Dienstag, 16. Juli 2013

Irena Gjoni: Ndikimi i kultit të lisit...

Dr. Irena Gjoni

NDIKIMI I KULTIT TË LISIT
NË PËRCAKTIMIN E TIPAREVE SOCIAL –
PSIKOLOGJIKE DHE MËNYRËS SË JETESËS
TE BANORËT E BREGDETIT TË JONIT

Botuar në Gjurmime Albanologjike 41/42 Prishtinë 2012 (Instituti Albanologjik Prishtinë) që ka dalë nga shtypi ne verë 2013


Abstrakt

Ndikimi i kultit të lisit (vallanidhit) në përcaktimin e tipareve social – psikologjike dhe mënyrës së jetesës te banor...ët e Bregdetit të Jonit në shekuj, është objekt i këtij studimi. Përmes trajtimit të kësaj teme është synuar të pasqyrohet dhe argumentohet se të studiosh mitet dhe kultet, do të thotë të hulumtosh mbi mënyrën si e paraqitin njerëzit veten e tyre dhe marrëdhëniet me botën ku jetojnë. Nuk mund të zbërthehet dhe analizohet një mit e kult pa bërë kërkime mbi funksionin që ai kryen në shoqërinë që është shfaqur. Pra, zhdukja, ringjallja, madje lindja e tyre janë elemente të rëndësishme të kërkimit të tipit antropologjik.
Kulti i Lisit (Vallanidhit) prezantohet në funksion (a) të vendbanimit; (b) të ushqimit (goglat e tij bluhen dhe pë­r­doren si miell), për banesa të ndërtuara prej drurit të tij; (c) Fuqia emblematike e tij është e lidhur me karakterin profetik të faltores së Zeusit; (ç) të zbukurimit (si kurorë nga Pirroja); (ç) të tabusë: nuk priten degët, as trupi i tij; (d) të blatimit – pranë lisave shekullorë prehen kurbane dhe kokat e tyre fshehurazi futen në zgavrat e lisit. (dh) Si lëndë për ndërtimin e arkivolit të të vdekurit, që e bënin gjithnjë me dru lisi”; (e) si kult i vegjetacionit, ku nuk ndihej te njeriu vetëm ritmi i stinëve si mënyrë e krijimit. Nuk kufizoheshin vetëm në përcjelljen dhe rritjen e vlerës së reales duke e integruar me të përjetshmen, por zbulonin në të njëjtën kohë, identitetin e njeriut e bimëve.
Dëshmitë vijnë përgjatë gjithë ecu­ri­së historike dhe si përfundim, ekziston jehona shoqërore e kultit të lisit përmes grumbullimeve të krijimtarisë gojore, duke u përqendruar në shpjegime që zenë vend të rëndësishëm në shoqëritë që i tregojnë, pasi mishërojnë vlerat, jo vetëm të njerëzve të veçantë të Bregdetit të Jonit, por të grupeve shoqërore.
Fjalët çelës: kult, lis (vallanidh), tipare social – psikologjike, identitet.


Hyrje

Të studiosh mitet dhe kultet, do të thotë të hulumtosh mbi mënyrën se si e paraqitin njerëzit veten e tyre dhe marrëdhëniet me botën ku jetojnë. Nuk mund të zbërthehet dhe të analizohet një mit e kult pa bërë kërkime mbi funksionin që ai kryen në shoqërinë në të cilën është shfaqur. Pra, zhdukja, ringjallja, madje lindja e miteve janë elemente të rëndësishme të kërkimit të tipit antropologjik. Një ndër përkufizimet më të rëndësishme për mitin, është: “Miti është një histori tradicionale me fuqi shoqërore”.
Ky version përmban tri fakte: 1. Më pak problematike është kuptimi i fjalës “mit”, që është një shpjegim, një grup ngjarjesh të ndërtuara mbi një pasojë. 2. Fakti i dytë është tradita: historitë në të cilat do të përqendrohet vëmendja, trasmetohen nga njëri shpjegues te tjetri dhe shpesh nga një gjeneratë në tjetrën. Do të mund ta karakterizonim një mit duke e quajtur si një histori, së cilës prejardhja kulturore i është harruar. 3. Së treti ekziston jehona shoqërore, duke u përqendruar në shpjegime që zenë një vend të rëndësishëm në shoqëritë që i tregojnë, pasi mishërojnë vlerat, jo vetëm të njerëzve, por të grupeve shoqërore. Madje, në disa raste dhe shoqërive të tëra. Në këtë konteks do ta shohim kultin e lisit (vallanidhit). Si ka ndikuar ai në përcaktimin e tipareve social – psikologjike dhe në mënyrën e jetesës te banorët e Bregdetit të Jonit që nga lashtësia.


Kulti i lisit (Vallanidhit)

Në të kaluarën, në zonën e Bregdetit të Jonit kishte pyje të veçanta me drurë shekullorë, ku nuk pritej as edhe një prej tyre, sepse një gjë e tillë konsiderohej mëkat. Në këtë krahinë, si në shumë hiterlanda të tjera mesdhetare, vijnë deri në ditët tona mbijetojat e dukurive totemike. Sipas Clode Levi Straussit, figurat dhe simbolet totemike janë pjellë e një sistemi të menduari primitiv. Sipas këtij sistemi, tërë fuqia imagjinative e njeriut, tërësia e mjeteve simboliko – poetike, kishte në themel animizimin dhe antropomorfizimin e të gjitha dukurive të natyrës.[1]

Për drurët, në Bregdetin e Jonit, ishin thurur lloj – lloj legjendash. Një dru i tillë në këtë zonë është konsideruar edhe Lisi (Vallanidhi) (dushku). Kaonët, orakulli vet i quante “burra lëndengrënës” (që ushqeheshin me lëndet e lisit), duke e quajtur veten bij të Tokës.[2]

Lisi, si dru që më shumë goditet prej rrufesë, ishte një dru i shenjtë i perëndisë së qiellit dhe e rrufesë. Zogu që çukit trungun me sqep, ishte përfaqësim i zotit Rrufe, Zeusit që në fillesat e tij ishte në formë shpendi.

Shenjat e adhurimit të Vallanidhit (dushkut), (lisit) buisin kudo deri më sot në Kaoni, Thesproti, Molosi. Te një fshat në veri të Prevezës thesprote (Mihalici), më 1961 u pikasën prova të kultit të lisit.[3]

Lisi është simbol i Dodonës pellazge në kulturën botërore të lashtësisë. Fuqia emblematike e tij është e lidhur me karakterin profetik të faltores së Zeusit në Dodonë. Herodoti tregon gojëdhënat që dëgjoi në Dodonë mbi themelimin e hierores së Zotit pellazg: “Ky (pëllumbi) (zogu) qëndroi në një dushk dhe me zë njeriu tha se aty i duhej ngritur një orakull Zeusit.” Zogu është protagonist i metaforizuar apo i personifikuar që shpalos koshiencën dhe subkoshiencën e dëshirave dhe aspiratave të njeriut të këtushëm. Ndërsa pema ka një funksion statik vertikal në drejtim të tokës, zogu me veçori më të theksuara personifikimi, zotëron një dinamikë horizontale dhe vertikale drejt qiellit, për të kontrolluar, apo komunikuar me ato vende, ngjarje apo aspirata që njeriu nuk i arrin dot.[4]

Homeri, duke treguar për protagonistin e Odisesë, shkruan: “dhe thoshte se në Dodonë kishte shkuar për t’u këshilluar me Hyjin dhe për të dëgjuar nga Lisi i gjatë falltar vullnetin e Zeusit.”

Hesiodi në shek. VIII p. l. K. thekson: “Dodona dhe Lisi ishin qendra e pellazgëve”. Po ky autor tregon se njerëzit qëmoti banonin nëpër zgavra lisash, po të marrim parasysh se lëndet e Lisit (Vallanidhit) haheshin nga banorët kaonë. Te Virgjili, sakaq qartësohet se çfarë vlere kishte për të parët tanë ky dru që siguronte banesën dhe ushqimin si për njerëzit, ashtu dhe për kafshët, prandaj atij i janë thurur këngë qysh nga kohët homerike, si na tregon Dionizi i Halikarnasit, Eustati.[5]

Organizimi i strukturave tradicionale shoqërore dhe kulturore në trevën e Bregdetit të Jonit dhe më në Jug, na çon në marrëdhëniet e lashta të njeriut të këtushëm me natyrën, të mishëruara te lisi i Dodonës ose Valanidhja e shenjtë. Rezistenca e pemës si objekt natyror me vlerë funksionale, kulturore dhe estetike, në organizimin e strukturës shoqërore tradicionale[6] dhe lidhja e saj në mënyrë të pazgjidhshme me identitetin kulturor të këtij rajoni, i dedikohet komunikimit shpirtëror, metafizik e praktik të njeriut të këtushëm me pemën orakull të Dodonës.

“Një kulturë është para së gjithash një mjedis natyror,” na thotë antropologu i njohur francez Fernand Braudel. Rasti i Dodonës na lejon të themi se një mjedis është mbi të gjitha një kulturë, me kuptimin se në të është fiksuar në mënyrë diakronike vetë mënyra e organizimit të jetës së komunitetit, d. m. th. vetë kultura dhe identiteti i tij. Për të pasur një ide më të qartë në lidhje me formësimin e këtij identiteti në shekuj, huazojmë sistemin e Claude Levi - Strauss të përdorur si instrument studimi në fushën e etnologjisë dhe mbështetet te raportet individ – shoqëri, natyrë – kulturë, liri – robëri, jetë – vdekje.

Sofokliu shek. V p. l. K, duke u nisur nga “formati ndëretnik” i Dodonës pellazge në botën e asohershme, e cilëson këtë emblemë parësore të saj: “dushku (lisi) që flet shumë gjuhë”. Thuhet: “Në Dodonë, ku drurët (lisat), të përshëndesnin me zë njeriu”![7] Ndërsa Orakulli i Dodonës në Epir, shprehet nëpërmjet fëshërimës së gjetheve të lisave të shenjtë.[8]

Përmes lisit, kësaj peme të shenjtë që nderohej prej kaonëve dhe gjithë pellazgëve, bëhej parashikimi i fatit, duke interpretuar fëshfërimën e gjetheve të saj, cicërimat e zogjve midis fletëve të saj si dhe lëndet. Duke u nisur nga ky fakt Eskili shkruante: “Një grua dodonase (figo) nga pema e Vallanidhit preu një copë dru të shenjtë dhe e vendosi te plori i një anijeje të Argos, që anija t’u fliste me zë detarëve gjatë lundrimit e betejave në det.”[9] Edhe Herakliu poshtë një lisi u dogj, para se të ngjitej në Olimp dhe një Vallanidhe, fatthëna e Dodonës, lajmëroi vdekjen e tij.

Virgjili në veprën e tij, komenton disa rite të traditës së pellazgëve. Ata kanë qenë kaq të zotë në kultivimin e dushkut (lisit), sa kishin arritur të zgjidhnin një lloj lisi, lëndet e të cilit ishin të ngrënshme. Ai tek Gjeorgjikat (Plori e shelqërori libri I, 50) shprehet se lisi (GLANS CHAONIAE) ishte pasuri e mbretit të kaonëve dhe lëndet ushqimi kryesor i tyre:

“Ju Bah dhe Ceres jetëdhënëse,
që në sajë tuaj toka ndërroi lëndet e Kaonisë
me kallza të bëshme”

Si dhe në këngën e dytë, vargu 100 përsëri:

“Nga lisi i atit Kaonian,
kshu lindin Palma truphedhur dhe druni i bredhit
Që do të shohë shumë ngjarje nëpër dete”.

Pjetër Bogdani, kur përshkruan luftën e Kelmendasve me Peran­dorinë Osmane, pyeste kush ishin më trima Kelmendasit, që ushqeheshin me “lëkurën e qarrit”, apo ushtarët e Vuço Pashës, që ushqeheshin me majën e miellit.[10] Pukëvili pas vizitës së tij në Bregdetin e Jonit, ndërsa flet për goglat e Vallanidhit shprehet: “Këto të fundit, që në Kaoni gjendeshin me shumicë, madje dhe në ditët tona, grumbulloheshin, thaheshin dhe pastaj ktheheshin në miell”. Më 1852, Siprien Roberi dëshmon ekzistencën e kësaj dukurie të hasur tek bregdetasit edhe në malësitë e Veriut, të mbushura me losa e dushqe.[11]

Plutarku (shek. I pas Kr.), i mbështetur, siç kuptohet te Prokseni, i cili na ka lënë edhe një gojëdhënë shumë të bukur vendase mbi zanafillën e dushkut dodonas, e gërsheton edhe fëmijërinë e Pirros me këtë emblemë parësore pellazge, bile e ndërthur edhe me emrin Akil, tek na rrëfen se si disa ithtarë të aiakasve ia shpëtuan jetën këtij mbreti të ardhshëm molos, duke e shpënë ende foshnjë dyvjeçare, përmes një lumi të rrëmbyer (ndoshta Aos), tek ilirët taulantë. “Kështu pra shkonte koha, derisa një nga njerëzit e Pirros e zgjidhi çështjen në këtë mënyrë: mori një lëvozhgë dushku (lisi) dhe mbi këtë gërvishti me një gozhdë disa shkronja, me anën e të cilave u shprehte hallin e tyre si dhe fatin e djalit (Pirros kërthinjak). Këtë lëvozhgë pastaj e mbështolli në gur dhe ua flaku njerëzve që ndodheshin matanë lumit. Këta të fundit, pasi e morën lëvozhgën dhe i lexuan shkronjat, kuptuan se puna ishte keq dhe koha nuk priste, prandaj menjëherë, duke prerë dru e duke i lidhur së bashku, u hodhën përtej. Së pari e morën Pirron dhe e kaptuan matanë lumit. Rastësisht ai që u mbart i pari, i quajtur Akil, e mori Pirron. Pastaj i morën dhe të tjerët me radhë e i çuan matanë lumit”[12]. Plutarku dokumenton simbolin tipikisht të pellazgëve, dushkun (lisin), edhe në mbretërimin e Pirros, ku ushtarët e tij dhe ai vetë mbanin në kokë kurorë me dega lisi. Arkeologët kanë zbuluar në Epir rreth 22 emisione monedhash me emblemën e kurorës së dushkut.

Aq i rëndësishëm dhe përfaqësues është pema e Dodonës, sa që Pirroja apo Aleksandri i Madh e përdorën gjerësisht në sistemin emblematik e simbolik të tyre. Edhe Gjergj Kastrioti si princ i Epirit, përdori frytin e valanidhes si mjet zbukurimi në pelerinën e tij zyrtare.[13]

 Kulti i lisit në traditën e Bregdetit të Jonit

Lisi dhe kulti i tij vazhdon të ekzistojë edhe sot në trevat e krahinës së Bregdetit të Jonit. Etnologu Mark Tirta në shkrimin e tij “Mite e besime në Bregdetin e Sipërm të Himarës”, thekson: “Lisi është dru i adhuruar dhe me cilësi shenjtërie. Kjo vihet re në arkivolin e të vdekurit, të cilin e bënin gjithnjë me dru lisi”.[14]

Kulti i lisit, të mbirë në vatër dhe prerja e tij, ishte e lidhur me vdekjen e të gjithë meshkujve të shtëpisë pa lënë asnjë trashëgimtar. Nënkuptonte zhdukjen e asaj familjeje dhe kthimin e shtëpisë në gërmadhë. Thuhet në Bregdetin Jonian:

“Ju mbiftë lisi në vatër,
dhe e prefshi me sopatë!”

Në Pilur, pranë kishës së fshatit, ndodhen Lisat e Shenjtë. Aty askush nuk prek një degë lisi. Thuhet se po të këputësh, të prekësh a të presësh degët e Lisit të Shenjtë, diçka e keqe do të të ndodhë pas gjashtë muajsh. Përsëri thuhet se në gusht gjethet e Lisave të Pilurit pëshpërijnë e thonë fjalë për të vdekurit.[15]

Në Palasë është Lisi i Shën Janit. Këtë lis që kishte një kurorë të madhe, nuk e ngacmonte njeri. Po të këputnin degë ose gjethe prej tij, përsëri do të ndodhte ndonjë fatkeqësi. Pikërisht, me emërtimin e shenjtë të këtij lisi, ndoshta kemi të bëjmë me një veshje të krishterë të objekteve me zanafillë pagane.

Lisat e vetmuar në anë rrugësh, ku shlodhen udhëtarët, janë quajtur Lisa të Shenjtë. Të tillë janë Lisat e Ovlës në Shën Vasil. Në këta Lisa të Shenjtë, kur barinjtë kalonin gjatë shtegtimeve me bagëtitë e tyre për t’u ngjitur në male, bënin kurbane. Kokat e bagëtive i vendosnin në një zgavër në drurin e lisit dhe ato s’duhet t’i prekte njeri. Kurbane të tilla për shi dhe për të ndaluar sëmundjet e bagëtive bënin në vende ku ka lisa si: në Qafë të Kudhësit, në Qafë të Çikës e më tej në Labëri, në Qafë të Dërrasës, në Shkallën e Lopësit, në Lëmin e Lejlekëve në mal të Bogonicës.[16]

Në disa raste, në zonën e Bregdetit Jonian, takoheshin edhe disa lisa të veçantë, lisa shekullorë që respektoheshin si “të shenjtë”, pa qenë as vend mrizesh, as vend pranë burimeve. Është e kuptueshme se këtu kemi të bëjmë me kultin e vegjetacionit. Dhe kultet e vegjetacionit, sipas Frazerit, nuk bënin të mundur të ndihej te njeriu vetëm ritmi i stinëve si mënyrë e krijimit. Nuk kufizoheshin vetëm në përcjelljen dhe rritjen e vlerës së reales duke e integruar këtë të fundit me të përjetshmen, por ato zbulonin në të njëjtën kohë, identitetin e njeriut dhe të bimëve. Ato transformojnë një ngjarje: metamorfozat e vegjetacionit, ciklin e stinëve, vdekjen dhe ringjalljen e zotave të vegjetacionit, duke i shndërruar në arketipa të gjitha vdekjet dhe të gjitha ringjalljet.[17]

Sipas Tirtës, disa lisa adhurohen si objekte kulti vetvetiu. Kjo s’përjashton mundësinë që ndonjë prej këtyre lisave të bëhet objekt kulti mbi bazën e ndonjë ngjarjeje që dikur u ka ndodhur njerëzve në hijen e drurëve në fjalë si p.sh. te lisi në Mashkullorë (Gjirokastër).

Pra, kulti i Lisit (Vallanidhit) prezantohet në funksion (a) të vendbanimit; (b) të ushqimit (goglat e tij bluhen dhe pë­r­doren si miell), për banesa të ndërtuara prej drurit të tij; (c) Fuqia emblematike e tij është e lidhur me karakterin profetik të faltores së Zeusit; (ç) të zbukurimit (si kurorë nga Pirroja); (ç) të tabusë: nuk priten degët, as trupi i tij; (d) të blatimit – pranë lisave shekullorë prehen kurbane dhe kokat e tyre fshehurazi futen në zgavrat e lisit. (dh) Si lëndë për ndërtimin e arkivolit të të vdekurit, që e bënin gjithnjë me dru lisi”; (e) si kult i vegjetacionit, ku nuk ndihej te njeriu vetëm ritmi i stinëve si mënyrë e krijimit. Nuk kufizoheshin vetëm në përcjelljen dhe rritjen e vlerës së reales duke e integruar me të përjetshmen, por zbulonin në të njëjtën kohë, identitetin e njeriut e bimëve.

Dëshmitë vijnë përgjatë gjithë ecu­ri­së historike dhe si përfundim, ekziston jehona shoqërore e kultit të lisit përmes grumbullimeve të krijimtarisë gojore, duke u përqendruar në shpjegime që zenë vend të rëndësishëm në shoqëritë që i tregojnë, pasi mishërojnë vlerat, jo vetëm të njerëzve të veçantë të Bregdetit të Jonit, por të grupeve shoqërore.

Pra këto kulte natyrore nuk përbëjnë një realitet që ndodhet jashtë njeriut dhe ka pushtet mbi të, por janë produkt i kozmosit të tij. Këtë marrëdhënie e kodifikon ndërmjet objekteve natyrore në mite dhe simbole, që funksionojnë me mekanizma institucionesh hyjnorë dhe njerëzorë. Ky lloj komunikimi përvijohet si identitet kolektiv i përcaktuar si marrëdhënie i vlerave të tij në harmoni dhe ekuilibër me ato të natyrës dhe përcakton orientimin e kulturës së kësaj treve deri në ditët e sotme.[18]



BIBLIOGRAFIA

Clode Levi Strauss, Mendimi i egër, Prishtinë 2003.

Dhimitri Pilika, Pellazgët origjina jonë e mohuar, Botimet enciklopedike, Tiranë 2005.

E. Kapsomenos Anazitontas to hameno evropaiko politizmo V. I, Pataki Athinë 2002.

Gazeta “Drita” 27 korrik 1983, f.13, sipas M. Xhaxhiut, Rruga për te pellazgët.

Gerold Dommernuth-Gudrich, Mitet, Tiranë 2006.

J. Boneko, Eskili në prozë, Tiranë 1989.

J. G. Frazer, Totemizm, Londër 1887.

Mark Tirta, Etnologjia e shqiptarëve, Tiranë.

Mark Tirta, Himara në shekuj, Tiranë 2004.

10. Moikom Zeqo Gravura më e hershme e Skënderbeut Korrieri 26.08.2005.

11. Panajot Barka Pema në organizimin e strukturës tradicionaleshoqërore të Shqipërisë së Jugut, një komunikim diakronik me orakullin e Dodonës Tek revista Aktet Vol. V, Nr. 4, Prishtinë 2012.

Pjetër Bogdani, Burrnija e malësorëve: Yll Zajmi (Përpiloi), Antologji e letërsisë së vjetër shqipe, Enti, Prishtinë 1968.

Spiro Rusha, Himara në stuhitë e shekujve, Tiranë 2001.

Thoma Thimjo, Foinike, miti, historia, kujtesa, Milosai, Sarandë 2004.

15. V. Miciakos Laografika eteroklita Atena 1997.

[1] Clode Levi Strauss, Mendimi i egër, Prishtinë 2003, f. 18.

[2] Spiro Rusha, Himara në stuhitë e shekujve, Tiranë 2001, f. 56.

[3] Dhimitri Pilika, Pellazgët origjina jonë e mohuar, Botimet enciklopedike, Tiranë 2005, f. 184.

[4] Panajot Barka Pema në organizimin e strukturës tradicionaleshoqërore të Shqipërisë së Jugut, një komunikim diakronik me orakullin e Dodonës Tek revista Aktet Vol. V, Nr. 4, Prishtinë 2012, f. 583.

[5] Dhimitri Pilika, Pellazgët origjina jonë e mohuar, Botimet enciklopedike, Tiranë 2005, f. 182.

[6] V. Miciakos Laografika eteroklita Atena 1997, f. 52.

[7] J. Boneko, Eskili në prozë, Tiranë 1989, f. 40.

[8] Gerold Dommernuth-Gudrich, Mitet, Tiranë 2006, f. 206.

[9] Thoma Thimjo, Foinike, miti, historia, kujtesa, Milosai, Sarandë 2004, f. 42.

[10] Pjetër Bogdani, Burrnija e malësorëve: Yll Zajmi (Përpiloi), Antologji e letërsisë së vjetër shqipe, Enti, Prishtinë 1968, f. 83.

[11] Dhimitri Pilika, Pellazgët origjina jonë e mohuar, Botimet enciklopedike, Tiranë 2005, f. 188.

[12] Dhimitri Pilika, Pellazgët origjina jonë e mohuar, Botimet enciklopedike, Tiranë 2005, f. 183.

[13] Moikom Zeqo Gravura më e hershme e Skënderbeut Korrieri 26.08.2005.

[14] Mark Tirta, Himara në shekuj, Tiranë 2004, f. 359.

[15] Arkivi vetjak i familjes Gjoni. Mblodhi Irena Gjoni nga Thanas Çakallit 75 vjeç, Pilur 2005.

[16] Mark Tirta, Etnologjia e shqiptarëve, Tiranë f. 408.

[17] J. G. Frazer, Totemizm, Londër 1887, f. 215.

[18] E. Kapsomenos Anazitontas to hameno evropaiko politizmo V. I, Pataki Athinë 2002, f. 57.

Keine Kommentare:

Kommentar veröffentlichen