtetin amë s’i boton kush. O s’i njeh
shoqëria e botuesve, o nëpunësit shoqërorë nuk janë çrrënjosur akoma nga
mentaliteti soc-realist ose krahinorë duke i ruajtur kufinjtë e ndasive
artificiale të kulturës sonë kombëtare e cila është e pa ndashme. Por, edhe nëse
e botojnë ndonjërin sosh, si psh. Martin Camajn, nuk e lexojnë; e pastaj, mungojnë
interpretimet dhe interpretuesit adekuatë profesionalë, të cilët dinë t’ua
ndriçojnë kuptimet veprave të tyre.
Martin
Camaj, mjeshtër i fjalës dhe i mendimit, erudit dhe enciklopedist i llojit të
vet, për nga natyra shkrues dhe kultivues i të gjitha diskurseve, prej atyreve
folklorike e deri te ato pastër postmoderne, në të gjitha llojet dhe zhanret, paraqet
shkollë më vete letrare që nga tradita di ta marrë më të mirën për të dalë pastaj
mjeshtrisht në një poetikë moderne dhe postmoderne, një futurist i çuditshëm që
në kështjellat e tij prej metaforash dhe metonimish, bredh mes mundësisë dhe
pamundësisë së fjalës, ndërmjet kozmogonisë, kozmopolitizmit dhe ngjyrërave
të saj të zjarrta, shëtit me poezinë mes artit dhe artefakteve ku prehet pasi të
jetë dehur. Shumë vjetë, shkollë për shkrimtarët e Kosovës, Martin Camaj nga
një shkrimtar i angazhuar kërcen në krijues të artit të pastër, hermetiku i
parë që evoluon drejt postmodernizmit.
Teki
Dërvishi është demaskues, ironizues dhe alegorizues i koekzistimit të qenies
shqiptare mes pushtuesit barbar serbosllav dhe veglave më besnike të tyre,
shqiptarëve tradhëtarë. Ai në shkrimet e tij e zhvesh dhe demaskon pamjen
artificiale të ish Jugosllavisë duke e koduar atë me një satirë tepër therrëse
mu në kohën kur të tjerët i thurnin himne dhe panegjiri kreaturës së saj. Mjeshtër
shumë i hollë i ironisë, sarkazmit dhe parabolës, i simboleve, metaforës dhe
metonimive nga më të ndryshmet, që gjuhës së tij i japin forcën sintetike si
në veprat letrare, ashtu edhe në publicistikë, ai do të jetë një individualitet
i fortë e madje edhe unik i letërsisë sonë. Mes artit të angazhuar dhe të paangazhuar,
mes syrealizmit dhe artit të pastër, Teki Dërvishi është i pari që përqafon
eksperimentin dhe postmodernizmin dhe ia del me sukses të bëjë një mori
veprash me vlera të padiskutueshme artistike.
Beqir
Musliu është syrealisti i parë hermetik, një ngritës i figurave nga më të
ndryshme prej atyre mitike dhe biblike (ngjashëm si edhe T. Dërvishi), në një
sistem figurash tjera, pastër të letrarizuara dhe të mitologjizuara, që i
trajton brenda një kështjelle specifike shkrimi, pastër artistike, lëvrues i simbolit,
metaforës dhe gjuhës abstrakte, pastër letrare, aplikues i lojës me fjalë, gdhendës
i fjalës dhe të mendimit. Lojtar me fjalën artistike dhe durimin e lexuesit, B.
Musliu mund të sprovohet me lloj-lloj eksperimentesh artistike tmerrisht të skajshme,
një flamurtar i formalizmit që s’e gjen edhe një tjetër.
[1] Fenomeni i distancës kohore
presupozon fjetjen për një kohë (një, dy a tre dekada apo edhe më shumë) të
ndonjë vepre letrare, të ndonjë shkrimtari apo të ndonjë dukurie të pazakontë
letrare që shfaqet në një kohë të caktuar; fenomeni i distances kohore del nga teoria e
recepcionit; horizonti i pritjes së lexuesit dhe interpretimi i tij gjithfarësh
ndodh kur diskrepanca mes qëllimit të autorit dhe nivelit botëkuptimor të
lexuesëve janë në shpërputhje dhe kërkohet të përafrohen; shif për këtë: H. R.
Jauss: Literaturgeschichte als
Provocation, 1970, ose: Teorija
recepcije, 1978, Grupa autora: IKUB,
Rečnik knjizevnih termina, 1992, str. 858
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen