Prof. Abdyl KADOLLI
Adem Dema, “Libër për Vet Mohimin”, LSHK, Prishtinë, 2012
Adem Demaçin tashmë e njohim si shkrimtari Adem Dema. Me kompletin e veprës së tij letrare ai vjen me profilin e plotë letrar shumë origjinal në të gjitha gjinitë letrare. ... Romani “Libër për Vet Mohimin” është romani më kompleks i opusit të tij krijues, ku janë shtresuar shumë procedime të tij artistike. Është një sprovë e poetikës së romanit postmodern me dramën intelektuale të ideve filozofike, ndjeshmërisë metafizike e vizioneve fantastike . Tipologjikisht, ky është një roman me struktur të hapur, ku sikretizohen elemente të romanit të ideve, romanit me çelës dhe romanit shkencor-fantastik. Stilistikisht, është roman eseistik e diskursiv, me imazhe simbolike, alegorike e fantastike, që shpreh shqetësimet morale, politike e metafizike / T. Man, A. Zhid, Elison, Haksli, Ourel, Xhojs etj/. Strukturën e romanit e përbëjnë shtresimet semantike, stilistike dhe estetike.
Ligjërimi artistik
Rrëfimi në roman është i shtruar, i gjallë dhe shumë i natyrshëm, një gërshetim i reales me irrealen. Pikëvështrimi zhvillohet nga pozicioni i narratorit autor dhe i personazheve reale e fiktive, me asociacionet e tyre refleksive, emotive e intuitive. Ai zhvillohet në trajtën e përshkrimit, monologut, monologut të brendshëm, dialogut e trilogut të personazheve. Drama e personazheve zhvillohet me parimet, idetë e ndjenjat e tyre. Dialogu zbulon idetë e karakteret e personazheve dhe dinamizon veprimin. Dialogët janë filozofikë e eseistikë , madje mjaft dramatikë e platonikë. Haset edhe dialogu lirik me tone refleksive, ndërsa trilogu bëhet katalizator i bisedës. Monologu shprehet në inrospeksionin lirik refleksiv të autorit për muzën e dashurisë, si frymëzim e kredo krijuese në vetëpohimin artistik. Monologu i brendshëm i rrjedhës së vetëdijes shpreh asociacione të lira të ideve e ndjenjave të fshehura, duke kumbuar si një lojë fjalësh në ritmin asociativ: “Rrapa-tap! Tapa-rrap. S’e ka keq! S’e ka keq. Veç e veç! Veç e veç! S’e ka keq!
Prish e ndreq! ... Rrimë-flimë! Flimë-Rrimë! Hamë-pimë! ...Nis e sos-bukë e kos! Rrange-dang! Bukë e lang!...Hip e zhdrip- bukë e kripë!...”1
Personazhet artistike
Personazhet e romanit janë reale e fiktive. Ato karakterizohen me anagrame e nofka alegorike e ironike dhe portretizim të hollësishëm fizik, social e etnopsikologjik. Disa personazhe duken paradoksale në një rreth e kohë të çuditshme, duke u ndeshur me absurdin etik e ekologjik. Vet Mohimi është një alter ego e autorit, personazh idealist i flijimit për lirinë. Duke dalë nga burgu i tretë, ai harron thesin e burgut në një stacion të trenit, por në kupe ndesh burgun tjetër të urrejtjes. Ai kundron me vetëdije kritike realitetin e mbyllur të pushtimit, si një burg i madh, ku ndesh karaktere e fenomene të çuditshme. Ai që ka bërë mohimin e jetës së vet, tash gjakon të bëjë vetëpohimin artistike. Kolë Makanda është personazh i vetëdijes intelektuale, një individualist i natyrshëm që do më shumë vetveten se të tjerët. Rrezaton dinjitet me vetëdashuri, vetërespekt e vetëbesim. Nuk reagon fare ndaj sfidave, madje edhe kur përgjaket, vetëm për të ruajtur stabilitetin shpirtëror nga urrejtja e përbuzja etnike . Mirëpo, ai di të frenojë mekanizmin e trenit, kur kalohen të gjithë kufijtë e durimit. Dinjiteti i tij intelektual mund moralisht e shpirtërisht albanofobinë serbe. Ai shquhet me konceptimet për individin e shoqërinë dhe përmasën metafizike. Sasha është një provokator i tipit agjent, i dehur me albanofobinë serbe ndaj shqiptarëve. Përmendet nga agonia e urrejtjes vetëm kur frenon treni, madje pendohet duke kërkuar ndjesë. Ai vazhdon të testojë pulsimet shqiptare edhe në motelin “Në fund të pusit”. Ligjërimi i tij bëhet në gjuhën amtare. Regjisor Lala është një krijues origjinal, me shije, intuitë e imagjinatë individuale, por konsiderohet regjisor i dështuar. Shtëpia e tij në formë të piramidës së qelqtë, me kultin e kohës e ushqimit dhe filmi i tij fantastik është një vizion artistik i jetës së harmonishme në ujdhesën e blertë. Zell Çaushi është figurë e patriarkut që imiton sistemin totalitar në familje, duke diktuar regjimin e kohës e veprimit, ushqimit, higjienës e nevojës, andaj edhe parodizohet nga anëtarët e familjes. Ramë Heraku, një personazh i sprovave të djallëzive e mizorive serbe, veprimtar i NDSH-së, me kiblen nga Shqipëria.
Janë edhe disa personazhe episodike që përplotësojnë veprimet e romanit. Ahmet Burri, një veprimtar i devotshëm i atdheut, fjalëpak e punëshumë. Rexhep Uka me Golfin gjog, Elez Qerimi me dashurinë qershi, Fillim Çaushi me parodinë e tij, Driton Delia me piramidën e ujit të zi, nxënësi Liraku dhe mësusja Ezuta me dashurinë e tyre intuitive.
Koha e hapësira
Koha e romanit është kohë subjektive, e përjetuar nga personazhet në rrëfimet e veprimet e tyre. Njeriu në kohë dhe hapësirë është një mikrokozmos : “... çdo gjë në këtë Gjithësinë tonë është e lidhur përmes lidhjeve të padukshme.”2. Koha krijuese e vepruese krijon qenësinë e vlerave dhe emancipimin njerëzor: “ Ata që jetojnë, krijojnë. Vetëm ata që krijojnë, jetojnë.” 3 Koha ekstensive është e vdekur, si kohë e pritjes, ankthit e frikës nga vetvetja dhe bota. Në mjedisin e alienuar njeriu humb drejtpeshimin e jetës. Kohë e romanit është kapërcyelli i shekullit dhe i ndryshimeve historike , ku pritja e njerëzve është absurde. Hapësira e historia e Ballkanit shihet si një kazan që vlon nga paranojat skizofrenike: “Atje, si e dini, hilja është letër, goma është laps, tokës këndojnë e vallëzojnë topat e raketat, kurse qiellit hedhin valle shqipet që vjellin zjarr.... Përpiqen që të ndajnë të kaluarën, hanë të nesërmen, ndërsa të sotmen e kanë harruar fare.”4 Peizazhet hapësinore e kohore në roman janë simbolike e groteske.
Semantika filozofike
Semantika filozofike e romanit shtrihet në idetë, konceptet e nocionet e personazheve Vet Mohimi e Kolë Makanda. Ajo rrezaton për jetën, kohën e hapësirën, dijen e vetëdijen, individin e shoqërinë, politikën e pushtetin, për idealet e lirisë dhe vlerat etike e humane. Njeriu si qenie inteligjente, është mrekulli e natyrës, që ka mundësi të bëjë mrekulli. “...çdo individ për veprën e vet është qendra e gjithësisë...” 5 Vetënjohja është kthim në vetvete me vetëdashuri, vetërespekt e vetëbesim. Vetëm individi i integruar në vetvete mund të integrohet me të tjerët, duke krijuar harmoninë njerëzore. Interesat individuale janë promotor i zhvillimit shoqëror, ku çmohen dituria, kamja e fuqia në rivalitet me kundërshtarët.
Vetëm njeriu i ditur dhe i lirë mund të çlirohet nga frika, inferioriteti e tjetërsimi. Mësimi është i bardhë, gabimi i zi, ndërsa pësimi galan. “Padija është burim i etheve, kurse skamja është shtrati i etheve. Mjerimi është kulmi i etheve.”6 Janë sfiduese idetë për zhvillimin e historisë njerëzore, që nuk është shkruar ende, sepse njerëzimi është i ndarë e përçarë : “Sepse njerëzimi ende është i ndarë në raca, klasa, kasta, në shumë fe e në shumë atdhe, në shumë kombe e katakombe, në shumë shtresa e pengesa... Duke herrur, duke zgjedhur dhe duke tjerrë më tutje, ne krijojmë rrjetin e historisë njerëzore...” 7 Politika trajtohet si një teatër, ku pasojat e dështimeve i vuajnë të gjithë. Sipas Kolë Makandës, revolucioni duhet të ndodhë së pari në vetëdijen e njeriut. Totalitarizmi komunist kishte dështuar, duke shpallur ideologjinë e pushtetin të përjetshëm, luftën klasore me urrejtje e dyshime kombëtare, fetare e njerëzore. Imazhi i Ballkanit europian , si mozaik kulturor popujsh, racash e fesh, është një vizion i botës moderne, të çiruar nga frika e militarizmi, ku respektohen liritë dhe të drejtat e identiteteve të ndryshme.
Metafizika e shpirtit
Metafizikën e romanit e përbën psikanaliza e shpirtit, shtresat e të cilit janë një fushë energjetike, ndërsa thelbi magnetik: “Në pjesën pozitive ose të bardhë dhe në pjesën negative ose të zezë.”8 . Impulset pozitive e negative krijojnë baraspeshën e shpirtit, ndërsa gazi e vaj janë një katarzë e tij. Prishja e baraspeshës shpirtërore krijon komplekse dhe urrejtje të vetvetes e botës: “Ne s’dimë gjë tjetër,vetëm të fajësojmë të tjerët që jemi të ndarë në copa-copa e grimca-grimca.”9 Shpirti ruan në grimca energjetike gjithë fenomenologjinë e kohës. Shpirtrat e mirë inkarnohen e fisnikërohen me ndjenja e mendime të reja, ndërsa shpirtrat e këqij bëhen “gropa të zeza të gjithësisë”. E këtillë duket metamorfoza historike e gjenetike e shpirtit të lashtë kombëtar, të zvetënuar e asimiluar, që i përngjan qyqes : “Këndon-vajton, kur është vapë e madhe dhe-dhe-dhe – i vendos vezët në çerdhet e huaja!” 10 Disa kapituj të romanit janë monologë refleksiv të autorit, si moto e kredo krijuese, ku Vet Mohimi shndërrohet në vetëpohim artistik . Krijimtaria artistike sublimon shpirtin në ontologji estetike: “Eja, se s’ka krijimtari pa energji dhe s’ka energji pa dashuri.”11
Muza e dashurisë është melodi magjike, frymëzim, intuitë dhe energji krijuese. Triada dashuri-energji-krijimtari i jep kuptim jetës. Dashuria krijon vlera shpirtërore dhe lumturinë njerëzore: “Lumturia është harmonizimi i dashurisë së gjithpranishme me integritetin personal, etikën dhe fuqinë.” 12 Është kjo një dashuri platonike, hyjnore. Muzika vlerësohet arti më universal, që zgjon ndjenjat e fjetura të shpirtit, pastron nga dyshimi e urrejtja dhe fisnikëron me besim e dashuri gjithënjerëzore: “Muzika është numër i pafund nocionesh të kthyera në ndjenja...” 13
Meditimi transcendental
Në psikanalizën metafizike autori ka aplikuar edhe metodën e meditimit transcendental, e njohur nga Vedat e lashta hinduse, dhe e funksionalizuar sërishmi nga Maharishi Mahesh Joga dhe Dipak Çopra/ Deepak Chopra/ lidhur me fizikën e kuanteve dhe të tingujve hyjnorë. Dhoma magjike majë piramidës në shtratin si anije kozmike: “Fantazi dhe realitet.”14 . Fluturimi në tejdukshmëri , nën tingujt muzikorë, në trininë trup- mendje- shpirt hyjnor krijon ndjenjën e mrekullisë dhe të vetënjohjes. Teknika e meditimit jepet me formulat ‘Hyn-Hyn’, ‘KIKË’, ‘Del-Del’, ‘MIKË’ e ‘NGIKË’. “Ishte ky një makth i padurueshëm pamjesh e zërash. Nga zori i madh që e pushtoi, u kujtua dhe u ul mbi një pikë. Pasi normalizoi drejtpeshimin, për t’u siguruar edhe më mirë, në të dy anët, djathtas e majtas, nguli nga një pikëçuditje, pastaj në të dy veshët vari nga një pikëpyetje dhe, në fund, mori një pikëpyetje të madhe dhe e vuri para syve... Duhej vetëm të mendonte vendin, objektin, njeriun dhe të bashkoheshin pamja dhe zëri.”15 Në këtë komunikim telepatik me rrjedhat e intelektit nëpër pikat e globit, autori teston pozicionet politike ndaj gjendjes së shqiptarëve. Oborri i Dedës: Dan Slloba mes dy presjeve energjetike, kokë e bisht. Palla: Luftë për territore me dëbim e shfarosje. Kremlini: Serbët po bëjnë gjithë botën kundër vetes, andaj edhe neve. Akropoli: “Racë e papërpunueshme janë Arvanitët.”16 Çanak Kale: Brejtje e ndërgjegjes për mëkatet e vjetra. Maja e Dajtit vazhdon ison “Aman! Eeeee!” Boni sheh Ballkanin si fushë shahu me shqiptarët jashtë lojës : “... ne do t’i ndihmojmë për aq sa ata janë të aftë të marrin ndihmën tonë.” 17
Oborri Aki Hito: Dan Slloba është çartur, urren vetveten dhe botën. Formula e shpërthimit me turjela të rrethit energjetik vjen nga Vet Mohimi: “Ju nga andej do të goditni kokën e presjes me ngarkesë negative, kurse ne prej këndej do ta godasim kokën e presjes me ngarkesë pozitive.”18
Fantastika shkencore
Fantastikën shkencore të romani e përbëjnë njohuritë për teorinë e gjeneve dhe teorinë e kuanteve, shpikjet teknologjike e elektronike të sistemit Diamond të tretjes dhe sistemit të Drakerit për kohën . Filmi fantastik “Liraku dhe Zateu” i regjisor Lalës hapet me rrotullimin e globit dhe simfoninë për atdheun me visoret magjike, figurat historike dhe fenomenet natyrore. Zateu është arketip i sektit të “ Shtatarëve”, me krerët e “Dyzetarëve” dhe të “Mijatarëve”, që përgatitet për planetin Harmonia. Ai ka zbuluar emulsionin e përtëritjes së qelizave dhe largimin e gjenit të vdekjes. Mësuesja Ezuta mëson nxënësin inteligjent Liraku për dashurinë, besimin e respektin. Shatrapuli është një mrekulli teknike e intelektit , që njeh gjithë gjuhët e shkruara dhe ruan informacionet e krijimtarisë njerëzore, duke punuar me energji të fotoneve. Ai ruan edhe ujdhesën e blertë nga ndotja. Di gjithçka, por jo edhe për Xharavellat! Fantastikë onirike është edhe udhëtimi imagjinar në dritën e kulluar, si takim me urtinë kombëtare e universale: FU-HI, Aristoteli, Çerçili, Xhemail Obria, Ismail Kapiti, Tahir Berisha etj
Metaforika e simbolika
Romani “Libër për Vet Mohimin” shquhet me sintaksën e kulluar shqipe dhe shprehjen e dendur metaforike e simbolike. Stilemat e shkrimtarit janë të veçanta e origjinale. Metaforat kanë ngjyrime afektive e kuptimore: “Oda e pa dhe qeshi.”19 ;“Birat e gardhit u mbushën me sytë e botës.”20 Kënga e qyqes zgjon asociacione sugjestive për shqiptarët që shkëlqyen nëpër vende të huaja: “Të gjithë i lanë veprat e tyre në dhe të huaj, të gjithë jetuan në etje, të gjithë vajtën pa e shuar etjen! Pak ujë. Pak ujë! Pak dritë!”21 Simbolike janë edhe qershia e dashurisë, lulja e xhenetit, piramida e qelqtë etj. Parabolë alegorike janë edhe fiksioni e konfiksioni i vëllezërve: “Vëllai i madh tundte shkopin, vëllai i vogël mprehte gjuhën, ndërsa vëllai nga
Kavadari kriposte dhe biberoste plagët.”22 Parabolë e absurdit është edhe dyqani privat “Prej e qep tamam për trupi”, që pret mallra veresie nga jashtë. Punëtorët vetëm presin, marrin masat dhe regjistrojnë myshtërinj, ndërsa ata në krye mendojnë për të gjitha: “Kanë dhënë premtime të forta. Kanë thënë vetëm ju rrini urtë e mos na nxirrni telashe këtu në Kan të Ballit e ne do t’ua sjellim të gjitha.”23 / Grotesku i piramidës me vaska shpreh absurdin e aljenimit dhe tmerrin nga pushtuesi e uji i zi, që trullos njerëzit. / Bodler, Po, Kafka, Beket, Jonesko./ Shquhet parodizimi ironik e humoristik i Zell Çaushit. Ironizimi i komoditetit :” Pa atdhe, pa fe, pa kombësi, pa kufi, pa shtet! Kush ka nge ta mbajë e ta ruajë shtetin? Ha, pi, fli? Ku ka më mirë?!”24 Paradokset janë të reja dhe të çuditshme: ” Kur t’i nisni-ndaleni! Kur t’i ndalni-nisini!”25
Ritmika estetike
Ritmika e ligjërimit artistik përthyhet me vargje e këngë lirike. Përsëritjet e fjalëve dhe tingujve krijojnë impulse ritmike e melodike me efekte estetike: “E, pa kuptim, jeta është kotësi, kotësi, kotësi, otësi,otësi, otësi,tësi, tësi, tësi, si, si, si, iiiiii!”26 Pasthirrma habitore kumbon si befasi : “Ende pa u sjellë a-ja, o-ja dhe u-ja rreth e rrotull sallës...Një ë e përmbajtur gumëzhin sallës.”27 Shprehja habitore:”... Selami Musanëëëëë/ Burrë i shkurtë dhe çobanëëë!” 28 E këtillë është paronomazia eufonike me rimime në intonimet humoristike e ironike : “E zemrën gur, shpirtin- zgur!” 29 ;” Kolë Fesati na e çarti!” 30; ” Një herë gastaren, një herë cigaren.”31 ; ” Po shesim arka, fitojmë marka!”32 etj. Shkallëzimi sipëror i kuptimit të fjalës: “Doli nga burgu i burgut të burgut”33; ” Keq e më keq e zi e më zi.” Shprehja artistike është e pasur me epitete e krahasime të shumta. Epitetet : bardhosh, bardhec, hundëshkabë, hundërosak, kaçurrel, syfilxhan etj. Krahasimi mitik : ” Golfi dukej si ndonjë cjap i bardhë parahistorik që zdirgjej nga maja e Drenushës.” 34 Përshkrimi erotik i ambientit: “Aty ku mbështeten duart, gjendeshin të imituara kofshë lakuriqe vashash, kurse, aty ku mund të mbështetej koka e myshteriut, nga të dy anët gjendeshin dy kodrina
të imituara, në biçim të gjinjve të epur të vashave.”35 Përsëritjet e fjalëve, fjalive e frazave i japin fuqi shprehjes, ndërsa përsëritja e ideve e motive përforcon kuptimësinë e romanit. Shkrimtari ka funksionalizuar artistikisht në roman leksikun e frazeologjinë popullore dhe uresat e proverbat. Fjalët e rralla: ding, fintak, groplan, gverr, hajt-hujt, hjekakeq, majtap, mahjetë, ngrafit, palavala, pallzinë, përzjarr, shtunak, tollovajë, tullug, thellutë, valavamë etj. Frazeologjia e idiomat : për të prashitur ujë; për të përzier kaçamak;.sa shkonte fasulja; i erdhi në kuti; i ra pikës; pa dorëza; petulla në ujë; në fund të pusit; tirrte hollë etj. Uresat e mallkimet antonimike: “ ... ardhshi si vera!”/ 36; ” Sytë mos ju plaçin!...mendtë mos ju dalshin!” 37 Proverbat në roman shprehin përvojën e urtisë : “Vetëm ajo që s’ka fillim, ka edhe fund.”38 Xhemail Obria: “Pushteti është si deti- me fuqi e me tërpi!”39 Tahir Berisha: “Kur të hyni atje ku s’hyhet, do të dilni atje ku dilet!”40
Onomastika e romanit
Shkrimtari Adem Dema është krijues edhe në emërtimin e personazheve, të vendeve, firmave e fenomeneve, duke u dhënë kuptime figurative. Të këtilla janë emërvendet shqipe: Bardhishtë, Dardhani, Drenushë, Gojëbuall, Kodra e Dragoit, Kroni i Shkretit, Shtogajë, Murrizaj, Rreze, Trimajë, Thanaj, Ultinë, Vetanik etj. Ai aplikon me mjeshtëri anagramin e emrave: Ameri, Balli i Kanit, Bardh Kili, Bull Ati, Dani i Sllobës, Demir Syla, Gjukë Ani, Lasi Papu, Na Athi, Ndreu Papa, Ropë Eva, Rana Ti. Personazhe me nofka: Ahmet Burri, Daja Tal, Driton Delia, Gjel Frangu, Kolë Gjeri, Kolë Makanda, Kolë Fesati, Luan Briti, Ramë Heraku, Zell Çaushi. Emra të përbërë: Edopuna, Ezuta, Jemigati, Zateu. Emra metonimikë: Akropoli, Çanak Kale, Çinimaçini, Helena, Ivanushka, Kavadari, Morava, Muzeqeja, Oborri Aki Hito, Maja e Dajtit, Oborri i Dedës, Palla, Podi i Gorës, Trimaja, Zagoria etj. Shquhet antonomazia ironike në emërtimet alegorike: “Në fund të pusit”, “Prej e
qep tamam për trupi”, “Kap e lidh”, “Kap e lidh me marifet”etj. Absurde duken edhe firmat me bojëra kuqezi nën pushtim: “Kryq e tërthor”, “Për mal e për fushë”, “Fuh andej e fuh këndej”, “Sy më sy”, “Vesh më vesh”, “Lirë e mirë”, “Shpejt e shpejt” etj. Romani “Libër për Vet Mohimin” është botuar së pari më 1994. Deri tash ka pasur tri ribotime dhe është përkthyer italisht nga zonja Nermin Vlora-Falaski më 1995.
Simboli i lirisë
Adem Dema është sot vetëdija kritike intelektuale dhe vetëdija artistike. Vepra e tij letrare është shumë origjinale, diçka krejt e re në letërsinë shqipe. Ajo mahnit me erudicionin filozofik, intuitën artistike,imagjinatën krijuese dhe vizionet fantastike . Duke lexuar prozën e tij artistike, duket sikur takohesh me një përvojë letrare botërore. Flijimi idealist krijoi edhe rilindjen artistike. Adhurimi, nderimi e besimi në dritë krijuan edhe simbolin e lirisë Demaçi. Me kompletin e veprave të tij ai ka realizuar qenien e vet artistike e estetike, duke krijuar edhe portretin e shkrimtarit klasik në letërsinë shqipe. “Vepra e tij letrare dhe publicistike me vlerën e saj artistike, kulturore, historike dhe dokumentare i siguron Adem Demës vend të veçantë në rrethin e parë të krijuesve të historisë së letërsisë shqipe.”41 - ka vlerësuar akademik Rexhep Qosja. Sot duhet ripërtëritur kandidimi i Adem Demës për Nobelin e letërsisë. Nominimi i parë për paqe qe bërë më 1994 nga deputetë të Parlamentit të Norvegjisë.
______________________
1.Adem Dema, “Libër për Vet Mohimin”, LSHK, Prishtinë, 2012, f. 58-59. 2. Aty, f. 38; 3. f. 222; 4. f.119; 5. f. 210; 6. f. 59; 7. f. 113; 8. f. 138; 9. f. 141; 10. f. 8; 11. f. 220; 12. f. 203; 13. f. 226; 14. f. 217; 15. f. 267-268; 16. f. 278; 17. f. 282; 18. f. 300; 19. f. 135; 20. f. 12; 21. f. 10; 22. f. 12; 23. f. 188; 24. f. 9; 25. f. 303; 26. f. 235; 27. f. 133; 28. f. 66; 29. f. 164; 30. f. 144; 31. f. 16; 32. f. 167; 33. f. 11; 34. f. 184; 35. f. 127; 36. f. 66; 37. f.185; 38. f. 109; 39. f. 224; 40. f. 225; 41. Rexhep Qosja, “Adem Dema- shkrimtari për të gjitha kohët” në Adem Dema, “Tung vargu im”, LSHK, Prishtinë, 2012, f. 107.
Prishtinë, më 17 mars 2013
Adem Dema, “Libër për Vet Mohimin”, LSHK, Prishtinë, 2012
Adem Demaçin tashmë e njohim si shkrimtari Adem Dema. Me kompletin e veprës së tij letrare ai vjen me profilin e plotë letrar shumë origjinal në të gjitha gjinitë letrare. ... Romani “Libër për Vet Mohimin” është romani më kompleks i opusit të tij krijues, ku janë shtresuar shumë procedime të tij artistike. Është një sprovë e poetikës së romanit postmodern me dramën intelektuale të ideve filozofike, ndjeshmërisë metafizike e vizioneve fantastike . Tipologjikisht, ky është një roman me struktur të hapur, ku sikretizohen elemente të romanit të ideve, romanit me çelës dhe romanit shkencor-fantastik. Stilistikisht, është roman eseistik e diskursiv, me imazhe simbolike, alegorike e fantastike, që shpreh shqetësimet morale, politike e metafizike / T. Man, A. Zhid, Elison, Haksli, Ourel, Xhojs etj/. Strukturën e romanit e përbëjnë shtresimet semantike, stilistike dhe estetike.
Ligjërimi artistik
Rrëfimi në roman është i shtruar, i gjallë dhe shumë i natyrshëm, një gërshetim i reales me irrealen. Pikëvështrimi zhvillohet nga pozicioni i narratorit autor dhe i personazheve reale e fiktive, me asociacionet e tyre refleksive, emotive e intuitive. Ai zhvillohet në trajtën e përshkrimit, monologut, monologut të brendshëm, dialogut e trilogut të personazheve. Drama e personazheve zhvillohet me parimet, idetë e ndjenjat e tyre. Dialogu zbulon idetë e karakteret e personazheve dhe dinamizon veprimin. Dialogët janë filozofikë e eseistikë , madje mjaft dramatikë e platonikë. Haset edhe dialogu lirik me tone refleksive, ndërsa trilogu bëhet katalizator i bisedës. Monologu shprehet në inrospeksionin lirik refleksiv të autorit për muzën e dashurisë, si frymëzim e kredo krijuese në vetëpohimin artistik. Monologu i brendshëm i rrjedhës së vetëdijes shpreh asociacione të lira të ideve e ndjenjave të fshehura, duke kumbuar si një lojë fjalësh në ritmin asociativ: “Rrapa-tap! Tapa-rrap. S’e ka keq! S’e ka keq. Veç e veç! Veç e veç! S’e ka keq!
Prish e ndreq! ... Rrimë-flimë! Flimë-Rrimë! Hamë-pimë! ...Nis e sos-bukë e kos! Rrange-dang! Bukë e lang!...Hip e zhdrip- bukë e kripë!...”1
Personazhet artistike
Personazhet e romanit janë reale e fiktive. Ato karakterizohen me anagrame e nofka alegorike e ironike dhe portretizim të hollësishëm fizik, social e etnopsikologjik. Disa personazhe duken paradoksale në një rreth e kohë të çuditshme, duke u ndeshur me absurdin etik e ekologjik. Vet Mohimi është një alter ego e autorit, personazh idealist i flijimit për lirinë. Duke dalë nga burgu i tretë, ai harron thesin e burgut në një stacion të trenit, por në kupe ndesh burgun tjetër të urrejtjes. Ai kundron me vetëdije kritike realitetin e mbyllur të pushtimit, si një burg i madh, ku ndesh karaktere e fenomene të çuditshme. Ai që ka bërë mohimin e jetës së vet, tash gjakon të bëjë vetëpohimin artistike. Kolë Makanda është personazh i vetëdijes intelektuale, një individualist i natyrshëm që do më shumë vetveten se të tjerët. Rrezaton dinjitet me vetëdashuri, vetërespekt e vetëbesim. Nuk reagon fare ndaj sfidave, madje edhe kur përgjaket, vetëm për të ruajtur stabilitetin shpirtëror nga urrejtja e përbuzja etnike . Mirëpo, ai di të frenojë mekanizmin e trenit, kur kalohen të gjithë kufijtë e durimit. Dinjiteti i tij intelektual mund moralisht e shpirtërisht albanofobinë serbe. Ai shquhet me konceptimet për individin e shoqërinë dhe përmasën metafizike. Sasha është një provokator i tipit agjent, i dehur me albanofobinë serbe ndaj shqiptarëve. Përmendet nga agonia e urrejtjes vetëm kur frenon treni, madje pendohet duke kërkuar ndjesë. Ai vazhdon të testojë pulsimet shqiptare edhe në motelin “Në fund të pusit”. Ligjërimi i tij bëhet në gjuhën amtare. Regjisor Lala është një krijues origjinal, me shije, intuitë e imagjinatë individuale, por konsiderohet regjisor i dështuar. Shtëpia e tij në formë të piramidës së qelqtë, me kultin e kohës e ushqimit dhe filmi i tij fantastik është një vizion artistik i jetës së harmonishme në ujdhesën e blertë. Zell Çaushi është figurë e patriarkut që imiton sistemin totalitar në familje, duke diktuar regjimin e kohës e veprimit, ushqimit, higjienës e nevojës, andaj edhe parodizohet nga anëtarët e familjes. Ramë Heraku, një personazh i sprovave të djallëzive e mizorive serbe, veprimtar i NDSH-së, me kiblen nga Shqipëria.
Janë edhe disa personazhe episodike që përplotësojnë veprimet e romanit. Ahmet Burri, një veprimtar i devotshëm i atdheut, fjalëpak e punëshumë. Rexhep Uka me Golfin gjog, Elez Qerimi me dashurinë qershi, Fillim Çaushi me parodinë e tij, Driton Delia me piramidën e ujit të zi, nxënësi Liraku dhe mësusja Ezuta me dashurinë e tyre intuitive.
Koha e hapësira
Koha e romanit është kohë subjektive, e përjetuar nga personazhet në rrëfimet e veprimet e tyre. Njeriu në kohë dhe hapësirë është një mikrokozmos : “... çdo gjë në këtë Gjithësinë tonë është e lidhur përmes lidhjeve të padukshme.”2. Koha krijuese e vepruese krijon qenësinë e vlerave dhe emancipimin njerëzor: “ Ata që jetojnë, krijojnë. Vetëm ata që krijojnë, jetojnë.” 3 Koha ekstensive është e vdekur, si kohë e pritjes, ankthit e frikës nga vetvetja dhe bota. Në mjedisin e alienuar njeriu humb drejtpeshimin e jetës. Kohë e romanit është kapërcyelli i shekullit dhe i ndryshimeve historike , ku pritja e njerëzve është absurde. Hapësira e historia e Ballkanit shihet si një kazan që vlon nga paranojat skizofrenike: “Atje, si e dini, hilja është letër, goma është laps, tokës këndojnë e vallëzojnë topat e raketat, kurse qiellit hedhin valle shqipet që vjellin zjarr.... Përpiqen që të ndajnë të kaluarën, hanë të nesërmen, ndërsa të sotmen e kanë harruar fare.”4 Peizazhet hapësinore e kohore në roman janë simbolike e groteske.
Semantika filozofike
Semantika filozofike e romanit shtrihet në idetë, konceptet e nocionet e personazheve Vet Mohimi e Kolë Makanda. Ajo rrezaton për jetën, kohën e hapësirën, dijen e vetëdijen, individin e shoqërinë, politikën e pushtetin, për idealet e lirisë dhe vlerat etike e humane. Njeriu si qenie inteligjente, është mrekulli e natyrës, që ka mundësi të bëjë mrekulli. “...çdo individ për veprën e vet është qendra e gjithësisë...” 5 Vetënjohja është kthim në vetvete me vetëdashuri, vetërespekt e vetëbesim. Vetëm individi i integruar në vetvete mund të integrohet me të tjerët, duke krijuar harmoninë njerëzore. Interesat individuale janë promotor i zhvillimit shoqëror, ku çmohen dituria, kamja e fuqia në rivalitet me kundërshtarët.
Vetëm njeriu i ditur dhe i lirë mund të çlirohet nga frika, inferioriteti e tjetërsimi. Mësimi është i bardhë, gabimi i zi, ndërsa pësimi galan. “Padija është burim i etheve, kurse skamja është shtrati i etheve. Mjerimi është kulmi i etheve.”6 Janë sfiduese idetë për zhvillimin e historisë njerëzore, që nuk është shkruar ende, sepse njerëzimi është i ndarë e përçarë : “Sepse njerëzimi ende është i ndarë në raca, klasa, kasta, në shumë fe e në shumë atdhe, në shumë kombe e katakombe, në shumë shtresa e pengesa... Duke herrur, duke zgjedhur dhe duke tjerrë më tutje, ne krijojmë rrjetin e historisë njerëzore...” 7 Politika trajtohet si një teatër, ku pasojat e dështimeve i vuajnë të gjithë. Sipas Kolë Makandës, revolucioni duhet të ndodhë së pari në vetëdijen e njeriut. Totalitarizmi komunist kishte dështuar, duke shpallur ideologjinë e pushtetin të përjetshëm, luftën klasore me urrejtje e dyshime kombëtare, fetare e njerëzore. Imazhi i Ballkanit europian , si mozaik kulturor popujsh, racash e fesh, është një vizion i botës moderne, të çiruar nga frika e militarizmi, ku respektohen liritë dhe të drejtat e identiteteve të ndryshme.
Metafizika e shpirtit
Metafizikën e romanit e përbën psikanaliza e shpirtit, shtresat e të cilit janë një fushë energjetike, ndërsa thelbi magnetik: “Në pjesën pozitive ose të bardhë dhe në pjesën negative ose të zezë.”8 . Impulset pozitive e negative krijojnë baraspeshën e shpirtit, ndërsa gazi e vaj janë një katarzë e tij. Prishja e baraspeshës shpirtërore krijon komplekse dhe urrejtje të vetvetes e botës: “Ne s’dimë gjë tjetër,vetëm të fajësojmë të tjerët që jemi të ndarë në copa-copa e grimca-grimca.”9 Shpirti ruan në grimca energjetike gjithë fenomenologjinë e kohës. Shpirtrat e mirë inkarnohen e fisnikërohen me ndjenja e mendime të reja, ndërsa shpirtrat e këqij bëhen “gropa të zeza të gjithësisë”. E këtillë duket metamorfoza historike e gjenetike e shpirtit të lashtë kombëtar, të zvetënuar e asimiluar, që i përngjan qyqes : “Këndon-vajton, kur është vapë e madhe dhe-dhe-dhe – i vendos vezët në çerdhet e huaja!” 10 Disa kapituj të romanit janë monologë refleksiv të autorit, si moto e kredo krijuese, ku Vet Mohimi shndërrohet në vetëpohim artistik . Krijimtaria artistike sublimon shpirtin në ontologji estetike: “Eja, se s’ka krijimtari pa energji dhe s’ka energji pa dashuri.”11
Muza e dashurisë është melodi magjike, frymëzim, intuitë dhe energji krijuese. Triada dashuri-energji-krijimtari i jep kuptim jetës. Dashuria krijon vlera shpirtërore dhe lumturinë njerëzore: “Lumturia është harmonizimi i dashurisë së gjithpranishme me integritetin personal, etikën dhe fuqinë.” 12 Është kjo një dashuri platonike, hyjnore. Muzika vlerësohet arti më universal, që zgjon ndjenjat e fjetura të shpirtit, pastron nga dyshimi e urrejtja dhe fisnikëron me besim e dashuri gjithënjerëzore: “Muzika është numër i pafund nocionesh të kthyera në ndjenja...” 13
Meditimi transcendental
Në psikanalizën metafizike autori ka aplikuar edhe metodën e meditimit transcendental, e njohur nga Vedat e lashta hinduse, dhe e funksionalizuar sërishmi nga Maharishi Mahesh Joga dhe Dipak Çopra/ Deepak Chopra/ lidhur me fizikën e kuanteve dhe të tingujve hyjnorë. Dhoma magjike majë piramidës në shtratin si anije kozmike: “Fantazi dhe realitet.”14 . Fluturimi në tejdukshmëri , nën tingujt muzikorë, në trininë trup- mendje- shpirt hyjnor krijon ndjenjën e mrekullisë dhe të vetënjohjes. Teknika e meditimit jepet me formulat ‘Hyn-Hyn’, ‘KIKË’, ‘Del-Del’, ‘MIKË’ e ‘NGIKË’. “Ishte ky një makth i padurueshëm pamjesh e zërash. Nga zori i madh që e pushtoi, u kujtua dhe u ul mbi një pikë. Pasi normalizoi drejtpeshimin, për t’u siguruar edhe më mirë, në të dy anët, djathtas e majtas, nguli nga një pikëçuditje, pastaj në të dy veshët vari nga një pikëpyetje dhe, në fund, mori një pikëpyetje të madhe dhe e vuri para syve... Duhej vetëm të mendonte vendin, objektin, njeriun dhe të bashkoheshin pamja dhe zëri.”15 Në këtë komunikim telepatik me rrjedhat e intelektit nëpër pikat e globit, autori teston pozicionet politike ndaj gjendjes së shqiptarëve. Oborri i Dedës: Dan Slloba mes dy presjeve energjetike, kokë e bisht. Palla: Luftë për territore me dëbim e shfarosje. Kremlini: Serbët po bëjnë gjithë botën kundër vetes, andaj edhe neve. Akropoli: “Racë e papërpunueshme janë Arvanitët.”16 Çanak Kale: Brejtje e ndërgjegjes për mëkatet e vjetra. Maja e Dajtit vazhdon ison “Aman! Eeeee!” Boni sheh Ballkanin si fushë shahu me shqiptarët jashtë lojës : “... ne do t’i ndihmojmë për aq sa ata janë të aftë të marrin ndihmën tonë.” 17
Oborri Aki Hito: Dan Slloba është çartur, urren vetveten dhe botën. Formula e shpërthimit me turjela të rrethit energjetik vjen nga Vet Mohimi: “Ju nga andej do të goditni kokën e presjes me ngarkesë negative, kurse ne prej këndej do ta godasim kokën e presjes me ngarkesë pozitive.”18
Fantastika shkencore
Fantastikën shkencore të romani e përbëjnë njohuritë për teorinë e gjeneve dhe teorinë e kuanteve, shpikjet teknologjike e elektronike të sistemit Diamond të tretjes dhe sistemit të Drakerit për kohën . Filmi fantastik “Liraku dhe Zateu” i regjisor Lalës hapet me rrotullimin e globit dhe simfoninë për atdheun me visoret magjike, figurat historike dhe fenomenet natyrore. Zateu është arketip i sektit të “ Shtatarëve”, me krerët e “Dyzetarëve” dhe të “Mijatarëve”, që përgatitet për planetin Harmonia. Ai ka zbuluar emulsionin e përtëritjes së qelizave dhe largimin e gjenit të vdekjes. Mësuesja Ezuta mëson nxënësin inteligjent Liraku për dashurinë, besimin e respektin. Shatrapuli është një mrekulli teknike e intelektit , që njeh gjithë gjuhët e shkruara dhe ruan informacionet e krijimtarisë njerëzore, duke punuar me energji të fotoneve. Ai ruan edhe ujdhesën e blertë nga ndotja. Di gjithçka, por jo edhe për Xharavellat! Fantastikë onirike është edhe udhëtimi imagjinar në dritën e kulluar, si takim me urtinë kombëtare e universale: FU-HI, Aristoteli, Çerçili, Xhemail Obria, Ismail Kapiti, Tahir Berisha etj
Metaforika e simbolika
Romani “Libër për Vet Mohimin” shquhet me sintaksën e kulluar shqipe dhe shprehjen e dendur metaforike e simbolike. Stilemat e shkrimtarit janë të veçanta e origjinale. Metaforat kanë ngjyrime afektive e kuptimore: “Oda e pa dhe qeshi.”19 ;“Birat e gardhit u mbushën me sytë e botës.”20 Kënga e qyqes zgjon asociacione sugjestive për shqiptarët që shkëlqyen nëpër vende të huaja: “Të gjithë i lanë veprat e tyre në dhe të huaj, të gjithë jetuan në etje, të gjithë vajtën pa e shuar etjen! Pak ujë. Pak ujë! Pak dritë!”21 Simbolike janë edhe qershia e dashurisë, lulja e xhenetit, piramida e qelqtë etj. Parabolë alegorike janë edhe fiksioni e konfiksioni i vëllezërve: “Vëllai i madh tundte shkopin, vëllai i vogël mprehte gjuhën, ndërsa vëllai nga
Kavadari kriposte dhe biberoste plagët.”22 Parabolë e absurdit është edhe dyqani privat “Prej e qep tamam për trupi”, që pret mallra veresie nga jashtë. Punëtorët vetëm presin, marrin masat dhe regjistrojnë myshtërinj, ndërsa ata në krye mendojnë për të gjitha: “Kanë dhënë premtime të forta. Kanë thënë vetëm ju rrini urtë e mos na nxirrni telashe këtu në Kan të Ballit e ne do t’ua sjellim të gjitha.”23 / Grotesku i piramidës me vaska shpreh absurdin e aljenimit dhe tmerrin nga pushtuesi e uji i zi, që trullos njerëzit. / Bodler, Po, Kafka, Beket, Jonesko./ Shquhet parodizimi ironik e humoristik i Zell Çaushit. Ironizimi i komoditetit :” Pa atdhe, pa fe, pa kombësi, pa kufi, pa shtet! Kush ka nge ta mbajë e ta ruajë shtetin? Ha, pi, fli? Ku ka më mirë?!”24 Paradokset janë të reja dhe të çuditshme: ” Kur t’i nisni-ndaleni! Kur t’i ndalni-nisini!”25
Ritmika estetike
Ritmika e ligjërimit artistik përthyhet me vargje e këngë lirike. Përsëritjet e fjalëve dhe tingujve krijojnë impulse ritmike e melodike me efekte estetike: “E, pa kuptim, jeta është kotësi, kotësi, kotësi, otësi,otësi, otësi,tësi, tësi, tësi, si, si, si, iiiiii!”26 Pasthirrma habitore kumbon si befasi : “Ende pa u sjellë a-ja, o-ja dhe u-ja rreth e rrotull sallës...Një ë e përmbajtur gumëzhin sallës.”27 Shprehja habitore:”... Selami Musanëëëëë/ Burrë i shkurtë dhe çobanëëë!” 28 E këtillë është paronomazia eufonike me rimime në intonimet humoristike e ironike : “E zemrën gur, shpirtin- zgur!” 29 ;” Kolë Fesati na e çarti!” 30; ” Një herë gastaren, një herë cigaren.”31 ; ” Po shesim arka, fitojmë marka!”32 etj. Shkallëzimi sipëror i kuptimit të fjalës: “Doli nga burgu i burgut të burgut”33; ” Keq e më keq e zi e më zi.” Shprehja artistike është e pasur me epitete e krahasime të shumta. Epitetet : bardhosh, bardhec, hundëshkabë, hundërosak, kaçurrel, syfilxhan etj. Krahasimi mitik : ” Golfi dukej si ndonjë cjap i bardhë parahistorik që zdirgjej nga maja e Drenushës.” 34 Përshkrimi erotik i ambientit: “Aty ku mbështeten duart, gjendeshin të imituara kofshë lakuriqe vashash, kurse, aty ku mund të mbështetej koka e myshteriut, nga të dy anët gjendeshin dy kodrina
të imituara, në biçim të gjinjve të epur të vashave.”35 Përsëritjet e fjalëve, fjalive e frazave i japin fuqi shprehjes, ndërsa përsëritja e ideve e motive përforcon kuptimësinë e romanit. Shkrimtari ka funksionalizuar artistikisht në roman leksikun e frazeologjinë popullore dhe uresat e proverbat. Fjalët e rralla: ding, fintak, groplan, gverr, hajt-hujt, hjekakeq, majtap, mahjetë, ngrafit, palavala, pallzinë, përzjarr, shtunak, tollovajë, tullug, thellutë, valavamë etj. Frazeologjia e idiomat : për të prashitur ujë; për të përzier kaçamak;.sa shkonte fasulja; i erdhi në kuti; i ra pikës; pa dorëza; petulla në ujë; në fund të pusit; tirrte hollë etj. Uresat e mallkimet antonimike: “ ... ardhshi si vera!”/ 36; ” Sytë mos ju plaçin!...mendtë mos ju dalshin!” 37 Proverbat në roman shprehin përvojën e urtisë : “Vetëm ajo që s’ka fillim, ka edhe fund.”38 Xhemail Obria: “Pushteti është si deti- me fuqi e me tërpi!”39 Tahir Berisha: “Kur të hyni atje ku s’hyhet, do të dilni atje ku dilet!”40
Onomastika e romanit
Shkrimtari Adem Dema është krijues edhe në emërtimin e personazheve, të vendeve, firmave e fenomeneve, duke u dhënë kuptime figurative. Të këtilla janë emërvendet shqipe: Bardhishtë, Dardhani, Drenushë, Gojëbuall, Kodra e Dragoit, Kroni i Shkretit, Shtogajë, Murrizaj, Rreze, Trimajë, Thanaj, Ultinë, Vetanik etj. Ai aplikon me mjeshtëri anagramin e emrave: Ameri, Balli i Kanit, Bardh Kili, Bull Ati, Dani i Sllobës, Demir Syla, Gjukë Ani, Lasi Papu, Na Athi, Ndreu Papa, Ropë Eva, Rana Ti. Personazhe me nofka: Ahmet Burri, Daja Tal, Driton Delia, Gjel Frangu, Kolë Gjeri, Kolë Makanda, Kolë Fesati, Luan Briti, Ramë Heraku, Zell Çaushi. Emra të përbërë: Edopuna, Ezuta, Jemigati, Zateu. Emra metonimikë: Akropoli, Çanak Kale, Çinimaçini, Helena, Ivanushka, Kavadari, Morava, Muzeqeja, Oborri Aki Hito, Maja e Dajtit, Oborri i Dedës, Palla, Podi i Gorës, Trimaja, Zagoria etj. Shquhet antonomazia ironike në emërtimet alegorike: “Në fund të pusit”, “Prej e
qep tamam për trupi”, “Kap e lidh”, “Kap e lidh me marifet”etj. Absurde duken edhe firmat me bojëra kuqezi nën pushtim: “Kryq e tërthor”, “Për mal e për fushë”, “Fuh andej e fuh këndej”, “Sy më sy”, “Vesh më vesh”, “Lirë e mirë”, “Shpejt e shpejt” etj. Romani “Libër për Vet Mohimin” është botuar së pari më 1994. Deri tash ka pasur tri ribotime dhe është përkthyer italisht nga zonja Nermin Vlora-Falaski më 1995.
Simboli i lirisë
Adem Dema është sot vetëdija kritike intelektuale dhe vetëdija artistike. Vepra e tij letrare është shumë origjinale, diçka krejt e re në letërsinë shqipe. Ajo mahnit me erudicionin filozofik, intuitën artistike,imagjinatën krijuese dhe vizionet fantastike . Duke lexuar prozën e tij artistike, duket sikur takohesh me një përvojë letrare botërore. Flijimi idealist krijoi edhe rilindjen artistike. Adhurimi, nderimi e besimi në dritë krijuan edhe simbolin e lirisë Demaçi. Me kompletin e veprave të tij ai ka realizuar qenien e vet artistike e estetike, duke krijuar edhe portretin e shkrimtarit klasik në letërsinë shqipe. “Vepra e tij letrare dhe publicistike me vlerën e saj artistike, kulturore, historike dhe dokumentare i siguron Adem Demës vend të veçantë në rrethin e parë të krijuesve të historisë së letërsisë shqipe.”41 - ka vlerësuar akademik Rexhep Qosja. Sot duhet ripërtëritur kandidimi i Adem Demës për Nobelin e letërsisë. Nominimi i parë për paqe qe bërë më 1994 nga deputetë të Parlamentit të Norvegjisë.
______________________
1.Adem Dema, “Libër për Vet Mohimin”, LSHK, Prishtinë, 2012, f. 58-59. 2. Aty, f. 38; 3. f. 222; 4. f.119; 5. f. 210; 6. f. 59; 7. f. 113; 8. f. 138; 9. f. 141; 10. f. 8; 11. f. 220; 12. f. 203; 13. f. 226; 14. f. 217; 15. f. 267-268; 16. f. 278; 17. f. 282; 18. f. 300; 19. f. 135; 20. f. 12; 21. f. 10; 22. f. 12; 23. f. 188; 24. f. 9; 25. f. 303; 26. f. 235; 27. f. 133; 28. f. 66; 29. f. 164; 30. f. 144; 31. f. 16; 32. f. 167; 33. f. 11; 34. f. 184; 35. f. 127; 36. f. 66; 37. f.185; 38. f. 109; 39. f. 224; 40. f. 225; 41. Rexhep Qosja, “Adem Dema- shkrimtari për të gjitha kohët” në Adem Dema, “Tung vargu im”, LSHK, Prishtinë, 2012, f. 107.
Prishtinë, më 17 mars 2013
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen